Enver Paşa: Revizyonlar arasındaki fark

[[Dosya:Enver Pasha Babası Ahmet Bey Kardeshi Nuri Killigil.jpg|küçükresim|Enver Paşa, Babası Hacı Ahmet Paşa ve Kardeşi Nuri Paşa (Killigil)]]1881’de1881'de İstanbul [[Divanyolu]]'nda dünyaya geldi. Babası bayındırlık teşkilatında inşaat teknisyeni Hacı Ahmet Paşa (kendisi aynı zamanda [[Malta sürgünleri]]ndendir)<ref>{{kitap kaynağı|soyadı1=Şimşir|ad1=Bilal N.|başlık=Malta sürgünleri|tarih=2009|yayıncı=Bilgi Yayınevi|yer=Ankara|isbn=9789752202610}}</ref>, annesi Ayşe Dilara Hanım’dırHanım'dır.<ref name=nevzat>{{kitap kaynağı|soyadı1=Kösoğlu|ad1=Nevzat|başlık=Şehit Enver Paşa|tarih=2013|yayıncı=Ötüken Neşriyat|yer=İstanbul|isbn=9789754376816}}</ref> Baba tarafından soyu Gagavuz Türklerine dayanır.<ref name=sureyya>{{kitap kaynağı|soyadı1=Aydemir|ad1=Şevket Süreyya|başlık=Makedonyaʼdan Ortaasyaʼya Enver Paşa|tarih=1992|yayıncı=Remzi Kitabevi|yer=İstanbul|isbn=9789751403322}}</ref> Ailenin 5 çocuğundan en büyüğüdür.<ref name=ilyas>İlyas Kara, '''Basmacılık Hareketi'nde Enver Paşa'nın Rolü''', ''Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Programı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2009'']</ref>. Önce Nafia Nezareti (Bayındırlık Bakanlığı)’nda'nda fen memurluğu yapan daha sonra Surre Emini ([[Surre-i Hümâyûn]] Alayı Emini) görevine getirilen ve sivil paşalığa yükselen Hacı Ahmet Paşa'nın tayinleri nedeniyle çocukluğu farklı şehirlerde geçti. Kardeşleri Nuri ([[Nuri Killigil|Nuri Paşa]]-Killigil), Kâmil (Killigil-Hariciyeci), Mediha (General [[Kazım Orbay]] ile evlenecektir) ve Hasene'ydi (Selanik Merkez Kumandanı Nazım Bey ile evlenecektir).

Üç yaşında evlerinin yakınındaki [[Sıbyan mektebi|İbtidaî]] Okulu'na (ilkokul) gitti. Daha sonra Fatih Mekteb-i İbtidaîsi'ne girdi ve ikinci sınıftayken babasının [[Manastır]]'a tayin olması nedeniyle bırakmak zorunda kaldı. Yaşı küçük olmasına karşın 1889'da [[Manastır]] Askeri [[Rüştiye]]si’nesi'ne (ortaokul) kabul edilmeyi başardı ve oradan 1893’te1893'te mezun oldu. Eğitimine 15. sırada girdiği [[Manastır Askerî İdadisi]]'nde devam etti ve 1896 yılında 6. sırada mezun oldu. [[Kara Harp Okulu|Harp okulu]]'na geçti ve bu okulu 1899'da 4. sırada piyade teğmeni olarak bitirdi. Harp Okulu'nda okurken kendisi gibi henüz öğrenci olan amcası [[Halil Kut|Halil Paşa]] ile birlikte tutuklandı ve Yıldız mahkemelerinde yargılanıp serbest bırakıldı. [[Harp Akademisi]]ni 2. olarak bitirdi ve 23 Kasım 1902'de [[Kurmay Yüzbaşı]] olarak [[3. Ordu (Osmanlı)|Üçüncü Ordu]]'nun emrinde Manastır 13. Topçu Alayı 1. Bölüğü'ne verildi.<ref name=sureyya/>

