Bizans İmparatorluğu: Revizyonlar arasındaki fark

'''Bizans İmparatorluğu''' veya zaman zaman kullanılan adıyla '''Doğu Roma İmparatorluğu''', [[geç antik çağ]] ve [[Orta Çağ|orta çağ]] boyunca [[Roma İmparatorluğu]]'nun devamı şeklinde var olan ve başkenti [[Konstantinopolis]] (günümüzde [[İstanbul]], orijinal olarak [[Byzantion]]) olan ülke. 5. yüzyılda [[Batı Roma İmparatorluğu'nun çöküşü|Batı Roma İmparatorluğu'nun dağılışı ve çöküşü]] sürecinden sağ kalan imparatorluk, 1453'te [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı Türkleri]]'ne yenik düşene kadar, yaklaşık bin yıl var olmaya devam etti.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.britannica.com/place/Byzantine-Empire | titlebaşlık = Byzantine Empire | workeser = Encyclopædia Britannica | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160702004021/https://www.britannica.com/place/Byzantine-Empire | arşivtarihi = 2 Temmuz 2016}}</ref> Var olduğu sürenin çoğunda, Avrupa'da ekonomik, kültürel ve askerî bakımdan en güçlü ülkeydi. "Bizans İmparatorluğu" ve "Doğu Roma İmparatorluğu" terimleri ülkenin yıkılışından sonraki tarihçiler tarafından yaratılmış olup imparatorluk vatandaşları kendi ülkelerine ''Roma İmparatorluğu'' ({{Dil|grc|Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων|dil_adı=e}}, [[Yunancanın romanizasyonu|tr.]] {{Harf çevirisi|grc|''Basileia tôn Rhōmaiōn''}}; {{Dil|la|Imperium Romanum|dil_adı=e}}),{{Kdş|Kazhdan|Epstein|1985|p=1}} veya ''Romania'' ({{Dil|grc|Ῥωμανία}}); kendilerineyse "Romalılar" demekteydi.{{Kdş|1a1=Millar|1y=2006|1pp=2, 15|2a1=James|2y=2010|2p=5|3a1=Freeman|3y=1999|3pp=431, 435–437, 459-462|4a1=Baynes|4a2=Moss|4y=1948|4p=xx|5a1=Ostrogorsky|5y=1969|5p=27|6a1=Kaldellis|6y=2007|6pp=2–3|7a1=Kazhdan|7a2=Constable|7y=1982|7p=12|8a1=Norwich|8y=1998|8p=383}}

[[Komnenos restorasyonu]] sırasında imparatorluk yeniden toparlandı. Öyle ki, 12. yüzyılda Konstantinopolis Avrupa'nın en zengin şehriydi.<ref>Pounds, Norman John Greville. ''An Historical Geography of Europe, 1500–1840'', p. 124. CUP Archive, 1979. ISBN 0-521-22379-2.</ref> Ancak 1204'te [[Dördüncü Haçlı Seferi]] sırasında başkent yağmalanınca ve ülke toprakları birbiriyle yarışan Bizanslı Yunan ve [[Frankokrasi|Latin krallıkları]] arasında [[Partitio terrarum imperii Romaniae|bölüştürülünce]] imparatorluk büyük bir darbe aldı. Her ne kadar 1261'de [[Paleologos Hanedanı|Konstantinopolis geri alınıp toparlansa da]], Bizans İmparatorluğu var olduğu son iki yüzyıl boyunca bölgede birbiriyle kapışan birkaç devletçikten biri olarak kaldı. Geriye kalan toprakları 15. yüzyıl boyunca [[Bizans-Osmanlı savaşları|Osmanlılar tarafından aşama aşama fethedildi]]. 1453'te [[Osmanlı İmparatorluğu]] [[İstanbul'un Fethi|Konstantinopolis'i fethedince]] Bizans İmparatorluğu sona erdi.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.shsu.edu/~his_ncp/EndByz.html | titlebaşlık = The End of the Byzantine Empire, 1081-1453 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160513151010/http://www.shsu.edu/~his_ncp/EndByz.html | arşivtarihi = 13 Mayıs 2016}}</ref>

Yunanca metinler üzerine seremoni, festival veya kilise müziği amacıyla bestelenen dinî Bizans müzik formları en bilinen formlardır.<ref>The Columbia Electronic Encyclopedia, 6th ed. 2007 - "Byzantine music"</ref> Kilise ilahileri, müziğin en temel parçasını oluşturmaktaydı. Yunan ve yabancı tarihçiler, genel olarak Bizans müziğinin [[Antik Yunan müziği|Antik Yunan ton]] sistemiyle yakından alakalı olduğu üzerinde hemfikirdir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.ec-patr.net/en/psaltai/index.htm | titlebaşlık = Ecumenical Patriarchate - Byzantine Music | publisheryayıncı = ec-patr.net | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160416204900/http://www.ec-patr.net/en/psaltai/index.htm | arşivtarihi = 16 Nisan 2016}}</ref> Bizans müziği, bilinen müziğin en eski türü olmayı sürdürmektedir. Öyle ki performans usulleri, (5. yüzyıldan sonra yükselen doğruluk oranıyla) besteci isimleri ve hatta bazen müzik eseri hakkındaki açıklamalar bilinmektedir.

