Dentisyon: Revizyonlar arasındaki fark

'''Dentisyon''', dişlerin gelişimi ve [[ağız]]daki konumlanması ile alakalıdır. Daha teknik şekilde ifade edilirse, belirli bir yaşta belirli bir türün dişlerinin karakteristik düzeni, cinsi, sayısıdır.<ref name="ShorterOEDp646"/> Başka bir deyişle, bir hayvanın dişlerinin sayısı, tipi ve morfo-fizyolojisi (yani söz konusu dişin şekli ve formu arasındaki ilişki ve buna bağlı fonksiyonu) konularını ele alır.<ref name=Martin1983p103/>

Birçok memeli olmayan omurgalıda görüldüğü gibi tüm dişleri aynı tipte olan hayvanlara [[homodont]] dentisyonu olan hayvanlar, dişleri morfolojik olarak birbirinden farklı olanlara ise [[heterodont]] dentisyonu olan hayvanlar denir. Birbirini izleyerek çıkan iki takım dişi ([[Süt dişi|süt]], [[Kalıcı dişler|kalıcı]]) olan hayvanların dentisyonuna [[difiyodont]], yaşamları boyunca tek takım dişi olan hayvanların dentisyonuna [[monofiyodont]] denir. Hayatları boyunca sürekli dişleri düşen ve yerine yenisi çıkan hayvanların dentisyonu ise [[polifiyodont]] terimi ile ifade edilir.<ref name=Martin1983p103/>

Omurgalı dentisyonunun evrimsel kökeni çelişkilidir. Günümüzde, dişlerin evrimsel kökeni için "dıştan-içe" veya "içten-dışa" teorileri öne sürülmektedir. Buna göre, odontodlar deri yüzeyden ağzın içine ya da tam tersi yönde hareket ederek dentisyonu oluşturur.<ref>{{cite journal |last1=Fraser |first1=G. J. |display-authors=etal |year=2010 |title=The odontode explosion: The origin of tooth-like structures in vertebrates |journal=BioEssays |volume=32 |issue=9 |pages=808–817 |doi=10.1002/bies.200900151}}</ref> Bu tartışmalara rağmen, omurgalı dişlerinin bazal gerçekçenelilerin (ör. kıkırdaklı balıklar) deri yüzeyinde bulunan dermal dentiküllerle homolog olduğu kabul görmüştür.<ref>Martin et al. (2016) Sox2+ progenitors in sharks link taste development with the evolution of regenerative teeth from denticles, PNAS</ref> Dişlerin kökeni yaklaşık 450 milyon yıl önceye uzandığı için, omurgalı dentisyonu [[sürüngenler]], [[iki yaşamlılar]] ve [[balık]]lar gibi farklı sınıflarda çeşitlenmiştir. Ancak bu grupların çoğunda dişler; sürekli yenisi çıkabilecek, farklılaşmamış (homodont), uzun sivri uçlu ya da keskin kenarlı şekildedir. Memelilerde durum tamamen farklıdır. Memelilerin üst ve alt çenedeki dişleri sıkıca kapanacak ve beraber işlev görecek şekilde evrimleşmiştir. "Aralarında oklüzyon vardır, yani, dişlerin çiğneme yüzeyleri öyle dizayn edilmiştir ki arasında bulunan besinlerin kesilmesi, ezilmesi, öğütülmesi ve parçalanması için birbirleriyle harika bir durum içerisinde bulunurlar."<ref name="Weiss&Mann1985pp130-131"/>