Manastır, [[Koçana]] ve [[Üsküp]]’te'te çeşitli askeri görevlerde bulunduktan sonra 1904’te1904'te [[kolağası]] (önyüzbaşı), 30 Ağustos 1906’da1906'da binbaşı oldu. Ekim 1907'de Manastır civarında eşkiya takibi ile görevlendirildi. 1908 yılına kadar devam ettiği bu görev sırasında Bulgar çetelerine karşı verdiği mücadeleler, onda milliyetçilik fikrinin gelişmesinde rol oynadı. Çatışmalarda bacağından yaralanarak bir ay hastanede kaldı. Bu bölgedeki çalışmalarından ötürü 4. ve 3. [[Kılıçlı Mecidi Nişanı|Mecidiye]], 4. [[Osmaniye Nişanı|Osmaniye]] nişanlarıyla altın [[Liyakat Madalyası]]na layık görüldü.<ref name=nevzat/>

=== ''Hürriyet Kahramanı'' ===

Amcası [[Halil Kut|Yüzbaşı Halil Bey]] ile konuşarak<ref name=dugun>[http://www.ibu.edu.mk/Enver%20Pasanin%20Hayati.pdf Durdu Mehmet Burak, '''Enver Paşa'nın Hayatı ve İngiliz Belgelerindeki Düğün Raporu''', ''Kastamonu Eğitim Dergisi Cilt 13 No:1 Mart 2005'']</ref> merkezi [[Paris]]’te'te bulunan [[Jön Türkler|Jön Türk Hareketi’ninHareketi]]'nin [[Selanik]]’teki'teki bir kolu olan [[İttihat ve Terakki#"Osmanlı Hürriyet Cemiyeti" ile birleşme|Osmanlı Hürriyet Cemiyeti]]’ne'ne (sonraki adıyla [[İttihat ve Terakki Cemiyeti]]) katılmayı kabul etti. (Tahminen Mayıs 1906)<ref name=inan>{{kitap kaynağı|soyadı1=İnan|ad1=yayıma hazırlayan, Arı|başlık=Enver Paşa'nın özel mektupları|tarih=1997|yayıncı=İmge Kitabevi|yer=Ankara|isbn=9789755331874}}</ref> [[Bursalı Mehmet Tahir Bey]]'in rehberliği<ref name=dugun/> ile cemiyete, on ikinci üye olarak kabul edildi. Kendisine Cemiyetin Manastır şubesini kurma görevi verildi<ref name=ilyas/>.

İttihat ve Terakki’ninTerakki'nin başlattığı ihtilal hareketleri içinde yer alan Binbaşı Enver Bey, kızkardeşi Hasene Hanım'ın eşi olan ve sarayın adamı olarak bilinen Selanik Merkez Kumandanı Kurmay Albay Nazım Bey’iBey'i öldürme planı içinde yer aldı<ref name=nazim>[http://www.enverpasadergisi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=109:enver-paay-daa-ckaran-nedenler&catid=1:makaleler&Itemid=4 M. Galip Baysan, '''Enver Paşa’yı Dağa Çıkaran Nedenler''', ''Enverpasadergisi.net 21.11.2008'']</ref>. 11 Haziran 1908 günü gerçekleşen suikast girişimi Nazım Bey'in ve onu öldürmekle görevli fedai Mustafa Necip Bey'in yaralanması ile sonuçlanırken Enver Bey, Divan-ı Harb’eHarb'e sevkedildisevk edildi. Ancak İstanbul’aİstanbul'a gitmek yerine 12 Haziran gecesi dağa çıkıp ihtilal başlatmak üzere Manastır'a doğru yola çıktı. Resne'de [[Resneli Niyazi Bey]]'in dağa çıktığını öğrenince Manastır yerine [[Tikveş]]'e yöneldi ve cemiyeti orada yaymaya çalıştı<ref name=dugun/>. [[Eyüp Sabri Akgöl|Ohrili Eyüp Sabri Bey]] de onu izledi. Bu hareket padişah tarafından [[II. Meşrutiyet]]'in ilan edilmesinde önemli rol oynadı. Dağa çıkan subaylar arasında en kıdemlisi olduğu ve önemli faaliyetler gerçekleştirdiği için Enver Bey, bir anda “''hürriyet kahramanı''” olarak kabul edildi, İttihat ve Terakki Cemiyeti’ninCemiyeti'nin askeri kanadının en önemli isimlerinden birisi oldu. Meşrutiyetin ilanından sonra [[Makedonya Cumhuriyeti|Makedonya]] Genel Müfettişliği ve [[Berlin]] Askeri Ataşeliği gibi görevlerde bulundu.