9. yüzyılda yaşayan [[Persler|Pers]] coğrafyacı [[İbn Hurdâzbih]], müzik enstrümanlarının sözlüksel irdelemesinde, ''lir''e (lūrā) ek olarak ''urghun'' ([[org]]), ''shilyani'' (muhtemelen [[arp]] veya [[lir]]in bir başka formu) ve ''salandj'' (muhtemelen bir tür tulum) gibi aletleri Bizans'a ait tipik enstrümanlar olarak gösterir.<ref name=Kartomi124>{{harvnb|Kartomi|1990|p=124}}.</ref> Bunlardan ilki olan yaylı [[Bizans liri]], daha sonraları ''[[lira da braccio]]'' adıyla<ref>{{Kaynak |last=Encyclopædia Britannica |title= lira |url= http://www.britannica.com/EBchecked/topic/343204/lira |work=[[Encyclopædia Britannica]] |year=2009}}</ref> Venedik'te göründü ve birçok kişi tarafından yine aynı şehirde gelişip farklılaşan [[keman]]ın atası olarak gösterilmektedir.<ref name=Arkenberg109>{{Kaynak |last=Arkenberg|first=Rebecca |title=Renaissance Violins |date=October 2002| publisher=[[Metropolitan Museum of Art]] |url=http://www.metmuseum.org/toah/hd/renv/hd_renv.htm |accessdate=2006-09-22}}</ref> Yaylı "lira", halen eskiden Bizans'a dahil olan topraklarda çalınmaktadır: Yunanistan'da [[Politiki lyra]] (Türkçe: "Şehir lirası" yani [[Konstantinopolis]]), Güney İtalya'da [[Calabria lirası]] ve [[Dalmaçya]]'da [[Lijerica]] olarak bilinmektedir. İkinci müzik aleti olan org, [[Helenistik]] dönemden kalmadır (bkz: [[Su orgu|Hydraulis]]) ve yarışlar sırasında [[Hipodrom]]'da çalınmıştır.<ref>Journal of Sport History, Vol. 8, No. 3 (Winter, 1981) [http://rbedrosian.com/Byz/Byz_Sports.pdf p. 44].</ref><ref name=Bush-Kassel-327>Douglas Earl Bush, Richard Kassel editors, ''The Organ: An Encyclopedia'' Routledge. 2006. [https://books.google.com/books?id=cgDJaeFFUPoC&pg=PA327 p. 327]</ref> "Büyük kurşun borular"ı olan bir [[org]], imparator [[V. Konstantinos]] tarafından 757 yılında [[Franklar|Frank]] kralı [[Kısa Pepin]]'e gönderildi. Pepin'in oğlu [[Şarlman]] da 812 yılında [[Aachen]]'deki şapeli için benzer bir org talep ederek Batı kilise müziğinin ilk tohumlarını atmış oldu.<ref name=Bush-Kassel-327/> Sonuncu müzik aleti olan tulum ''[[dankiyo]]'' ([[Antik Yunanca]]'dan: angion (Τὸ ἀγγεῖον) "konteynır"), Roma döneminde dahi çalınmaktaydı. [[Dio Chrysostom]]'un 1. yüzyılda yazdığı yazılarında, dönemininde bir hükümdarın (muhtemelen [[Neron]]), kavalı (Yunan kamış kavalına benzeyen [[Tibia (müzik aleti)|tibia]]) hem ağzıyla hem de koltukaltına yerleştirdiği bir kese yardımıyla çalabildiği geçmektedir.<ref>{{Web kaynağı | titlebaşlık = Discourses by Dio Chrysostom (Or. 71.9) | url = http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Dio_Chrysostom/Discourses/71*.html#9 | workeser = The Seventy-first Discourse: On the Philosopher (Volume V) | publisheryayıncı = [[Loeb Classical Library]] | volume = V | page = 173 | accessdateerişimtarihi = 25 June 2016 | arşivengelli = evet}}</ref> Tulum, imparatorluk zamanlarından günümüze aynı topraklarda çalınmaya devam etti. (Bkz: Balkanlar'da [[gayda]], Yunanistan'da [[tsampuna]], [[Pontus]]'ta [[tulum]], Girit'te [[askomandura]], Ermenistan'da [[parkapzuk]] ve Romanya'da [[cimpoi]].)