[[Tek delikliler]], [[xenarthra]]lar, [[pangolin]]ler, ve balinalar dışındaki tüm [[memeliler]]in her birinden maksimum sayıda olmak üzere dört farklı tipte dişleri vardır. Bunlar, kesme görevindeki kesiciler, köpek dişi, öğütme görevindeki küçük azılar ve azılardır. Kesiciler üst ve alt çenede ön bölgede yerleşmişlerdir. Normalde düz, keski şekilli dişlerdir ve alt çenenin önde olduğu durumda karşı karşıya gelirler. Besini ağza sığabilecek bir boyuta getirmek için kesmek, bölmek ya da kemirmek görevleri arasındadır. Köpek dişleri, kesicilerin hemen arkasında yerleşir. Birçok memelide, köpek dişleri; ucu sivri, uzun ve diğer dişlerin daha önünde konumlanmasıyla ayırt edilebilir. Etçillerde, bu dişler kurbanlarına karşı en etkili silahlardandır. Bazı primatları da içine alan memelilerde, bunlar sert besinleri bölüp açmak için kullanılır. Küçük azılar ve azılar ağzın gerisinde yer alır. Memeliye ve diyetine bağlı olarak, besini parçalayıp öğüterek yutulmaya hazır parçalar haline getirir. Özelleşmiş dişler—kesiciler, köpek dişleri, küçük azılar ve azılar— her memelide aynı sırada bulunur.<ref name="Weiss&Mann1985p132-135"/> Birçok memeli yavrusunda ardından kalıcı dişlerin geleceği, düşen geçici dişler bulunur. Bu dişler süt dişleri, birincil dişler ve ya bebek dişleri olarak da bilinir.<ref name=Swindler2002/><ref name="CambridgeDictHumBiol&Evolp135"/> Birbirini izleyen iki diş takımına sahip olan hayvanlara difiyodont denir. Azıların çıkmaması durumu haricinde süt dişler için yazılan diş formülü kalıcı dişlerin formülü ile aynıdır.

Memeli dişleri farklı işlevler için özelleştiğinden, birçok farklı memeli grubu adaptasyon sürecinde ihtiyacı olmayan dişleri kaybetmiştir. Dişlerin şekilleri de belirli bir beslenme şekli ve onun gibi diğer adaptasyonlarla doğal seçilim sürecine girmiştir. Bunun bir sonucu olarak evrimsel modifikasyonla dişlerin şekilleri ortaya çıkmıştır. Zamanla, farklı memeli grupları; çiğneme yüzeyinin genişliği ve şekli, dişlerin tipi ve sayısı bakımından farklı diş özelliklerine sahip olarak şekilde evrimleşmiştir.<ref name="Weiss&Mann1985p134"/>

Ağzın her bir kenarında, ya da çeyreğinde, bulunan diş tiplerinin sayısı diş formülünde gösterilir. Üst ve alt dişler çizgiyle birbirinden ayrılır. Ağzın sağ ve sol tarafındaki dişlerin sayısı aynıdır. Her bir takımda; ilk olarak kesiciler (I) ile, ikinci olarak köpek dişleri (C) ile, üçüncü olarak küçük azılar (P) ile, son olarak azılar (M) ile gösterilir böylece I:C:P:M gösterimi elde edilir.<ref name="Weiss&Mann1985p134"/><ref name="CambridgeDictHumBiol&EvolDentalFormula"/> Örneğin üst çene için 2.1.2.3 formülü; üst çenenin bir tarafında 2 kesici diş, 1 köpek dişi, 2 küçük azı, 3 azı dişi var demektir. Süt dişler için küçük harfler kullanılır ve her bir tipin başına d harfi getirilir. Örneğin: di:dc:dp<ref name="CambridgeDictHumBiol&EvolDentalFormula"/>

Bir hayvanın kalıcı veya geçici dentisyonu diş formülü ile ifade edilebilir. Bu formül kesir formunda yazılır ve şöyle gösterilir: <span style="display:inline-block; vertical-align:-0.5em; font-size:85%; text-align:center;"><span style="display:block; line-height:1em; padding:0 0.1em;" title="upper dentition: Incisors.Canines.Premolars.Molars">I.C.P.M</span><span style="display:block; line-height:1em; padding:0 0.1em; border-top:1px solid;" title="lower dentition: Incisors.Canines.Premolars.Molars">I.C.P.M</span></span>.<ref name="CambridgeDictHumBiol&EvolDentalFormula"/><ref name=Martin1983p102/> Örneğin, aşağıda insanların da dahil olduğu bütün [[Eski Dünya maymunları|eski dünya maymunlarının]] süt ve normal kalıcı dentisyonunun formülü gösterilmiştir:

# Süt dişleri: <math>(di^2-dc^1-dm^2) / (di_2-dc_1-dm_2) \times 2 =20.</math><ref name=Swindler2002/> Bu aynı zamanda şu şekilde de yazılabilir: <span style="display:inline-block; vertical-align:-0.5em; font-size:85%; text-align:center;"><span style="display:block; line-height:1em; padding:0 0.1em;" title="upper dentition: Incisors.Canines.Premolars.Molars">di2.dc1.dm2</span><span style="display:block; line-height:1em; padding:0 0.1em; border-top:1px solid;" title="lower dentition: Incisors.Canines.Premolars.Molars">di2.dc1.dm2</span></span>. Üstindis ve altindis sırasıyla üst ve alt çenedeki diş sayılarını gösterir. Formüldeki tireler (-) matematiksel operatörler olmayıp ayıraç olarak kullanılmıştır. Üst ve alt dişler için kullanılan 'd' ise geçici dişleri (yani, süt dişleri) temsil etmek için kullanılır. ''Eğer süt dişlerine ait olduğu açıkça belirtilmişse, ''başka bir gösterim ise <span style="display:inline-block; vertical-align:-0.5em; font-size:85%; text-align:center;"><span style="display:block; line-height:1em; padding:0 0.1em;" title="upper dentition: Incisors.Canines.Premolars.Molars">2.1.0.2</span><span style="display:block; line-height:1em; padding:0 0.1em; border-top:1px solid;" title="lower dentition: Incisors.Canines.Premolars.Molars">2.1.0.2</span></span> şeklinde olabilir. Buna dair örnekler ''Cambridge Sözlük, İnsan Biyolojisi ve Evrimi ''kitabında görülebilir.<ref name="CambridgeDictHumBiol&EvolDentalFormula"/>

# Kalıcı dişler: <math>(I^2-C^1-P^2-M^3) / (I_2-C_1-P_2-M_3) \times 2 =32.</math><ref name=Swindler2002/> Ayrıca <span style="display:inline-block; vertical-align:-0.5em; font-size:85%; text-align:center;"><span style="display:block; line-height:1em; padding:0 0.1em;" title="upper dentition: Incisors.Canines.Premolars.Molars">2.1.2.3</span><span style="display:block; line-height:1em; padding:0 0.1em; border-top:1px solid;" title="lower dentition: Incisors.Canines.Premolars.Molars">2.1.2.3</span></span> şeklinde de gösterilebilir. Üst ve alt çene için formüller aynı olduğunda, bazı metinler kesir çizgisinin olmadığı (bu durumda, 2.1.2.3) gösterimi tercih edebilir. Bu yazımda okuyucunun bu formülün alt ve üstte yer alan tüm çeyreklere uygulanacağını bildiği varsayılır. Bu kullanımın örnekleri ''Cambridge Sözlük İnsan Biyolojisi ve Evrimi ''kitabında görülebilir.