5 Mart 1909’da1909'da Berlin Askeri Ataşesi olarak görevlendirilen Enver Bey, bu görev sırasında Alman kültürü ile tanıştı ve çok etkilendi<ref name=ilyas/>. İstanbul’daİstanbul'da [[31 Mart Olayı]]’nın'nın patlak vermesi üzerine geçici olarak yurda döndü. İsyanı bastırmak üzere [[Selanik]]'ten İstanbul'a giden ve komutanlığını [[Mahmut Şevket Paşa]]'nın üstlendiği [[Hareket Ordusu]]’na'na katıldı; hareketin kurmay başkanlığını [[Mustafa Kemal Atatürk|Kolağası Mustafa Kemal Bey]]'den devraldı. İsyan bastırıldıktan sonra [[II. Abdülhamit]] tahttan indirilmiş, yerine [[V. Mehmet|Mehmet Reşat]] geçmişti. Kurulan [[İbrahim Hakkı Paşa]] kabinesinde [[Harbiye Nazırlığı]] görevi beklenildiği gibi Enver Bey’eBey'e değil, [[Mahmut Şevket Paşa]]’ya'ya verildi.

Enver Bey, isyan bastırıldıktan sonra tekrar Berlin’eBerlin'e gitti. 1911’de1911'de İstanbul’aİstanbul'a döndü ve [[V. Mehmet|Sultan Mehmet Reşat’ınReşat]]'ın yeğeni [[Naciye Sultan]] ile nişanlandı. [[Arnavutluk]]’ta'ta çıkan isyan üzerine gittiği [[İşkodra]]’da'da isyanın bastırılmasında etkili oldu. Daha sonra [[Berlin]]’e'e geçtiyse de [[İtalya Krallığı|İtalyanlar]]’ının [[Trablusgarp]]’a'a saldırmaları üzerine yurda döndü.

