Han Hanedanı: Revizyonlar arasındaki fark

[[Dosya:China Han Dynasty 2.jpg|thumb|250px|MS 190 yılında Han Hanedanı yönetimi altındaki eyaletler.]]

[[Asıl Çin]]'in hemen kuzeyindeki göçebe [[Hiung-nu|Hiungnu]] hükümdarı [[Mete]] (h. MÖ 209-174), [[Avrasya Bozkırı]]'nın doğu kısımlarında ikamet eden çeşitli kabileleri fethetti. Kendi hükümdarlığı sona erince [[Semerkant]]'ın doğusundaki yirmiden fazla devleti zaptetmiş olup, [[Mançurya]], [[Moğolistan]] ve [[Tarım Havzası]] toprakları üzerinde hakimdi.<ref>{{harvp|Di Cosmo|2002|pp=175–189, 196–198}}; {{harvp|Torday|1997|pp=80–81}}; {{harvp|Yü|1986|pp=387–388}}.</ref> İmparator Gaozu, kuzey sınırlarında Hiungnulara satılan Han yapımı demir silahlarının çokluğu konusunda rahatsızdı, ve bu gruba karşı bir ticaret [[ambargo]]su uyguladı. Ambargonun yürürlükte olmasına rağmen Hiungnular, yine kendi ihtiyaçlarını karşılamaya razı olan tüccarlar bulabilmiştir.<ref name="Bentley">Jerry Bentley, ''Old World Encounters: Cross Cultural Contacts and Exchanges in Pre-Modern Times'' (New York: Oxford University Press, 1993), 37.</ref> Çinli kuvvetler, sınır pazarlarında ticarette bulunan Hiungnulara karşı sürpriz saldırılar işledi. Buna karşı missileme olarak Hiungnular, MÖ 200 yılında [[Baideng Muharebesi|Baideng'daki Han kuvvetlerini yenip]], günümüz [[Şansi]] eyaleti bölgesini ele geçirdi.<ref>{{harvp|Torday|1997|pp=75–77}}; {{harvp|Di Cosmo|2002|pp=190–192}}.</ref> Müzakerelerin ardından MÖ 198 yılında yapılan ''[[heqin]]'' anlaşması, Hiungnu ile Han liderlerini ismen bir kraliyet evlilik ittifakının eşit ortakları olarak atadı, ancak Hanlar, Hiungnulara [[ipek]] kıyafet, yiyecek ve şarap gibi büyük oranda haraç ürünü göndermek zorundaydı.<ref>{{harvp|Yü|1967|pp=9–10}}; {{harvp|Morton|Lewis|2005|p=52}}; {{harvp|Di Cosmo|2002|pp=192–195}}.</ref>

 

