Vikipedi

Göktürk Kağanlığı: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
düzeltme AWB ile
düzeltme AWB ile
160. satır:
=== Tahakküm dönemi (630-681) ===
 
Çin İmparatoru [[Li Shimin|T'ai-tsung]] kendisini Türklerin Gök Kağanı ilan ediyordu.{{factKaynak belirt}} Hakanlığa bağlı Türk ve diğer boylar etrafa dağılmaya başladılar, bunlardan bir kısmı ise Çin'e sığındı.
 
19 Mayıs 639 tarihinde <ref>Yıl: [[:zh:貞觀 (唐朝)|貞觀]]十三年, Ay: 四月, Gün: 戊寅 [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Zh icon}}</ref> ''[[Kür Şad]]'' 'ın esin kaynağı olan [[Chieh-she-shuai]] ([[Şipi Kağan]]'ın oğlu ve Tölis Kağan'ın kardeşi) yanına topladığı 40 eski astı ile [[Li Shimin|T'ai-tsung]]'ın yaz sarayı olan Chiu-ch'eng Sarayına saldırdı.<ref name="z195"/> Chieh-she-shuai'nin isyanından sonra [[Göktürkler]]in [[Sarı Irmak]]'ın güneyinde bulunmalarının iyi omadığını dile getirenler çoğaldı. T'ai-tsung da Göktürk siyasetini değiştirmeye karar verdi.<ref>中国人民解放军军事科学院, 中国军事通史, 第十册　第十卷, 唐代军事史（上）, 军事科学出版社, 1998, ([[Çin Halk Kurtuluş Ordusu]] Askerî Bilim Akademisi, ''Çin Askerî Genel Tarihi, 10. Cilt, 1. Bölümü: Tang Dönemi Askerî Tarihi - I'', Askerî Bilim Yayınevi), s.184. [http://books.google.com.tr/books?id=RZu5AAAAIAAJ&q=%E9%98%BF%E5%8F%B2%E9%82%A3%E7%BB%93%E7%A4%BE&dq=%E9%98%BF%E5%8F%B2%E9%82%A3%E7%BB%93%E7%A4%BE&lr=&cd=6 books.google] {{Zh icon}}</ref> 13 Ağustos 639 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh:貞觀 (唐朝)|貞觀]]十三年, Ay: 七月, Gün: 庚戌 [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Zh icon}}</ref> T'ai-tsung, [[Li Simo]] (Aşina Simo)'yu Chilipi Kağan olarak atadı ve çeşitli eyaletlerde oturan Göktürk ve etnik azınlıkları Sarı Irmak'ın kuzeyine götürmesine ve orada surlar inşa ederek uzun süre sınır kalelerini muhafaza etmesine dair ferman çıkardı. Ancak Chilipi Kağan [[Seyanto]]lardan korkarak kaleden çıkmak istemeyince T'ai-tsung, Tarım Bakanı Kuo Sipen'i Seyontolara yollayarak, Göktürklerle savaşmaması talimatını verdi.<ref name="z195">Ssu-ma Kuang, ''Tzu chih t'ung chien'', [[:zh:s:資治通鑑/卷195|Cilt 195]] {{Zh icon}}</ref>
171. satır:
{{ana|Batı Göktürk Kağanlığı}}
 
Doğuda bunlar olup biterken batıdaki sınırlarını [[Kırım]]'a kadar{{factKaynak belirt}} genişleten [[İstemi Yabgu]] öldü. Yerine oğlu [[Tardu Kağan]] geçti. Tardu, [[603]] yılına kadar hükümdarlığını sürdürdü.
 
Doğuda Ta-po'nun ölümü üzerine tahta çıkan [[To-lo-pien]] (ya da sonraki adıyla [[Apa Kağan]]) [[toy]]da / [[kurultay]]da yapılan [[kengeş]]'te (müzakere) onaylanmadı. Yerine Ta-po'nun yeğeni [[Şa-po-lio]] / [[İşbara Kağan]] ilan edildi. Çin politikalarının da tesiriyle batı kağanı [[Tardu]], To-lo-pien'i destekledi.{{kaynak göster}} İşbara'nın Apa'nın annesini öldürtmesi{{kaynak göster}} doğu ile batı arasındaki ilişkileri bir daha düzelmemek üzere bozdu;{{kaynak göster}} iki budun artık birbirlerine düşman hale geldi.
177. satır:
Tardu'nun ölümünden sonra [[Batı Göktürkler]], güçlerinin zayıfladığının bir göstergesi olan, yabguluk ve şadlık adları altında [[Aşena]] ailesine mensup kişilerce yönetildikten sonra [[630]] yılında Çin egemenliğine girdi. Bundan sonra On Oklar adını alarak [[Türgişler|Türgiş]] boyunun önderliğindeki boylar federasyonu şeklinde yüzyılın sonuna kadar Çin hakimiyetinde kaldılar.
 