Enver Bey, İtalyanlara karşı bir gerilla savaşı yürütülmesi fikrini İttihat ve Terakki Cemiyeti üyelerine kabul ettirdikten sonra [[Mustafa Kemal Atatürk|Kolağası Mustafa Kemal Bey]] ve Paris Ataşemiliteri [[Ali Fethi Okyar|Binbaşı Fethi (Okyar) Bey]] gibi isimlerle bölgeye gitmeye koyuldu. İstanbul'dan bir gemiyle 25 Eylül 1911 tarihinde yola çıktı. Gizli görevde olduğu için önce bir doktor, daha sonra da Suriyeli bir tüccar kılığında yolculuk yaptı. 15 Ekim 1911'de [[İskenderiye]]'ye ulaştı, oradan da deve üstünde çok zorlu bir yolculuğun ardından 22 Ekim 1911'de Trablusgarp'a geçti.<ref>{{kitap kaynağı |son=Aydemir |ilk=Şevket Süreyya |başlık=Enver Paşa |cilt=II |yayımcı=[[Remzi Kitabevi]] |yer=İstanbul |yıl=2013}}</ref> Bingazi ve Derne'deki kuvvetlerin başına geçti; Hanedan damadı olmasının da kazandırdığı saygınlıkla 20 bin kişiyi seferber etmeyi başardı ve adına para bastırarak bölgeye hakim oldu.<ref name=ezber>{{Web kaynağı | url = http://www.ezberbozanbilgiler.com/bizim-tarih/item/301-buhara-cumhuriyeti-ve-enver-pasa.html | ilk = Serdar | son = Hakyemezoğlu | başlık = Buhara Cumhuriyeti ve Enver Paşa | yayımcı = Ezberbozanbilgiler.com | erişimtarihi = 24 Haziran 2011 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20140307020128/http://www.ezberbozanbilgiler.com:80/bizim-tarih/item/301-buhara-cumhuriyeti-ve-enver-pasa.html | arşivtarihi = 7 Mart 2014}}</ref> Bir yıl süren mücadele sonunda, [[Balkan Savaşı]]’nın'nın başlaması üzerine diğer Türk subaylarla birlikte İstanbul'a çağrıldığı için bölgeyi 25 Kasım 1912'de terk etti.<ref>{{kitap kaynağı |başlık=Enver Paşa'nın Trablusgarp Günlüğü |yayımcı=Tarih&Kuram Yayınları |yer=İstanbul |yıl=2015 |sayfalar=124}}</ref> İtalyan kuvvetlerine karşı verdiği başarılı mücadele nedeniyle 1912'de [[yarbay]]lığa yükseldi.<ref name=os-ar/>

Balkan Savaşı’naSavaşı'na katılmak üzere diğer gönüllü subaylarla birlikte [[Bingazi]]’den'den ayrılan Yarbay Enver Bey, düşman kuvvetlerinin Çatalca’daÇatalca'da durdurulmasında önemli rol oynadı.<ref name=os-ar/> [[I. Balkan Savaşı]] yenilgi ile sonuçlanmıştı. [[Kıbrıslı Mehmet Kamil Paşa|Kamil Paşa]] hükümeti, kendilerine [[Londra Konferansı]]’nda'nda önerilen [[Midye-Enez Hattı|Midye-Enez sınırını]] kabule yanaşıyordu. İttihatçıların kendi aralarında yaptığı ve Enver Bey’inBey'in de katıldığı toplantıdan zor kullanarak hükümeti devirme kararı çıktı. 23 Ocak 1913 günü Enver Bey’inBey'in öncü rolü oynadığı [[Bâb-ı Âli Baskını]] gerçekleşti. Baskın sırasında Harbiye Nazırı [[Nâzım Paşa]], [[Yakup Cemil]] tarafından öldürüldü; Enver Bey, Mehmet Kamil Paşa’yaPaşa'ya istifasını imzalattı ve padişahı ziyaret ederek [[Mahmut Şevket Paşa]]’nın'nın sadrazam olmasını sağladı. Böylece İttihat ve terakki Cemiyeti askeri darbe ile iktidarı ele geçirmiş oldu.

Bâb-ı Âli Baskını'ndan sonra, Enver Bey, Bulgar ordusu başka cephelerde savaşmakta olduğundan, direnişle karşılaşmadan, 22 Temmuz 1913'te Edirne'ye girdi. Bu gelişme üzerine saygınlığı artan Enver Bey, “''Edirne Fatihi''” unvanını aldı.<ref name=os-ar/> Rütbesi albaylığa (18 Aralık 1913), kısa bir süre sonra da generalliğe (5 Ocak 1914) yükseltildi.<ref name=os-ar/> Hemen ardından istifa ettirilen Harbiye Nazırı [[Ahmet İzzet Paşa]]’nın'nın yerine Harbiye Nazırı oldu. Bu arada, Sultan Mehmet Reşat’ınReşat'ın yeğeni Emine Naciye Sultan ile Baltalimanı'ndaki Damat Ferit Paşa Konağı'nda yapılan düğünle evlenerek “''Damad-ı Şehriyari''” oldu (5 Mart 1914).