Bu haraca ve [[Lao Şang|Lao Şang Şanyu]] (h. MÖ 174-160) ile [[Wen (Han)|İmparator Wen]] (h. MÖ 180-157) arasında sınır pazarlarını tekrar açmaya yönelik bir müzakereye rağmen, [[Şanyu]]'nun Hiungnu astlarının birçoğu, antlaşmaya uymamayı tercih etti ve daha fazla ürünü elde etmek için düzenli olarak [[Çin Seddi]]'nin güneyindeki Han topraklarına baskın yaparlardı.<ref>{{harvp|Yü|1986|pp=388–389}}; {{harvp|Torday|1997|pp=77, 82–83}}; {{harvp|Di Cosmo|2002|pp=195–196}}.</ref> MÖ 135 yılında [[Wu Ti|İmparator Wu]]'nun düzenlediği bir saray konferansına katılan vekillerin çoğu, ''heqin'' antlaşmasını muhafaza etmeye karar verdi. Hiungnu baskınlarının devam etmesine rağmen İmparator Wu bunu kabul etti.<ref>{{harvp|Torday|1997|pp=83–84}}; {{harvp|Yü|1986|pp=389–390}}.</ref> Ancak ertesi yıl düzenlenen saray konferansına katılan vekillerin çoğu, Mayi'de Şanyu'nün suikast edilmesini içeren [[Mayi Muharebesi|sınırlı bir angajman]]ın Hiungnu alemini kaosa sürükleyeceğinden ve Hanların bu durumdan yararlanacağından ikna olmuşlardı.<ref>{{harvp|Yü|1986|pp=389–391}}; {{harvp|Di Cosmo|2002|pp=211–214}}.</ref> MÖ 133 yılında bu planın başarısızlığa uğramasıyla{{sfnp|Torday|1997|pp=91–92}} İmparator Wu, Hiungnu topraklarına yönelik bir dizi büyük ölçekli askeri istila başlattı. Çinli ordular birbiri ardına topraklar ele geçirdi ve bunların üzerindeki kontrollerini güçlendirmek için tarım kolonilerini kurdular.<ref name="Bentley"/> Bu saldırı, MÖ 119 yılındaki [[Mobei Muharebesi]]'nde zirvesine ulaştı; bunun kapsamında Han komutanları [[Huo Qubing]] (ö. MÖ 117) ile [[Wei Qing]] (ö. MÖ 106), Hiungnu sarayını [[Gobi Çölü]]'nün kuzeyine doğru geri çekilmeye zorladı.<ref>{{harvp|Yü|1986|p=390}}; {{harvp|Di Cosmo|2002|pp=237–240}}.</ref>

 

Wu'nun hükümdarlığı sonrasında Han kuvvetleri, Hiungnuları yenmeye devam etti. Hiungnu lideri [[Ho-han-ye (Tanhu)|Hohanye Şanyu]] (h. MÖ 58-31), MÖ 51 yılında en sonunda Hanlara teslim oldu. Hohanye'ye rakip olarak tahta hak iddia eden [[Çi-çi|Çiçi Şanyu]] (h. MÖ 56-36), günümüz [[Kazakistan]]-[[Taraz]]'da yer alan [[Çiçi Muharebesi]] kapsamında [[Chen Tang]] ile Gan Yanshou (甘延壽/甘延寿) tarafından öldürüldü.<ref>{{harvp|Loewe|1986|pp=196–197, 211–213}}; {{harvp|Yü|1986|pp=395–398}}.</ref>

 

MÖ 121 yılında Han kuvvetleri, Hiugnuları [[Hexi Koridoru]]'nu kapsayan geniş topraklardan [[Lop Nur]]'a kadar kovaladı. MÖ 111 yılında Hiungnuların [[Çianglar]]la beraber kuzeybatıdaki bu topraklara işledikleri istilanın yer almasını da önledi. Aynı sene içerisinde Han sarayı, bu bölgede dört yeni zeamet kurdu: [[Jiuquan]], [[Zhangye]], [[Dunhuang]] ve [[Wuwei]].<ref>{{harvp|Chang|2007|pp=5–8}}; {{harvp|Di Cosmo|2002|pp=241–242}}; {{harvp|Yü|1986|p=391}}.</ref> Sınırdaki insanların çoğu askerlerdi.{{sfnp|Chang|2007|pp=34–35}} Han sarayı, hükümet sahipliği altındaki köleleri ve sert çalışma cezası almış suçluları göndermenin yanı sıra ara sıra köylü çiftçileri de yeni sınır yerleşmelerine zorla gönderirdi.{{sfnp|Chang|2007|pp=6, 15–16, 44–45}} Saray ayrıca çiftçiler, tüccarlar, toprak sahipleri ve işçiler gibi avam tabakaya dahil olan kimseleri sınır yerleşmelerine taşınmaya teşvik ederdi.{{sfnp|Chang|2007|pp=15–16, 33–35, 42–43}}

