Göktürkler: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmemiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
Orhun Eser (mesaj | katkılar) Yetersiz ve az bilgi nedeniyle,fazladan bilgi eklenmiştir. |
|||
4. satır:
Göktürkler, hem ilk defa kurdukları siyasi yapılara [[Türkler|Türk]] adını vermeleri, hem de [[Türkçe]]nin ilk bilinen yazılı kayıtlarını vermeleri bakımından Türk [[kültür]] ve [[edebiyat]] tarihinde çok önemli bir yere sahiptirler.<ref name=":0">Erdem,Konur,"[http://www.edebiyatvesanatakademisi.com/islamiyet-oncesi-donem/orhun-yazitlarinda-sosyal-ve-siyasi-mesajlar-21054.aspx#_ftn1 ORHUN YAZITLARINDA SOSYAL VE SİYASİ MESAJLAR]",Edebiyat ve Sanat Akademisi</ref>
Türk adı bugün kullandığımız şekli ile ilk kez Göktürkler dönemine ait [[Orhun Yazıtları]]'nda geçmektedir. "Türk" adıyla kurulmuş ilk ve Türk adını resmi devlet ismi şekliyle kullanan ilk Türk devletidir. Devletin kurucusu ve ilk önderi [[Bumin Kağan]]'dır. Bumin Kağan'ın kardeşi [[İstemi Kağan|İstemi Yabgu]] ülkenin batı kanadını yönetirdi. [[Göktürkler]] komşuları olan [[Çin]], [[Sasani]] ([[İran]]) ve [[Bizans İmparatorluğu]] ile askeri, siyasi ve ekonomik ilişkiler kurdular.
== Geçmişleri ==
Göktürkler, 542'ye kadar [[Altay Dağları]]'nın güney eteklerinde yaşamışlardır. Çin kaynakları, ittifakla Göktürklerin [[Hunlar|Hunlardan]] geldiğini ifade etmektedir. Göktürkler, "Aşina" adını taşıyan ve kelime anlamı olarak kurt neslini ifade eden bir Hun ailesine mensupturlar. Kurt, [[Oğuz Kağan Destanı]]'nda yol gösterici olarak ifade edilmektedir. Göktürk Kağanlığı [[552]]-[[745]] yılları arasında varlığını sürdürdü. Çin'in [[Siyenpiler|Siyenpi]] (Sien-pi) kökenli Kuzey Chou, Kuzey Chi, [[Sui Hanedanı|Sui]] ve [[Tang Hanedanı|Tang]] hanedanları ile uzun süre savaşmıştı. Kardeş kavgaları, diğer Türk halklarıyla arasında yapılan savaşlar, iç savaşlar ve Çinliler ile olan uzun savaşlar devletin yıkılmasına neden oldu.
== Avar Yönetiminde Göktürkler ==
[[Aşina]] ailesi,Göktürk Kağanlığı'nın kurucu hanedanıdır.Bu aile,''Chou Kitabı'' ve ''Kuzey Hanedanlar Tarihi'' 'ne göre, Hiung-nu'nun ayrı bir kolu ve ''Sui Kitabı'' ve ''T'ung-tien'' e göre, [[Kuzey Liang (16 Krallık)|Ping-liang]]'ın "Karışık yabancı" (雜胡 / 杂胡, Pinyin: záhú, Wade-Giles: tsa-hu)larındandır. ''Sui Kitabı'' 'nın aktardığına göre, [[Kuzey Vey|Sonraki Vey]] (Kuzey Vey) imparatoru T'ai-wu (T'o-pa Ch'ou, Fu-li, Büri)'nun Chü-ch'ü'yü yok ettiğinde (18 Ekim 439 tarihinde), [[Aşina]]'nın 500 hanesi [[Cücenler|Cücenlerlere]] koşup [[Altay dağları|Chin-shanlara]] (Altay dağları) yerleştiler. Altay dağlarının kuzeyinde demir işleri yaparak Cücenlerin egemenliğinde yaşadılar. Çin tarihsel kaynakları Cücen kağanı Anagui'nin, kızıyla evlenmek isteyen Göktürk kağanı Bumin'e “''Senin gibi demirci bir kölem benim kızımı hangi cesaret ve cür'etle nasıl isteyebilir?”'' dediğini kaydetmiştir. Anagui'nin bu ifadesi üzerine kimi araştırmacılar Göktürkler'in Cücenlerin egemenliği altında çalışan "demirci köleler" (鍛奴, [[Pinyin]]: duànnú, [[Wade-Giles]]: tuan-nu) olduklarını iddia etmiştir. Bunun Cücen toplumuna has 'vassallık' sistemi olabileceğini iddia eden araştırmacılar da bulunur. Ancak Denis Sinor'a göre, Anagui'nin bu ifadesi Türklerin demircilik sanatlarında uzmanlaşmış olduğunun bir kanıtıdır.