Harbiye Nazırı olduktan sonra orduda bazı düzenlemeler yapan Enver Paşa, binden fazla yaşlı subayı ordudan tasfiye etti, genç subayları önemli görevlere getirdi.<ref name=dugun/> Orduda Fransız modeli yerine Alman stilini uyguladı, birçok Alman subayı Türk ordusunda danışman olarak görevlendirildi. Alaylı subayların çoğunun işine son verdi, ordunun gençleşmesini sağladı.<ref name=os-ar/> Üniformalar değiştirildi; orduda okur yazarlığın artmasına çalıştı ve bunun için [[Huruf-u Munfasıla|“''enveriye yazısı''”]] denilen bir alfabe uygulamaya kondu.<ref name=os-ar/> [[Mahmut Şevket Paşa]]'nın suikast sonucu öldürülmesinden sonra kurulan [[Said Halim Paşa]] kabinesinde ve onun görevden çekilmesi üzerine 1917'de kurulan [[Talat Paşa]] kabinesinde de devam ettiği Harbiye Nazırlığı, 14 Ekim 1918’e1918'e kadar sürdü.

=== I. Dünya Savaşı'na Girişgiriş ===

Harbiye Nazırı Enver Paşa, 2 Ağustos 1914’te1914'te Rusya’yaRusya'ya karşı gizli bir [[Osmanlı-Alman İttifakı|Türk-Alman ittifak anlaşması]] imzalanmasında önemli rol oynadı.<ref name=os-ar>{{Web kaynağı | url = http://www.os-ar.com/modules.php?name=News&file=article&sid=240318 | yayımcı = Osmanlı Araştırmaları | başlık = Enver Paşa | arşivurl = http://web.archive.org/web/20170401062803/http://os-ar.com/modules.php?name=News&file=article&sid=240318 | arşivtarihi = 1 Nisan 2017}}</ref> 10 Ağustos’taAğustos'ta Boğazlar’danBoğazlar'dan girmesine izin verilen iki Alman kruvazörünün 29 Ekim’deEkim'de Rus Çarlığı liman ve gemilerine saldırması için gerekli onayı verdi. 14 Kasım’daKasım'da [[Fatih Camii]]’nde'nde okunan Cihad-ı Ekber ilanı ile devlet, resmen [[I. Dünya Savaşı]]'na katılmış oldu.

Enver Paşa, ülke 1I. Dünya Savaşı’naSavaşı'na girdikten sonra Harbiye Nazırı olarak askeri harekâtın yönetimini eline aldı. [[3. Ordu (Osmanlı)|3. Ordu]]'nun Doğu Cephesi’ndeCephesi'nde Rus kuvvetlerine karşı giriştiği [[Sarıkamış Harekatı|Sarıkamış Kış Harekâtı]]'nın komutanlığını üstlendi. Ocak 1915’te1915'te gerçekleşen harekâtta Türk birlikleri tam bir bozguna uğradı. Enver Paşa, ordunun komutasını Hakkı Hafız Paşa’yaPaşa'ya bırakıp İstanbul’aİstanbul'a döndü ve savaş boyunca başka hiçbir cephede komutanlık üstlenmedi.<ref name=os-ar/> Uzun bir süre İstanbul basınında Sarıkamış hakkında herhangi bir haber veya yayın yapılmasına izin vermedi.<ref name=sansur>{{Web kaynağı | url = http://webarsiv.hurriyet.com.tr/2004/12/26/575300.asp | ilk = Murat | son = Bardakçı | yazarlink = Murat Bardakçı | başlık = Mezarlarını Arayan Sarıkamış Şehitlerinin Gizli Kalmış Günlüğü | çalışma = Hürriyet | tarih = 26 Aralık 2004 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20151208123038/http://webarsiv.hurriyet.com.tr/2004/12/26/575300.asp | arşivtarihi = 8 Aralık 2015}}</ref> 26 Nisan 1915’te1915'te Harbiye Nazırlığı’nınNazırlığı'nın yanı sıra Başkomutan Vekili olan Enver Paşa, Eylül ayında korgeneralliğe yükseldi.<ref name=os-ar/>