Seller, binlerce köylü çiftçinin yerinden edilmesine sebep oldu; bu insanların birçoğu, hayatta kalmak için bu olayların sonrasında [[Chimei]] gibi başıboş haydut ve isyancı gruplara üye oldu.<ref name="hansen 2000 135 de Crespigny 2007 196 bielenstein 1986 241 244"/> Wang Mang'ın orduları, bu isyancı grupları bastıramadı. Son olarak, isyancı bir kalabalık, [[Weiyang Sarayı]]'na girip Wang Mang'ı öldürdü.<ref>{{harvp|de Crespigny|2007|p=568}}; {{harvp|Bielenstein|1986|p=248}}.</ref>

 

[[Jing (Han)|İmparator Jing]] (h. MÖ 157-141)'in soyundan gelen [[Gengshi İmparatoru]] (h. MS 23-25), Han Hanedanı'nı yeniden kurmaya çalıştı ve Çangan'ı kendi başkenti olarak işgal etti, ancak Chimei isyancıları tarafından tahttan indirildi ve suikasta uğradı; Chimeiler, Gengshi'nın yerine [[Liu Penzi]]'yı kukla imparatoru olarak atadı.<ref>{{harvp|de Crespigny|2007|pp=197, 560}}; {{harvp|Bielenstein|1986|pp=249–250}}.</ref> İmparator Gengshi'nın kardeşi Liu Xiu, veya ölümünden sonra anıldığı adıyla [[Guangwu|İmparator Guangwu]], MS 23 yılı [[Kunyang Muharebesi]]'nde kendi yeteneklerini kanıtlamış olup, Gengshi'nın ardılı olarak tahta çıkmaya çağrıldı.<ref>{{harvp|de Crespigny|2007|pp=558–560}}; {{harvp|Bielenstein|1986|pp=251–254}}.</ref>

 

[[Part İmparatorluğu|Parthia]]lı [[An Shigao]] ve Kuşan dönemi [[Gandhara]] (Hindistan)lı [[Lokaksema]] gibi [[Budizm'in İpek Yolu üzerinde yayılması|Budist metinleri Çinceye çeviren]] [[Bhikku|Budist rahipler]], Doğu Han'ı ziyaret etmiş yabancıların arasındadır.<ref>{{harvp|Akira|1998|pp=248, 251}}; {{harvp|Zhang|2002|p=75}}.</ref> Kuşanlarla karşılıklı olarak haraçların verilmesini içeren ilişkilerin sürdürülmesine ek olarak Han İmparatorluğu; Part İmparatorluğu'ndan, günümüz [[Birmanya]]'dan bir kraldan ve Japonyalı bir hükümdardan hediye almış durumdaydı ve [[Gan Ying]]'i Han'ın temsilcisi olarak atayıp [[Daqin]] ([[Antik Roma|Roma]])'e başarısızlıkla sonuçlanan bir sefer başlattı.<ref>{{harvp|de Crespigny|2007|pp=239–240, 497, 590}}; {{harvp|Yü|1986|pp=450–451, 460–461}}.</ref> ''[[Weilüe]]'' ile ''[[Hou Hanshu]]'' belgelerinde kaydedilenlere göre Roma İmparatoru [[Marcus Aurelius]] (h. MS 161-180)'ın atadığı temsilciler, MS 166 yılında [[Huan (Han)|İmparator Huan]] (h. MS 146-168)'ın devlet divanına ulaşmıştır,{{sfnp|Chavannes|1907|p=185}}{{sfnp|Hill|2009|p=27}} ancak tarihçi [[Rafe de Crespigny]], bu kişilerin en büyük ihtimalle aslında bir grup Romalı tüccar olduğunu ileri sürmektedir.<ref>{{harvp|de Crespigny|2007|p=600}}; {{harvp|Yü|1986|pp=460–461}}.</ref> Çin'de Roma züccaciyeleri ve madeni paralarının keşfedilmesinin<ref>{{harvp|An|2002|pp=83–84}}; {{harvp|Ball|2016|pp=153}}</ref> yanı sıra [[Antoninus Pius]] hükümdarlığına ve bunun evlat edindiği oğlu Marcus Aurelius'a dayanan madalyalar, Vietnam'daki [[Óc Eo]] arkeolojik sitesinde bulunmuştur.<ref>{{harvp|Ball|2016|pp=153}}; {{harvp|Young|2001|pp=83–84}}</ref> Bu, Çin kaynaklarına göre Roma ziyaretçilerin ilk vardığı ilk yer olduğu [[Rinan]] zeameti ([[Jiaozhi]] olarak da bilinir) ve MS 159 ile 161 yıllarına dayanan [[Tianzhu]] (günümüz kuzey Hindistan) büyükelçilikleri yakınlarında bulunmuştur.<ref>{{harvp|Yule|1915|p=52}}; {{harvp|Hill|2009|p=27}}</ref> Óc Eo'nun ayrıca [[Batlamyus]]'un yazdığı ''[[Coğrafya (Batlamyus)|Coğrafya]]'' (a.y. MS 150) eserinde betimlenen "[[Óc Eo|Cattigara]]" liman şehri olduğu düşünülmektedir. Bu eserde aktarıldığına göre "Cattigara"; "Altın Yarımada" ([[Grekçe]]: Χρυσῆ Χερσόνησος, ''Chrysḗ Chersónēsos''; günümüz [[Malay Yarımadası]])'nın doğusunda, "Magnus Sinus" (yani [[Tayland Körfezi]] ile [[Güney Çin Denizi]]) kıyısında bulunur ve Yunan bir denizci bu yerleşimi [[Hint-Roma ticaret ilişkileri|ticaret amacıyla]] ziyaret etmiştir.<ref>{{harvp|Young|2001|p=29}}; {{harvp|Mawer|2013|p=38}}; {{harvp|Suárez|1999|p=92}}; {{harvp|O'Reilly|2007|p=97}}</ref>