Batı kağanlığının 658'de yıkılmasıyla I Göktürk Kağanlığı yıkılmış oldu.{{factKaynak belirt}}
 
=== İkinci Doğu Göktürk (Kutluk) Kağanlığı (682-745) ===
185. satır:
692'de ölen İlteriş'in yerine kardeşi [[Kapgan Kağan|Kapgan]] kağan oldu. Devlet kurulduğundan beri kağanlık danışmanı olan [[Tonyukuk]]'un da bulunduğu [[Kitan]]'a [[Tatabilere]], [[Basmil]]lara, [[Çik]]lere, [[Az]]lara, [[Bayırkular]]a, [[Türgiş]]lere/On Oklara (Batı Göktürk budunu, Kitabelerde sürekli Türgiş Kağanı Türküm, budunum idi ifadeleri bununla ilgilidir), Kırgız ve Dokuz Oğuzlara yapılan seferlerle II. Göktürk Kağanlığı'nın sınırları Okyanus'tan [[Maveraünnehir|Mâveraünnehir]]'deki [[Temir Kapığ]] ([[Demirkapı]])'ya kadar ulaştı. [[İpek Yolu]]'nun büyük bir kısmı denetim altına alınmış oldu.
 
Kapgan'ın, Bayırkuların kurduğu bir pusuda öldürülmesi üzerine Göktürk Kağanlığı'nın başına oğlu [[İnel Kağan|İnel]] (ya da Ünal) geçti. Ancak Kutluk'un oğlu [[Bilge Kağan|Bilge]]'yi, İnel'in kağanlığını kabul etmedi. Boy begleri (beyleri) Bilge'yi kağan ilan etti. İnel kabul etmese bile öldürüldü.Yeni kağan başa geçince kardeşi [[Kül Tigin]]'e ordunun komutanlığını verirken, [[Tonyukuk]]a [[vezirlik]] görevini verdi. Onun dönemi de amcası dönemindeki gibi devletin egemenliğindeki boyların başkaldırılarıyla geçti. Çin'in desteklediği [[Uygur]]-[[Karluk]]-[[Basmil|Basmıl]] bağlaşmasının [[Ötüken]]'e yönelik sürekli saldırıları, İpek Yolu'nun kilit noktası olan [[Cungarya]]{{factKaynak belirt}}'nın Çin'in denetimine geçmesi ve batıda [[Batı Göktürk Kağanlığı|On Ok]] budunu hakimiyetine alan Türgişler'in gün geçtikçe güçlenmesi neticesinde II. Göktürk Kağanlığı çöküşe sürüklendi. Bilge Kağan'ın, danışmanı Tonyukuk'u ve küçük kardeşi Kül Tigin'i kaybetmesinden sonra zehirlenerek {{kaynak göster}} öldürülmesi üzerine yerine geçen [[Tengri Kağan]] çocuk yaştaydı. Onun kağanlığına karşı gelen Ozmış da ülkeyi toparlayacak güçte değildi. Uygurlar 745'te Ötüken'e girerek Göktürk Kağanlığına son verdiler.
 