== Birinci Göktürk Kağanlığı ==
Göktürk Kağanlığı (552–581), 6. yüzyılın ortasında, Asya'nın doğusunda [[Çin]] devletinin, batısında [[Sasani]]-[[İran]] devletinin sınırladığı İç Asya bozkırlarında, doğuda [[Avarlar]], batıda Eftalit/[[Akhunlar|Ak Hunlar]] ile yapılan mücadeleler sonucunda ortaya çıktı. İlk Kağanları doğu kanadını yöneten [[Bumin Kağan]], batı kanadını yöneten kardeşi [[İstemi Yabgu]]'dur. Bu Orhun yazıtlarında şöyle anlatılmaktadır:
''"Üze kök tengri asra yagiz yir kilindukda ikin ara kişi oglı kılınmis. Kişi oglında üze eçüm apam Bumin Kagan İstemi Kagan olurmis. olurupan Türk budunung ilin törüsin tuta birmis, iti birmis'' Tört bulung kop yagı ermis. Sü sülepen tört bulungdaki budunug kop almis. Kop baz kılmı. Baslıgıg yükündürmis tizligig sökürmis. İlgerü kadirkan yiska tegi kirü temir kapigka tegi kondurmus."
''"Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta, ikisi arasında insan oğlu kılınmış. İnsan oğlunun üzerine ecdadım Bumin Kağan, İstemi Kağan oturmuş. Oturarak Türk milletinin ilini töresini tutuvermiş, düzenleyivermiş. Dört taraf hep düşman imiş. Ordu sevk ederek dört taraftaki milleti hep almış, hep tabi kılmış. başlıya baş eğdirmiş, dizliye diz çöktürmüş. Doğuda Kadırkan ormanına kadar, batıda demir kapıya kadar kondurmuş."<nowiki>''</nowiki>'' (Kültigin yazıtı,Doğu yüzü)
''İli derleyen'' anlamında "İliğ Kağan" diye de adlandırılan [[Bumin Kağan]] (Aşina Tumen)'in ölümünden sonra, yerine oğlu [[İssik Kağan]] (Aşina Kolo, 552-553) geçtiyse de iktidarı fazla sürmedi. Bir yıl sonra [[Mukan Kağan]] (Aşina Yandou ya da "İrkin", 553-572) [[Moğollar|Moğol]] soylu Kitanları yenerek hükümdarlık tahtına oturdu.
Kendisi için çok büyük bir Yuğ (matem) töreni düzenlendi, bu törene çeşitli devletlerden pek çok ileri gelen katıldı. Mukan Kağan zamanında devlet muazzam bir genişliğe ulaşmıştı.
Mukan Kağan döneminde imparatorluk gittikçe yükselerek ihtişamlı ve heybetli bir hale geldi. Mukan Kağan Çin kaynaklarında sert, heybetli ve kudretli görünüşü ve başarılı devlet adamlığı ile anlatılmaktadır. Kızını Çin imparatoru ile evlendirerek Çin imparatoriçesi yapmıştır. Bu evliliği iyi kullanarak Çin'in tüm zenginliklerinin kendi ülkesine akmasını sağlamıştır.
Mukan'dan sonra tahta kardeşi Taspar Kağan (572—581) geçti. Taspar Kağan, [[Budizm|Budizmi]] kabul eden ve Çin'i baskı altında tutan yönleriyle sivrildi. Taspar'ın yerine İşbara Kağan (Aşina Şetu, 581—587) geçti.
* 1. Göktürk Kağanlığının batı kanadı yönetimi: uzun ömürlü İstemi Yabgu, Tardu (Tardu zamanında bölünme)
<gallery>
Dosya:Gok1.png|Göktürk bayrağı
</gallery>
== Kür Şad Ayaklanması(Tahakküm Dönemi 1630-1681) ==
Çin İmparatoru [[Li Shimin|T'ai-tsung]] kendisini Türklerin Gök Kağanı ilan ediyordu.<sup>[''[[Vikipedi:Kaynak gösterme|kaynak belirtilmeli]]'']</sup> Hakanlığa bağlı Türk ve diğer boylar etrafa dağılmaya başladılar, bunlardan bir kısmı ise Çin'e sığındı.