 

[[İmparator Zhang (Han)|İmparator Zhang]]'ın hükümdarlığı (h. MS 75-88), retrospektif olarak sonraki Doğu Han bilginleri tarafından Han hanedanlığının zirvesi olduğu düşünüldü.{{sfnp|de Crespigny|2007|pp=497, 500, 592}} Müteakip dönemler ise, hadımların mahkeme siyasetine giderek daha fazla müdahale etmesi ve imparatorluk eşleri klanlarının şiddetli güç mücadelelerine de karışması ile işaretlendi.<ref>{{harvp|Hinsch|2002|p=25}}; {{harvp|Hansen|2000|p=136}}.</ref> [[Zheng Zhong]] (ö. MS 107) isimli bir hadmının yardımıyla [[İmparator He (Han)|İmparator He]] (h. MS 88-105), [[İmparatoriçe Dou (Zhang)|İmparatoriçe Dou]]'yu (ö. MS 97) [[ev hapsi]]ne koyup Dou klanını kendi güçlerinden yoksun bıraktı. Bu; Dou'nun He'nın öz annesi [[Cariye Liang]]'ı klandan tasfiye etmesine, sonra da He'nın öz annesinin kimliğinin kendisinden gizli tutulmasına karşı intikam olarak yapıldı.<ref>{{harvp|Bielenstein|1986|pp=280–283}}; {{harvp|de Crespigny|2007|pp=499, 588–589}}.</ref> İmparator He'nın ölümü ardından karısı [[Deng Sui|İmparatoriçe Deng Sui]] (ö. MS 121), naip dul imparatoriçe unvanıyla çalkantılı bir finans krizi ve MS 107-118 yılları arasında süren yaygın bir Qiang isyanı sırasında devlet işlerinin yönetti.<ref>{{harvp|Bielenstein|1986|pp=283–284}}; {{harvp|de Crespigny|2007|pp=123–127}}.</ref>