[[Sarıkamış Harekâtı|Sarıkamış Harekatı]] ile [[Çanakkale Savaşı|Çanakkale Zaferi]] arasında sadece 61 gün vardır. Her ikisinde de Harbiye Nazırı (Savunma Bakanı) ve Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Reisi (Genelkurmay Başkanı) Enver Paşa’dırPaşa'dır.<ref>[http://www.gercekhayat.com.tr/tarih/sarikamis-ve-canakkale-arasinda-enver-pasa/ Sarıkamış ve Çanakkale arasında Enver Paşa]</ref>

1877-1878'deki [[93 Harbi]] sırasında da yerli [[Ermeniler]]in [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı]]'ya karşı yayılmacı [[Ruslar|Rus]] ordularının yanında çarpıştığını ve de cephe gerisinde isyanlar çıkarttığını bilen Enver Paşa, 2 Mayıs 1915’te1915'te Dahiliye Nazırı [[Talat Paşa]]’ya'ya gönderdiği gizli telgraf ile isyancı Ermenilerin bölgeden uzaklaştırılmasını istedi.<ref name=ermeni>{{dergi kaynağı |url=http://www.aku.edu.tr/AKU/DosyaYonetimi/SOSYALBILENS/dergi/VII1/altintas.pdf |ilk=Ahmet |son=Altıntaş |başlık=Osmanlı İmparatorluğu’nun Tehcir Kararı Alması ve Uygulaması |dergi=Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi |cilt=7 |sayı=1 |yıl=Haziran 2005}}</ref> Uygulama, Talat Paşa tarafından başlatıldı ve 27 Mayıs’taMayıs'ta [[Tehcir Kanunu]] çıkartılarak yürürlüğe konuldu. Ancak kanun Ermenilerin topyeküntopyekûn imparatorluktan sürülmesi için kullanıldı ve böylece ortaya çıkan [[Ermeni Kırımı]] yüz binlerce Ermeni'nin katledilmesine yol açtı.

1917'de Kut ül-Amare’deAmare'de İngiliz Generaligeneral Tawnshend’inTawnshend'in tutsak alınması ve Kafkasya cephesinde Ruslara karşı elde edilen başarılar üzerine Enver Paşa’nınPaşa'nın rütbesi orgeneralliğe yükseltildi.<ref name=os-ar/>

[[Filistin]], [[Irak]] ve [[Suriye]]'de Osmanlı ordusunun İngilizler karşısında sürekli yenilgiye uğraması üzerine Osmanlı Devleti'nin savaştaki yenilgisi kesinleşti. 14 Ekim 1918'de [[Talat Paşa]] kabinesi, ateşkes anlaşmalarını kolaylaştırmak için istifa ettiğinde Enver Paşa’nınPaşa'nın harbiye nazırlığı görevi de sona erdi. İngilizler'in İttihat ve Terakki üyeleri hakkında yakalatma emri çıkarmasından sonra partili arkadaşlarıyla birlikte bir Alman torpidosuyla<ref name=romantik>{{Web kaynağı | url = http://bianet.org/bianet/siyaset/60638-talat-enver-ve-cemal-pasanin-romantik-sonu | yazar = Hermann-Baltzer | başlık = Talat Enver ve Cemal Paşa'nın Romantik Sonu | yayımcı = [[Bianet]] | tarih = 7 Mayıs 2005 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20150220175525/http://bianet.org/bianet/siyaset/60638-talat-enver-ve-cemal-pasanin-romantik-sonu | arşivtarihi = 20 Şubat 2015}}</ref> yurt dışına kaçtı Önce [[Odessa]]'ya, oradan da [[Berlin]]'e gitti; daha sonra [[Rusya]]'ya geçti. İstanbul’daİstanbul'da Divan-ı Harp, rütbelerini geri aldı ve gıyabında ölüm cezasına çarptırdı. 1 Ocak 1919'da hükümetçe askerlikten ihraç edildi.<ref name=dugun/>