19 Mayıs 639 tarihinde ''[[Kür Şad]]'' 'ın esin kaynağı olan [[Chieh-she-shuai]] ([[Şipi Kağan]]'ın oğlu ve Tölis Kağan'ın kardeşi) yanına topladığı 40 eski astı ile [[Li Shimin|T'ai-tsung]]'ın yaz sarayı olan Chiu-ch'eng Sarayına saldırdı. Chieh-she-shuai'nin isyanından sonra [[Göktürkler|Göktürklerin]] [[Sarı Irmak]]'ın güneyinde bulunmalarının iyi omadığını dile getirenler çoğaldı. T'ai-tsung da Göktürk siyasetini değiştirmeye karar verdi. 13 Ağustos 639 tarihinde T'ai-tsung, [[Li Simo]] (Aşina Simo)'yu Chilipi Kağan olarak atadı ve çeşitli eyaletlerde oturan Göktürk ve etnik azınlıkları Sarı Irmak'ın kuzeyine götürmesine ve orada surlar inşa ederek uzun süre sınır kalelerini muhafaza etmesine dair ferman çıkardı. Ancak Chilipi Kağan Seyantolardan korkarak kaleden çıkmak istemeyince T'ai-tsung, Tarım Bakanı Kuo Sipen'i Seyontolara yollayarak, Göktürklerle savaşmaması talimatını verdi.
28 Şubat 641 tarihinde Chilipi Kağan ilk defa nehri geçerek eskiden Dingxiang Kalesinin bulunmuş olduğu yerde çadırı kurdu. 30.000 hanelik halkı, 40.000 sağlam askeri ve 90.000 atı vardı. Kağan, imparator T'ai-tsung'a “''Bendeniz haddim olmadığı halde merhametiniz sayesinde kabilenin başı oldum. Kabul olunursa nesillerimiz boyunca devletin bir bekçi köpeği olarak kuzey kapıyı koruyayım. Eğer Seyantolar istila ederse ailemin [[Çin Seddi|Çin Seddinin]] içine girmesine izin veriniz.”'' dedi. T'ai-tsung kararnameyi çıkarıp buna izin verdi.
679 yılında Shanyu Genel Valiliği'nin Göktürk liderlerinden Ashide Wenfu ve Ashide Fengzhi, Ashina Nishufu'yu kağan yaparak Tang'a karşı isyan ettiler. 680 yılında, Tang ordusu Ashina Nishufu ve onun ordusunu yendi. Ashina Nishufu kendi adamları tarafından öldürüldü. Ashide Wenfu, Ashina Funian kağan yaparak yine Tang'a karşı isyan etti. Ashide Wenfu ve Ashina Funian Tang ordusuna teslim oldu. 5 Aralık 681 tarihinde Ashide Wenfu ve Ashina Funian da dahil olmak üzere 54 Göktürk Ch'ang-an'ın Doğu Pazarında halka açık bir alanda idam edildi. 682 yılında [[İlteriş Kağan|Kutluk]], Funian'ın adamlarının kalıntısı ile birlikte isyan etti ve Heisha Kalesini işgal etti.
== Batı Göktürk Kağanlığı ==
Doğuda bunlar olup biterken batıdaki sınırlarını [[Kırım]]'a kadar<sup>[''[[Vikipedi:Kaynak gösterme|kaynak belirtilmeli]]'']</sup> genişleten [[İstemi Yabgu]] öldü. Yerine oğlu [[Tardu Kağan]] geçti. Tardu, [[603]] yılına kadar hükümdarlığını sürdürdü.
Doğuda Ta-po'nun ölümü üzerine tahta çıkan To-lo-pien (ya da sonraki adıyla [[Apa Kağan]]) [[Toy|toyda]] / [[Kurultay|kurultayda]] yapılan [[kengeş]]'te (müzakere) onaylanmadı. Yerine Ta-po'nun yeğeni [[Şa-po-lio]] / [[İşbara Kağan]] ilan edildi. Çin politikalarının da tesiriyle batı kağanı Tardu, To-lo-pien'i destekledi.<sup>[''[[Vikipedi:Kaynak gösterme|kaynak belirtilmeli]]'']</sup> İşbara'nın Apa'nın annesini öldürtmesi<sup>[''[[Vikipedi:Kaynak gösterme|kaynak belirtilmeli]]'']</sup> doğu ile batı arasındaki ilişkileri bir daha düzelmemek üzere bozdu;<sup>[''[[Vikipedi:Kaynak gösterme|kaynak belirtilmeli]]'']</sup> iki budun artık birbirlerine düşman hale geldi.
Tardu'nun ölümünden sonra [[Batı Göktürkler]], güçlerinin zayıfladığının bir göstergesi olan, yabguluk ve şadlık adları altında Aşena ailesine mensup kişilerce yönetildikten sonra [[630]] yılında Çin egemenliğine girdi. Bundan sonra On Oklar adını alarak [[Türgişler|Türgiş]] boyunun önderliğindeki boylar federasyonu şeklinde yüzyılın sonuna kadar Çin hakimiyetinde kaldılar.