Bizans kültürü, ilk dönemlerinde Greko-Romen'in son dönemleriyle aynıydı, ancak imparatorluğun var olduğu sonraki bin yıl boyunca yavaş yavaş günümüz Balkanlar ve Anadolusu'nun kültürüne benzer bir yola evrildi. Mutfak, Greko-Romen balık sosu çeşnisi [[garum|garos]]a dayansa da, günümüz mutfağından aşina olunan tütsülenmiş et [[pastırma]] (Bizans Yunancasında "paston"),<ref>{{harvnb|Ash|1995|p=224: "Having inherited pastirma from the Byzantines, the Turks took it with them when they conquered Hungary and Romania."}}</ref><ref>{{harvnb|Davidson|2014|loc="Byzantine cookery", pp. 123–124: "This is certainly true of Byzantine cuisine. Dried meat, a forerunner of the ''pastirma'' of modern Turkey, became a delicacy."}}</ref><ref>{{harvnb|Dalby|Bourbou|Koder|Leontsinē|2013|p=81: "''paston'' or ''tarichon''...Cured meats were either eaten raw or cooked in ''pasto-mageireia'' with bulgur and greens, Analy cabbage."}}</ref> [[baklava]] (ya da o zamanki adıyla ''[[placenta (yemek)|koptoplakus]]'' κοπτοπλακοῦς),<ref>{{harvnb|Ash|1995|p=223}}; {{harvnb|Faas|2005|p=184}}; {{harvnb|Vryonis|1971|p=482}}.</ref> [[tiropita]] (o zamanki adıyla ''plakuntas tetiromenus'' veya ''tiritas plakuntas''),<ref>{{harvnb|Faas|2005|pp=184–185}}; {{harvnb|Vryonis|1971|p=482}}; {{harvnb|Salaman|1986|pp=184}}.</ref> ve ünlü Orta Çağ tatlı şarapları ([[Komandarya]] ve bir halka ismini de veren [[Rumney şarabı]]) gibi birçok bileşene de sahipti. Çam reçinesi aromalı [[retsina]] şarabı da sıklıkla içilmekteydi ve günümüzde Yunanistan'da halen üretimi devam etmektedir. Cermen Kutsal Roma imparatoru [[I. Otto]] tarafından 968'de Konstantinopolis'e büyükelçi olarak gönderilen [[Kremonalı Liutprand]], bu şarap için, günümüzde de şaraba aşina olmayan içicilerin tepkisine benzer biçimde, şunları söylemiştir: "Faciamız Yunan şarabına ekleme yapacak olursak, karasakız, reçine ve yakı gibi bizim içemediğimiz şeylerle karıştırılıyordu".<ref name=Fordham>{{Web kaynağı | last = Halsall | first = Paul | year = January 1996 | titlebaşlık = Medieval Sourcebook: Liutprand of Cremona: Report of his Mission to Constantinople | workeser = Internet History Sourcebooks Project | publisheryayıncı = Fordham University | accessdateerişimtarihi = 25 June 2016 | url = http://www.fordham.edu/halsall/source/liudprand1.asp | arşivurl = http://web.archive.org/web/20141017151834/http://www.fordham.edu/halsall/source/liudprand1.asp | arşivtarihi = 17 Ekim 2014}}</ref> Balık sosu çeşnisi [[garos]] da aynı şekilde aşina olmayan insanlar tarafından pek hoş karşılanmıyordu; Kremonalı Liutprand, kendisine "fazlasıyla kötü balık likörü"yle kaplanmış yemekler sunulduğunu belirtir.<ref name=Fordham/> Bizanslılar bunun yanında çeşni olarak, mayalanmış arpadan üretilen [[murri (çeşni)|murri]] adında soya sosuna benzer bir çeşni kullanıyorlardı ve bu sayade soya sosunda olduğu gibi yemeklerine [[umami]] tadı katıyorlardı.<ref>{{harvnb|Jayyusi|Marín|1994|p=729}}.</ref><ref>{{Web kaynağı | last = Perry | first = Charles | titlebaşlık = The Soy Sauce That Wasn't | datetarih = October 31, 2001 | workeser = Los Angeles Times | accessdateerişimtarihi = 25 June 2016 | url = http://articles.latimes.com/2001/oct/31/food/fo-63688 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160527001857/http://articles.latimes.com/2001/oct/31/food/fo-63688 | arşivtarihi = 27 Mayıs 2016}}</ref>

* {{Web kaynağı | last = Halsall | first = Paul | titlebaşlık = East Asian History Sourcebook: Chinese Accounts of Rome, Byzantium and the Middle East, c. 91 B.C.E. – 1643 C.E. | url = http://www.fordham.edu/halsall/eastasia/romchin1.html | location = New York | publisheryayıncı = Fordham University | year = 1998 | accessdateerişimtarihi = 21 April 2012 | ref = harv | arşivurl = http://web.archive.org/web/20140910050947/http://www.fordham.edu:80/halsall/eastasia/romchin1.html | arşivtarihi = 10 Eylül 2014}}