== Gök Türk Kağanları Listesi ==
302. satır:
== Yönetim ==
 
Devleti "[[Kağan]]" unvanlı hükümdar yönetirdi. Kağan'da ''bilgelik'', ''alplık'' ve ''erdemlilik'' özellikleri aranırdı. [[İl]] denilen ülkeyi bilgili, kahraman, özü sözü doğru, erdemli devlet başkanı yönetirdi. Kağan'ın vazifeleri arasında savaş gücüyle devleti kurma ve düzene koyma, yeni alınan yerlere iskân, ''töre'' yani kanunları düzenlemek, halkı doyurup giydirmek vardı.{{factKaynak belirt}} Ülke geniş bölge teşkilatı gereğince Doğu ve Batı olmak üzere [[ikili devlet sistemi]]ne göre idâre edilirdi.{{factKaynak belirt}}Hükümdarlık hakkı tanrıdandır. Tanrı hükümdar olmasını istediği kişilere “kut” verir. Bilge Kağan ve atalarına da kut vermiştir. Metinlerde birçok defa tanrı adı zikredilir. Kağan, hakan, kam, kan sözcüklerinin ve tengi, umay, yer- su gibi tanrı ve tanrıçaların kullanımı ve alakaları da devlet anlayışında tanrısal öğeleri tasvir eder. Hükmün ilahi temeli diğer krallık ve yönetimlerde de görülebilir ancak burada ilgi çekici olan tanrının yansıması olan kağanın halktan kopmamış olmasıdır.<ref>Eski Türk Toplumu Üzerine İncelemeler, Doğubatı Yayınları, 2011 s.242-289</ref><ref>http://www.dmy.info/gokturklerin-devlet-anlayisi/</ref>
 
Kağan ve kağanın eşi Kağatun'nın<ref>可賀敦/可贺敦</ref> dışında toplam 28 unvan vardı.<ref>''Tang Kitabı'', [[:zh:s:舊唐書/卷194下|Cilt 194-II]]</ref><ref>''Yeni Tang Kitabı'', [[:zh:s:新唐書/卷215上|Cilt 215-I]]</ref> Önceleri sayısı bir olan Yabgu’ya, toprağı genişledikçe ihtiyaç çoğalmıştır. Şehzadelere [[Tegin]] veya Tigin adı verilirdi. Tiginler, genel valilik, başkomutanlık gibi önemli memuriyetleri yaparlardı.
333. satır:
* Soğdak Bodun
 
Tüm budunlara genel isim olarak “Köktürk” adı da kullanılmış, [[Çinliler]] de "Tukyu" kelimesini kullanmıştır.{{factKaynak belirt}}
 
Göktürk İmparatorluğu’nun 193 yıllık dönemi içinde egemenliği altında şu devlet kuruluşları bulunmuştur:<ref name="BALABAN"/>
341. satır:
 
== Ordu ==
Göktürk ordusu, yükselme döneminde Asya’nın en güçlü askeri kuvvetiydi.{{factKaynak belirt}} Ordunun üçte ikisi süvari, biri de piyadeydi.{{factKaynak belirt}} Akınlarda ve savaşlarda süratli hareket etmek esastı.{{factKaynak belirt}} Gece ve gündüz sıkı yürüyüşle yol alan ve atlarına nöbetle binen Türk süvarisi, hiç ümit edilmedik anda, hiçbir haber alma şansı bırakmadan düşman ordusuna saldırırdı.{{factKaynak belirt}} Savaşta düşman asker miktarı yüz binleri bulursa, Türk ordusu kırdırılmazdı.{{factKaynak belirt}} Bozkır taktiği{{factKaynak belirt}} ile ilk önce geri çekilinirdi. Merkez üssünden ayrılan düşman, vur kaç ve gerilla savaşı ile yıpratılıp, ani baskınla yok edilirdi.{{factKaynak belirt}} Göktürklerin bayrak ve tuğlarının tepesinde altından yapılmış kurt başlı heykel bulunurdu.{{factKaynak belirt}} Tuğ ile davul da bağımsızlık sembolleriydi.
 
Yazıtların birçok yerinde,Köktürkler'in hâkim güç olmasına,sık sık değinilir.Özellikle; Bilge Kağan'ın ağzından yazılan, Kül Tigin abidesinde,Bilge Kağan,sık sık, "''Dizliye diz çöktürdük,başlıya baş çöktürdük''." diyerek,Köktürklerin görkemli gücünü zikreder.<ref name=":0" />
[[Dosya:Harhorin.jpg|thumb|center|700px|<center>Orhun'dan geniş görünüş</center>]]
Göktürklerin başkenti [[Ötüken]]’dir. Burası [[Orhun Irmağı]] ile [[Selenge Irmağı]]'nın Tarim kolu arasında, ormanlar içinde bitki örtüsü ve suyu bol bir [[şehir]]di.{{factKaynak belirt}} Ötüken’den başka Barshan, Çargelen-Çumgal, [[Çaldıvar]], Atbaş, Şirdakbeg, Nanageldi, Fergana, Yassıkugart, Çikircik başlıca Göktürk'ün şehirleridir.
 