Batı kağanlığının 658'de yıkılmasıyla I Göktürk Kağanlığı yıkılmış oldu.
== İkinci Doğu Göktürk (Kutluk) Kağanlığı (682-745) ==
681 yılında Asena(ya da Aşina) ailesinden [[Kutluk Kağan]], Çin'in kuzeyine yerleşmiş Türk boylarını yeniden toparlamayı başardı. Çin, Kitan ve [[Dokuz Oğuzlar]] ([[Uygurlar]]) ile yapılan savaşlar sonucunda [[Ötüken]] ormanında Göktürk Kağanlığı yeniden güçlendi. Kutluk, ili (devleti/ulusu) yeniden derlediği için [[İlteriş Kağan|İlteriş]] adını aldı.
692'de ölen İlteriş'in yerine kardeşi [[Kapgan Kağan|Kapgan]] kağan oldu. Devlet kurulduğundan beri kağanlık danışmanı olan [[Tonyukuk]]'un da bulunduğu Kitan'a Tatabilere, [[Basmil|Basmillara]], [[Çik|Çiklere]], [[Az|Azlara]], Bayırkulara, [[Türgiş|Türgişlere]]/On Oklara (Batı Göktürk budunu, Kitabelerde sürekli Türgiş Kağanı Türküm, budunum idi ifadeleri bununla ilgilidir), Kırgız ve Dokuz Oğuzlara yapılan seferlerle II. Göktürk Kağanlığı'nın sınırları Okyanus'tan [[Maveraünnehir|Mâveraünnehir]]'deki Temir Kapığ ([[Demirkapı]])'ya kadar ulaştı. [[İpek Yolu]]'nun büyük bir kısmı denetim altına alınmış oldu.
Kapgan'ın, Bayırkuların kurduğu bir pusuda öldürülmesi üzerine Göktürk Kağanlığı'nın başına oğlu [[İnel Kağan|İnel]] (ya da Ünal) geçti. Ancak Kutluk'un oğlu [[Bilge Kağan|Bilge]]'yi, İnel'in kağanlığını kabul etmedi. Boy begleri (beyleri) Bilge'yi kağan ilan etti. İnel kabul etmese bile öldürüldü.Yeni kağan başa geçince kardeşi [[Kül Tigin]]'e ordunun komutanlığını verirken, [[Tonyukuk|Tonyukuka]] [[vezirlik]] görevini verdi. Onun dönemi de amcası dönemindeki gibi devletin egemenliğindeki boyların başkaldırılarıyla geçti. Çin'in desteklediği [[Uygur]]-[[Karluk]]-[[Basmil|Basmıl]] bağlaşmasının [[Ötüken]]'e yönelik sürekli saldırıları, İpek Yolu'nun kilit noktası olan Cungarya<sup>[''[[Vikipedi:Kaynak gösterme|kaynak belirtilmeli]]'']</sup>'nın Çin'in denetimine geçmesi ve batıda [[Batı Göktürk Kağanlığı|On Ok]] budunu hakimiyetine alan Türgişler'in gün geçtikçe güçlenmesi neticesinde II. Göktürk Kağanlığı çöküşe sürüklendi. Bilge Kağan'ın, danışmanı Tonyukuk'u ve küçük kardeşi Kül Tigin'i kaybetmesinden sonra zehirlenerek <sup>[''[[Vikipedi:Kaynak gösterme|kaynak belirtilmeli]]'']</sup> öldürülmesi üzerine yerine geçen Tengri Kağan çocuk yaştaydı. Onun kağanlığına karşı gelen Ozmış da ülkeyi toparlayacak güçte değildi. Uygurlar 745'te Ötüken'e girerek Göktürk Kağanlığına son verdiler.
== Türk Tarihindeki Önemleri ==
Köktürkler, tarihte Türk adını ilk kez kullanan Türk devletidir. Anıtların sadece birkaç yerindeki ibareleri saymazsak, Köktürkler kendilerine; Türk, devletlerine ise Türk Kağanlığı demektedir. Bu özellikler ele alındığında, Köktürk Devleti'nin ideoloji olarak, milliyetçiliği benimsediği ve devletin her kademesinde bunu uyguladığı görünür. Bunun en büyük yazıtı elbette; yazıtlarda geçen bölümlerdir.
== Ayrıca Bakınız ==
[[Göktürk Kağanlığı]]
[[Doğu Göktürk Kağanlığı]]
[[Batı Göktürk Kağanlığı]]
<br />
== Kaynakça ==
{{kaynakça}}
| |||