Dîvânu Lugâti't-Türk: Revizyonlar arasındaki fark

* 11. yüzyılda yazılmıştır.

* TürkçeninTürkçe'nin ilk sözlüğü, antolojisi, ansiklopedisi ve dil bilgisi kitabıdır.

* AraplaraAraplar'a Türkçe öğretmek, TürkçeninTürkçe'nin yaygınlığını göstermek için yazılmıştır.

* YazarıMüellîfi, birçokTürkler'in Türko boyunudevirde gezerekyaşadığı coğrafyayı dolaşarak derlemeler yapmıştır.

* Divanü Lugati't Türk, 7500'den daha fazla Türkçe sözcük içerir.

11. yüzyılda, [[Karahanlılar]] döneminde yetişen, soylu bir aileden gelen ve iyi bir eğitim alan Kaşgarlı Mahmud, bilinen ilk Türk dil bilginidir. Kaşgari"Kaşgarî" olarakmahlasıyla da tanınan ünlü Türk dil bilgini, Türk yurtlarını adım adım gezerek derlediği sözcük, bilgi ve şiir örnekleriyle o dönemin Türk diline ilişkin bilgiler vermiştir. Bir dönem [[Bağdat]]’ta bulunan Kaşgarlı Mahmud, Türk kültürünün AraplaraAraplar'a tanıtılmasında büyük rol oynamıştır.

TürkçeyiTürkçe'yi AraplaraAraplar'a öğretmek amacıyla Divânü Lügati’t Türk ve [[Kitabu Cevahirü'n Nahv Fi Lugati't Türk]] adlı kitapları yazmıştır. Bu tür çalışmalarıyla TürkçeninTürkçe'nin gelişmesine ve Türk dil birliğinin sağlanmasına önemli katkıda bulunmuştur. Kaşgarlı Mahmud, ömrünün sonlarına doğru yeniden Kaşgar’a[[Kaşgar]]’a dönmüş ve burada ölmüştürvefat etmiştir.

El yazma nüshası 638 sayfadır ve yaklaşık 9000 [[Türkçe]] kelimenin ve cümlenin oldukça ayrıntılı [[Arapça]] ve başka dillerde açıklamasını içerir. Ayrıca TürklerinTürkler'in tarihine, coğrafi yayılımına, boylarına, lehçelerine ve yaşam yöntemlerine ilişkin kısa bir ön söz ve metin içine serpiştirilmiş bilgiler içerir.

[[1915]] yılında [[İstanbul]]’da tesadüfen [[Ali Emiri Efendi|Ali Emîrî Efendi]] ''([[1857]]-[[1923]])'' tarafından eski maliye nazırlarından Nafiz Bey’in akrabası yaşlı bir hanım tarafından Sahaflar Çarşısı’nda satılması için Burhan Bey’in sahaf dükkânına bırakılan bu Divanü Lugâti’t-Türk’ün birinci nüshası eseri üç lira da bahşiş verip toplam otuzüç [[lira]]ya satın almıştır. ''Bir söylentiye göre de, yanında para olmadığı için eve gidip parayı alana dek kitabın başkasına satılmaması için, dükkân sahibini dükkâna kilitlemiştir. (Ancak daha önceki yüzyıllarda [[Antepli Aynî]] ve [[Kâtip Çelebi]] de Divan'dan söz ederler.)''

[[Ali Emiri|Ali Emîrî]] yazması, Sadrazam [[Talat Paşa]]'nın ''([[1874]]-[[1921]])'' araya girmesi ile [[Ahmet Rifat Bilge|Kilisli Rıfat Bilge]] Bey'in ''([[1873]]-[[1953]])''in denetimi altında [[1915]] - [[1917]] yılları arasında üç cilt hâlinde basılmış, hemenTürkoloji bütüncâmiâsinda dünya [[Türkolog]]larınınbüyük ilgisiniyanki çekmiştiruyandirmistir.

[[Wrocław|Breslav]] Üniversitesi Sâmisâmi dilleri Profesörüprofesörü [[Carl Brockelmann]] [[1928]] yılında, atasözlerini, halk edebiyatı örneklerini ve [[Türk edebiyatı]] ve dili ile ilgili bulunan bütün kısımları ayrıntılı notlarla sözlüğün [[Almanca]] çevirisini yayımlamıştır. [[Besim Atalay]]'ın modern Türkçe çevirisi [[1940]] yılında [[Türk Dil Kurumu]] tarafından basılmıştır.

[[Kaşgarlı Mahmud]]’un eserinin keşfedilmesi ve yayımlanması, Türkoloji tarihinde yeni bir devirçığır açan olağanüstü bir olaydır<ref>Bu eserin keşfedilmesi, Türkiye’de ve Avrupa’da yayımlanması ve araştırılması üzerine daha ayrıntılı bilgi için bkz. M. Şakir Ülkütaşır: Büyük Türk dilcisi Kâşgarlı Mahmut, 2. baskı Ankara 1972.</ref>. Kaşgarlı Mahmud'un Divanü Lügati’t Türk kitabı döneminde yazdığı ve o döneme ışık tutan başka bir kitabıeseri (de "''[[Kitabu Cevahirü'n Nahv Fi Lugati't Türk]]"'') ise kayıptır.