[[Plasenta|Plasentalı kara memelileri]] içinde bilinen en fazla diş sayısı 48'dir ve formülü <span style="display:inline-block; vertical-align:-0.5em; font-size:85%; text-align:center;"><span style="display:block; line-height:1em; padding:0 0.1em;" title="upper dentition: Incisors.Canines.Premolars.Molars">3.1.5.3</span><span style="display:block; line-height:1em; padding:0 0.1em; border-top:1px solid;" title="lower dentition: Incisors.Canines.Premolars.Molars">3.1.5.3</span></span> şeklindedir.<ref name="Weiss&Mann1985p134"/> Ancak, yaşamakta olan (yok olmamış) herhangi bir plasentalı memelide bu sayıda diş yoktur. Yaşayan plasentalı memeliler içinde bilinen en fazla diş içeren dentisyon formülü: <span style="display:inline-block; vertical-align:-0.5em; font-size:85%; text-align:center;"><span style="display:block; line-height:1em; padding:0 0.1em;" title="upper dentition: Incisors.Canines.Premolars.Molars">3.1.4.3</span><span style="display:block; line-height:1em; padding:0 0.1em; border-top:1px solid;" title="lower dentition: Incisors.Canines.Premolars.Molars">3.1.4.3</span></span>'dür. Memeli dişleri genellikle simetriktir, ama istisnai örnekler vardır. Örneğin, [[ay-ay]]ların diş formülü ... şeklindedir. Böyle bir formülde üst ve alt çeyrekler farklı formülde olduğundan kesir çizgisi kullanılmalıdır.<ref name="CambridgeDictHumBiol&EvolDentalFormula"/>

Dişlerin numaralandırılması her bir grup için 1'den başlar. Böylece [[insan]] dişleri I1, I2, C1, P3, P4, M1, M2 ve M3 şeklinde isimlendirilir.<ref name="CambridgeDictHumBiol&EvolDentalEruption"/> (Küçük azı dişi isimlendirme etimolojisi için sonraki paragrafa bakınız.) İnsanlarda, [[Yirmi yaş dişi|üçüncü azı dişi]], yirmi yaş dişi de denir, ve bazen sürmeyebilir.<ref name=Harris1988p34/>

Küçük azı dişler açısından bakılırsa, üçüncü tip süt dişin küçük azı dişi mi (memeli uzmanları arasında genel görüş birliği) yoksa azı dişi mi (insan anatomisi uzmanları arasında genel görüş birliği) olduğu konusunda ihtilaf vardır.<ref name="CambridgeDictHumBiol&Evolp135"/> Başka bir görüş ayrılığı zooloji ile diş hekimliği arasında terminolojide yaşanır. Çünkü diş hekimliği bakımından, ki zamanla galip gelen olmuştur, memeli diş evrimi teorisi göz önünde bulundurulmamıştır. Öyle ki erken memeli çenelerinde kökensel olarak 3 adet küçük azı dişi bulunur. Ancak günümüzde yaşayan primatlar en azından ilk küçük azı dişini kaybetmiştir. "[[Önmaymunlar]]ın ve [[Yeni Dünya maymunları|yeni dünya maymunlarının]] genellikle üç adet küçük azı dişi vardır. Bazı türler ise birden fazla küçük azı dişi kaybetmiştir. Tüm eski dünya maymunlarında ilk iki diş zamanla yok olmuştur. Bu durumda zamanla yok olan dişler ilk ya da ilk iki küçük azı dişi olduğundan doğru bir şekilde yapılacak isimlendirme P2, P3, P4 ve ya P3, P4 şeklinde olmalıdır. Ancak geleneksel diş hekimliği P1, P2 şeklinde tanımlar."<ref name=Swindler2002/>

Dişlerin diş etini delerek ortaya çıkma sırasına '''diş sürme sırası''' denir. [[Şebek]], [[şempanze]] ve [[australopithecine]] gibi antropoid primatlarda sürme sırası M1 I1 I2 M2 P3 P4 C M3 şeklindedir. [[İnsan|Anatomik olarak modern insanlarda]] ise sürme sırası M1 I1 I2 C P3 P4 M2 M3 şeklindedir. Diş sürme süreci ne kadar geç başlarsa, ön dişler (I1–P4) o kadar hızlı ortaya çıkar.<ref name="CambridgeDictHumBiol&EvolDentalEruption"/>

== Kaynakça ==

{{Kaynakça|2|refs=<ref name=notea>Unless otherwise stated, the formulae can be assumed to be for adult, or permanent dentition.</ref>