Göktürklerde karar, seçim, insan ve hayvan sayımı için ziyafetli devlet meclisi mahiyetinde [[Kenğeş Meclisi]] toplanırlardı.
358. satır:
=== İnanç ve kuruluş mitolojisi ===
 
[[Dosya:Kyzyl orkhon inscription.jpg|thumb|leftsol|150px|Yazıyı taşıyan en eski belge [[Kızıl]] şehrinde bulunuyor.]]
 
Göktürkler inanç ve düşünce yapılarına göre Göktanrı ([[Tanrı]] veya [[Tengri]]) tarafından devlet kurma görevinin kendilerine verildiğine inanır ve bu doğrultuda hareket ederlerdi. Bu yüzden kendilerini Göktürk olarak tanımlamışlardır.{{factKaynak belirt}} Gök rengi, yani mavi kutsaldı.{{factKaynak belirt}} Yine ibadetler göğe en yakın yerlerde, yükseklerde yapılırdı.{{factKaynak belirt}} Bugün halen Anadolu'daki Türkmenler, belli kutlamalar için yüksek dağlara, tepelere çıkmaktadırlar.{{factKaynak belirt}}
 
Göktürklerde hükümdar soyunun adı yazılı Çin kaynaklarına ve Türk sözlü geleneğine{{factKaynak belirt}} göre [[Asen]] (Asena, Zena, Aşena, Aşina 阿史那) dir. Bu kaynaklarda Göktürk Kağanlığını kuran bu ailesi kendi tanımlamada dişi bir kurdun soyundan geldiği anlatılmaktadır..
 
=== Kurt başlı tuğ ===
Doğu Göktürk kağanlarından [[Şipi Kağan]]<ref>始畢可汗</ref> (609～619), Suy Hanedanın son ve Tang Hanedanı’nın ilk yıllarından Çin’in iç siyasetine müdahale etmiştir. 617 yılında Çin otoritesine karşı isyan eden Çinli general Liang Shidu'ya<ref>梁師都, Liáng Shīdū</ref> kendi askerlerini komuta ettirmiş{{factKaynak belirt}} ve Tadu Bilge Kağan<ref>大度毘伽可汗</ref> unvanı ve kurt başlı tuğu<ref>狼頭纛, [[pinyin]]: láng tóu dào</ref> armağan vermiştir.<ref name="yt215">Ou-yang Hsiu, ''Yeni Tang Kitabı'', [[:zh:s:新唐書/卷215上|Cilt 215-1]] {{Zh icon}}</ref> Aynı şekilde Liu Wuzhou'ya<ref>劉武周, Liú Wǔzhōu</ref> Dayan Kağan (定楊可汗) unvanı ve kurt başlı tuğu vermiştir.<ref>Ssu-ma Kuang, ''Tzu chih t'ung chien'', [[s:zh:資治通鑑/卷183|Cilt 183]] {{Zh icon}}</ref>
 
=== Sanat ve edebiyat ===
 
[[Orta Asya]]'da yapılan araştırma ve kazılarda Göktürkçe yazılı eserler bulunmuştur. Para, taş ve ağaç üzerine yazılan metinlerden, para ve taşlar üzerine yazılanlar günümüze kadar gelmiştir.{{factKaynak belirt}}
 
İlk Türk abidelerinde yazılara altıncı yüzyılda rastlanmıştır. Bunlar kısa metinlerdir. Elde kalan Bengü Anıtları, [[Orhun Yazıtları]] veya 'Türük Bengü Taşları' da denen üç büyük yazıttır. Taşların üzeri oyulmak suretiyle yazılmıştır. Bu yazıtlar; Göktürk Kağan'ı [[Bilge Kağan]], [[Kül Tigin]] ve Vezir [[Bilge Tonyukuk]] adlarına yazılıp, dikilmiştir. Yazıtlar kireç taşına yontularak yazıldığından zaman ve açık havanın tahribatına maruz kalıp, bozulmuştur. Bu yüzden bazı satırları ve birçok kelimeleri okunamaz durumdadır. Kül Tigin kitabesi, içlerinde en az tahribata uğrayanıdır.{{factKaynak belirt}}
 
<gallery>
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Göktürk_Kağanlığı" sayfasından alınmıştır