[[Kaşgarlı Mahmud]]'un 11. yüzyılda [[Balasagun]]'u merkez alarak çizdiği '''Dünya'''dünya '''haritası''' o dönem TürklerininTürkleri'nin yaşadıkları bölgeleri ve dağılımlarını göstermesi bakımından dikkate şayandır.

Harita, Türklerin bulunduğu bölgeleri göstermek amacıyla çizilmiştir. Daire şeklinde olan haritanın çevresinde Doğudoğu, Batıbatı, Kuzeykuzey, Güneygüney yönleri belirtilmiş, bazı deniz ve ırmaklar gösterilmiştir. Batıda işaret edilen yerler [[İdil]] boylarına, yani KıpçaklarınKıpçaklar'ın ve FrenklerinFrenkler'in oturdukları bölgelere kadar uzanır. Güney-BatıdaGüneybatıda [[Habeşistan]]'a, Güneydegüneyde Hint, Sint, Doğudadoğuda [[Çin]] ve [[Japonya]]'ya işaret edilmiştir.

Asya'nın batısı, kuzeyi ve güneyi çizilmeden bırakılmış, bir plan olarak bile pek çok hatalarla dolu olmasına karşılık, Doğudoğu bölgelerine ilişkin verdiği bilgiler gerçeğe uymaktadır. Haritasında [[Çin Seddi]]'ni göstermiş, bu seddin ayrıca yüksek dağların ve denizin [[Yecüc ve Mecüc|Ye'cüc ve Me'cüc]] ([[Arapça]]: '''يأجوج و مأجوج''' ; ''Ya'jūja Wa Ma'jūja'')lerin<ref>Qālū Yā Dhā Al-Qarnayni 'Inna Ya'jūja Wa Ma'jūja Mufsidūna Fī Al-'Arđi Fahal Naj`alu Laka Kharjāan `Alá 'An Taj`ala Baynanā Wa Baynahum Saddāan - Dediler ki: “''Ey Zu'l-Karneyn, gerçekten Ye'cüc ve Me'cüc, yeryüzünde bozgunculuk çıkarıyorlar, bizimle onlar arasında bir sed inşa etmen için sana vergi verelim mi''” - Kuran-ı Kerim [http://transliteration.org/quran/WebSite_CD/MixTurkish/018.asp Al-Kahf] suresi 18:94</ref> dillerinin öğrenilmesini engellediğini bildirmiştir. [[Japonya]]'ya gelince; onu haritasının doğusunda bir ada olarak göstermiş ve denizin onların dillerini öğrenilmesine olanak vermediğine işaret etmiştir.

“''Bana bir Tattat geldi; ona: yat, kuşlara et ol, kuşlar, kurtlar seni bekler''”, dedim.<ref>Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 36</ref> Bu gibi şiirler naklederken Kaşgarlı, mutaassıp bir Müslüman heyecanıyla izah ediyor. Fakat Müslüman Türkler'in eski [[Şamanizm]] kalıntılarından olan kelimeleri ve terimleri izah ederken tam bir Şamanist Türk gibi konuşuyor.

Bazen, Şamanist kalıntısı olan inanışları ifade eden kelimeleri ve terimleri anlatırken “''Türkler böyle inanırlar''”, “''bu inanış çok yaygındır''” demekle yetinir. Kaşgarlı’nın “''[[umay]]''” üzerine verdiği bilgiler dikkate değer. Bilindiği gibi '''Umay''' eski TürklerinTürkler'in dişi tanrılarından biridir (çocukları koruyan ruh). Mahmud Kaşgarlı’nın bu ruh hakkında verdiği bilgi pek fazla İslamlaştırılmıştır. Bununla beraber “''umayka tabınsa ogul olur''”, “''kadınlar bunu uğur sayarlar''” diyerek eski inanışa da işaret etmiştir.<ref>Prof. Dr. Abdülkadir, İnan “''Umay ilahesi hakkında''” Türkiyat II, 1926; Makaleler ve İncelemeler 1968 sayfa 397-399</ref>