=== İttihat ve Terakki’yiTerakki'yi örgütleme çalışmaları ===

1918-19 kışlarını kimliğini gizleyerek Berlin’deBerlin'de geçiren Enver Paşa, İttihat ve Terakki’yiTerakki'yi yeniden örgütleme çalışmalarına girdi. Almanya'daki devrimci ayaklanmalara katılmak için Berlin'de bulunan Sovyet siyaset adamı ve gazeteci [[Karl Radek]] ile görüştü ve onun davetiyle Moskova'ya gitmek üzere yola çıktı. Ancak üçüncü denemesinde, 1920’de1920'de [[Moskova]]’ya'ya gitmeyi başardı ve orada Sovyet Dışişleri Bakanı [[Çiçerin]]’le'le, [[Lenin]]'le görüştü. 1-8 Eylül 1920 tarihinde [[Bakü]]'de gerçekleşen [[Birinci Doğu Halkları Kurultayı]]'na [[Libya]], [[Tunus]], [[Cezayir]] ve [[Fas]]'ı temsilen katıldı. Ancak kongre önemli sonuçlar getirmedi. SovyetlerinSovyetler'in Türkiye ve başka Müslüman ülkelerdeki milliyetçi hareketleri gerçekten desteklemediği izlenimi alarak Ekim 1920’de1920'de Berlin’eBerlin'e döndü. 15 Mart 1921’de1921'de [[Talat Paşa]]’nın'nın öldürülmesinden sonra İttihat ve Terakki’ninTerakki'nin başlıca önderi durumuna geldi.

1921'de tekrar Moskova'ya giden Enver Paşa, Ankara Hükümeti'nin Moskova'ya gönderdiği [[Bekir Sami Bey]] başkanlığındaki Türk delegeleriyle görüştü. Anadolu'daki Millî Mücadele hareketine katılmak istediyse de kabul edilmedi. TBMM'de bulunan bazı eski ittihatçılarİttihatçılar, onun [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal Paşa]]’nın'nın yerini almasını istiyorlardı. Temmuz 1921'de [[Batum]]’da'da bir İttihat ve Terakki Kongresikongresi topladı. 30 Temmuz'da Ankara'ya Yunan saldırısı başlayınca bir kurtarıcı gibi Anadolu'ya girmeyi umut eden Enver Paşa'nın bu umudu Eylüleylül ayında kazanılan [[Sakarya Meydan Muharebesi]] ile boşa çıktı.

=== İttihad-ı İslam Kurmakurma Çabalarıçabaları ===

1921 yılının Ekim ayında Orta Asya Müslümanlarını, sömürgeci İngilizlere karşı birleştirme ve bir İslam birliği kurma<ref>{{kitap kaynağı |url=https://books.google.com.tr/books?id=yy7HyCU7L3MC&dq=%22enver+pa%C5%9Fa%22+%22%C4%B0slam+birli%C4%9Fi%22&hl=tr&source=gbs_navlinks_s |ilk=H. B. |son=Paksoy |başlık=Türk Tarihi, Toplumların Mayası ve Uygarlık |sayfalar=143}}</ref> niyetiyle Teşkilât-ı Mahsusa eski liderlerinden Kuşçubaşı Hacı Sami ve diğer ittihatçılarlaİttihatçılarla birlikte Batum’danBatum'dan [[Buhara]]’ya'ya gitti. Enver Paşa'nın el yazısı vesikalarına sahip olan Murat Bardakçı da Enver Paşa'nın Turancı değil, İslamcı olduğunu yazar<ref name=turan>{{Web kaynağı | url = http://www.haberturk.com/yazarlar/murat-bardakci/759042-kemal-bey-enver-pasa-turkcu-veya-turanci-degil-islamci-idi | başlık = Kemal Bey! Enver Paşa Türkçü veya Turancı değil, İslâmcı idi | ilk = Murat | son = Bardakçı | yayımcı = [[Haberturk.com]] | tarih = 15 Temmuz 2012 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160606055718/http://www.haberturk.com:80/yazarlar/murat-bardakci/759042-kemal-bey-enver-pasa-turkcu-veya-turanci-degil-islamci-idi | arşivtarihi = 6 Haziran 2016}}</ref> İslam Devleti'ni kurmak için büyük uğraşlarda bulundu ve Ruslara karşı savaşan Basmacıları örgütlenip [[Basmacı İsyanı]]'nı başlamasına destek verdi; fakat sonucu değiştirmesi mümkün olmadı.<ref name=selcuk>{{dergi kaynağı |url=http://www.turkiyat.selcuk.edu.tr/pdfdergi/s15/yilmaz.pdf |ilk1=Mehmet |son1=Yılmaz |ilk2=Feridun |son2=Ata |başlık=Buhara Cumhuriyeti ve Basmacılık Hakkında İki Rapor |dergi=Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi |sayı=15 |yıl=Güz 2004}}</ref>

1922 Şubat’ındaŞubat'ında komutasında topladığı Basmacı birlikleri ile [[Duşanbe]]’yi'yi ele geçirdi ve oradaki Sovyet garnizonunu tutsak aldı.<ref name=os-ar/> Ardından [[Horasan]] üzerine yürüyerek [[Kızıl Ordu]] birliklerinin Buhara ve Horasan’danHorasan'dan çekilmelerini istedi. 28 Haziran 1922’deki1922'deki [[Kafiran Savaşı]]’nı'nı kaybettikten sonra dağlara çekilmek zorunda kaldı. 4 Ağustos 1922'de [[Kurban Bayramı]] sırasında [[Tacikistan]]'da, Belçivan yakınlarında Agop Melkovian komutasındaki [[Bolşevik]] Ruslara karşı yapılan bir çarpışmada üzerine düşen havan topuyla hayatını kaybetti ve [[Çeğen]] köyüne gömüldü.<ref name=ezber/>

3 Ağustos 1996'da İstanbul'a getirilen naaşı bir gece [[Gümüşsuyu Askeri Hastanesi]]'nde tutuldu. Ölüm yıldönümü olan 4 Ağustos 1996 tarihinde, [[Şişli Camii]]'nde 8 imamın kıldırdığı cenaze namazının ardından [[Şişli, İstanbul|Şişli'deki]] [[Abide-i Hürriyet|Abide-i Hürriyet Tepesi'nde]]'nde, [[İstanbul Büyükşehir Belediyesi]] ve [[Kültür ve Turizm Bakanlığı (Türkiye)|Kültür Bakanlığı]]'nca ortak olarak hazırlanan, [[Talat Paşa]]’nın'nın yanındaki mezara defnedildi.<ref name=naas>{{Web kaynağı | url = http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=6426017 | ilk = Soner | son = Yalçın | yazarlink = Soner Yalçın | başlık = Osmanlı'nın Anıtkabiri Abide-i Hürriyet'di | çalışma = Hürriyet | tarih = 29 Nisan 2007 | arşivengelli = evet}}</ref> Törene dönemin cumhurbaşkanı [[Süleyman Demirel]], Millî Savunma Bakanı [[Turhan Tayan]], Devlet Bakanı [[Abdullah Gül]], Sağlık Bakanı [[Yıldırım Aktuna]], Kültür Bakanı [[İsmail Kahraman (siyasetçi)|İsmail Kahraman]], ANAP Milletvekili [[İlhan Kesici]] ve İstanbul Valisi [[Rıdvan Yenişen]]'le Enver Paşa'nın torunu [[Osman Mayatepek]]'le diğer yakınları katıldı.