Günümüzde [[Moğolistan]]|Moğolistan Halk Cumhuriyeti’ninCumhuriyeti]]’nin Bulgan Aymag ([[Moğolca]]: Булган Аймаг) bölgesinin sınırları içinde, Gurvanbulag ([[Moğolca]]: Гурванбулаг) Sum ([[Moğolca]]: сум, ''ok'')'un 17 km güneydoğusundaki Gurvaljin Uul’da (1176 m yükseklik) bulunmaktadır. Yazıt, 130-103 x 98-92 cm boyutundaki granitten bir kaya üzerine yazılmıştır. Yazıt başka bir yere (bir anıt mezara) götürülmek üzere burada hazırlanmıştır. Yazılı olduğu granit kaya parçası, üçgen şeklindeki bir dağın eteğinde bulunduğundan, Moğol bilginlerce ''Gurvaljin Uulın Türeg Biçes'' (Üçgen Dağın Türk yazıtı) diye adlandırılmıştır. Gurvaljin sözcüğü MoğolcadaMoğolca'da "üçgen", uul ise, "dağ" anlamına gelir. Yeri O. Namnandorj tarafından saptanan yazıt üzerinde ilk yayınlar Moğol ve Rus bilginlerce yapılmıştır. Türk bilginler ise, yazıtı "''Gürbelçin Yazıtı''", "''Gürbelcin Yazıtı''", "''Gürbelçin Abidesi''", "''Gurbalcin Yazıtı''", "''Gurvaljin Yazıtı''", "''Gurvaljin Uul Yazıtı''" biçiminde adlandırmışlardır. Fakat bu şekilde adlandırılmasıyla "üçgen yazıtı" anlamına gelmektedir. Oysa yazıtın adı, Moğolca‘da "''Gurvaljin Uulın Türeg Biçes''" sözcük kümesiyle karşılanmıştır. Bu sözcük kümesinin Türkçe‘deki karşılığı "Üçgen Dağın Türk Yazıtı" şeklindedir. Dolayısıyla, bu Eski Türk yazıtınınyazıtın "Üçgen Dağın Türk Yazıtı" diye adlandırılması daha uygundur.

[[Kâşgarlı Mahmud|Mahmud Kâşgarî]] bu çok kıymetli eserini TürklerinTürkler'in bir devlet olarak İslâm dinini kabul ettiklerinden bir buçuk asır sonra Irak'ta, ihtimal BağdadBağdat'da oturduğu zaman yazmıştır. O devirde İslâm dünyasının kültür merkezi olan Irak'a ne zaman geldiğini bilmiyoruz. 1069-74 yıllarında en fasih ve beliğ Arapça ile büyük bir eser telif edebilen Kâşgarî'nin her halde uzun müddet İslâm kültürü merkezlerinde bulunmuş olduğuna şüphe yoktur. Onun, 1041 yılında Müslüman TürklerleTürkler'le müşrik Yabaku ve Basmıl Türkleri arasında cereyan eden büyük savaşa iştirak eden Türk gazilerini görmüş ve onlarla konuşmuş olması (III, 227) eserini yazdığı tarihten aşağı yukarı otuz yıl önce Türkistan'da, Kâşgar'da ve çevresinde bulunmuş olması gerektir. Kâşgarî koyu bir Müslümandır. Müşrik Türklerle savaşan, Budistlerin tapınaklarını yıkıp putlara en ağır hakaret eden gazilerin destanlarından parçalar nakletmektedir (I, 343, 483). Bir Müslüman Türk bir Budist Uygur'u öldürdüğünü övünerek anlatıyor: "Bana bir müşrik Uygur geldi, dedim: şimdi sen yat, kuşlara et ol, seni kerkes ve kurd istiyor" (I, 36). Bu gibi şiirler naklederken Kâşgarî mutaassıp bir Müslüman heyecanıyla izah ediyor. Fakat Müslüman TürklerinTürkler'in eski Şamanizm kalıntılarından olan kelimeleri ve terimleri izah ederken tam bir Şamanist Türk gibi konuşuyor. Bazen, Şamanist kalıntısı olan inanışları ifade eden kelimeleri ve terimleri anlatırken "Türkler böyle inanırlar", "bu inanış çok yaygındır" demekle yetinir. Kâşgarî'nin "umay" üzerine verdiği bilgiler dikkate değer. O, bu dişi tanrıyı unutturma çabasını, bilerek göstermiştir.<ref>Abdulkadir,İNAN,"[http://turkolojimakaleleri.page.tl/D%26%23304%3BVAN-Ue--L%DBGAT_%26%23304%3BT_T-Ue-RK-h-TE-%26%23350%3BAMAN%26%23304%3BZME-A%26%23304%3BT-KEL%26%23304%3BMELER.htm DİVANÜ LÛGAT-İT-TÜRK'TE ŞAMANİZME AİT KELİMELER]",[http://turkolojimakaleleri.page.tl Türkoloji Makaleleri]</ref>

[[Kaşgarlı Mahmud]]’un Divan’ının [[Besim Atalay]] tarafından yapılan ve [[Türk Dil Kurumu]] tarafından yayımlanan çevirisi Türkologlarıntürkologların eline düşünceleri bakımından derin, malzemesi bakımından ise önemli bir eser vererek Türkolojinintürkolojinin gelişmesine büyük katkılar sağlamıştır.