Gazneliler: Revizyonlar arasındaki fark

 

=== Gazneli Mahmut dönemi ===

Gazneli Mahmut, [[Karahanlılar]] ile bir antlaşma yapıp kuzey cephesini emniyete aldıktan sonra, tahta çıkarken ettiği yemin ve verdiği söz doğrultusunda Hint seferlerine başladı. 1001-1027 yılları arasında Hindistan üzerine toplamda 17 sefer düzenlenmiştir. Bu seferlerin başlıca amaçları bu ülkede [[İslam]] dinini yaymak, kalabalık Gazne ordusunu hareket hâlinde tutmak ve bir takım ganimetler elde etmekti.<ref name="Hind">''Merçil'', Hindistan Siyaseti, s.547-561</ref> Sultan Mahmut, yaklaşık Eylül 1000 tarihinde I. Hint Seferi'ne çıktı. Kabil'in doğusunda, Hintlerin elinde bulunan birkaç kalesini zapt etti.<ref name="Hind"/> Eylül 1001'deki II. Hint Seferi'nde Vayhand [[:wikt:Raca|Raca]]sı Caypal'ın üzerine 15.000 atlıyla beraber giden Mahmut, 27 Kasım 1001 tarihinde yapılan savaşı kazandı ve filler de dahil olmak üzere pek çok ganimet ele geçirdi.<ref name="Hind"/> Mahmut III. Hint Seferi'ni, II. seferinde kendine destek olmayan Bhâtiya Racası Becî Rây'a karşı yapmıştır. Becî Rây mağlup edilince, Bhâtiya bölgesi de Gaznelilerin eline geçti. Mart-Nisan 1006'da IV. Hint Seferini; Ebu'l-Feth Dâvud'un [[Ezoterizm|Bâtıni]] hareketleri üzerine yapan Mahmut, [[Multan]] ve [[Pencap]]'ı ele geçirdi.<ref name="HindM">''Merçil'', Gazneliler Devleti, s.17-28</ref>

 

 

==== Harezm'in zaptı ====

Her fırsatta [[Harezm]]'i itaat altına almak isteyen Mahmut, 1017'de Harezmşah'la bir barış yaparak onun kendisine tâbi olmasını sağladı. Harezm'de hutbenin Mahmut adına okutulması, Harezm ordusu kumandanları arasında anlaşmazlığa yol açtı ve 17 Mart 1017 tarihinde taht değişikliği yaşandı.<ref name="Mer37">Merçil, Gazneliler Devleti, s.37</ref> Bu sırada Karahanlı tahtında da mücadele çıkması üzerine Mahmut, 3 Temmuz 1017 tarihinde Harezm'li isyancıları yendi ve [[Gürgenç]]'e girerek Harezm bölgesine hâkim oldu. Karahanlılar ise bu durumu kabul etmek zorunda kaldılar.<ref name="Mer37"/>

 

==== Sultan Mahmut-Afgan ilişkileri ====

[[İndus Nehri]] ile Gazne arasındaki dağlık bölgede yaşayan [[Afganlar]], Gazneli Mahmut'un ülkesine zaman zaman akınlar yapmakta ve Horasan ile Hindistan arasındaki kervanları vurmaktaydılar. 1019'da [[Kabil]]'in doğusundaki [[putperest]] Afganlara harekât düzenleyen Mahmut, onları itaat altına alarak müslüman yaptı.<ref>''Gerdîzî'', s.185</ref>

==== Sultan Mahmut-Abbasî ilişkileri ====

Gazneli Mahmut, [[Samanîler]] tarafından halife olarak tanınmamış [[Kadir (Abbasi)|Kadir Bihhah]]'ı tanıdı ve o da Mahmut'a birtakım hediyeler görderdi. Halife, Mahmut'un İslam dinini yaymak için [[putperest]] [[Hintler|Hint]]lere karşı yaptığı [[gazâ]]ları izlemiş ve ona çeşitli unvanlar vermiştir.<ref>''Bayur'', s.151-153</ref>

 

=== Gazneli I. Mesut dönemi ===

Sultan Mahmut, ölmeden önce hâkim olduğu ülkeleri beş erkek çocuğundan<ref>Bunlar: Mesut, Muhammet, Süleyman, Şücâ ve Abdürreşit idi; ''Bosworth'', The Ghaznavids: Their Empire in Afghanistan and Eastern Iran 994–1040, Soy Kütüğü Tablosu</ref> büyük olan ikisi arasında bölüştürmüştü. Buna göre; [[Gazne]], [[Horasan]], [[Belh]] ve Hindistan'nın kuzeyi Muhammet'e, yeni zapt edilmiş ve geleceği meçhul olan [[Rey]], [[İsfahan]] ve [[Cibal]] ise büyük oğlu Mesut'a verilmişti.<ref>''Şebânkâreî'', s.64</ref> Gazneli Mahmut 30 Nisan 1030 tarihinde öldükten sonra, hanedan üyeleri tarafından 33 yaşındaki [[Gazneli Muhammet]] tahta geçirildi.<ref name="ger">''Gerdîzî'', s.194</ref> Muhammet tahta geçer geçmez sarayda bazı anlaşmazlıklar çıkmış ve bazı komutanlar ve köleler Mesut'un yanına kaçmıştı. Bu sırada [[İsfahan]]'da bulunan Mesut'a babasının ölüm haberi, 26 Mayıs 1030'da ulaşmıştı. Kardeşiyle yapacağı taht mücadelesi için ülkenin batı kısmını vekiline bırakarak [[Rey]]'e geldi.<ref>''Bosworth'', s.74</ref> Kardeşine bir mektup yollayan Mesut, kardeşinin vekili olmak ve hutbelerle paralarda kendi adının da zikredilmesini istedi. Ancak, Muhammet bu istekleri kabul etmedi.<ref>''Bayur'', s.185</ref>

 

 

==== Dandanakan Muharebesi ====

{{ana madde|Dandanakan Muharebesi}}

24 Mayıs 1040'ta başlayan savaşta, Gazne ordusu Dandanakan Kalesi'ne yürürken Selçuklu ordusu hücuma geçti. Gazneli ordusu bu hücuma rağmen öğleye doğru kaleye ulaşabildi. Gazneli Mesut'un verdiği bir karardan hemen sonra, 375 saray [[gulam]]ının Gazne ordusundan ayrılarak Selçukluların tarafına geçmesi ve daha önce kaçmış olanlarla birleşmesi savaşın kaderini değiştirdi. Selçukluların hücumu sonrası, yorgun ve moralsiz olan Gazne ordusu dağıldı.<ref>''Köymen'', s.321-339</ref>

 

Gazneli Mevdud'un ölümünden sonra yerine geçen [[Gazneli II. Mesut]], Mevdud'un Çağrı Bey'in kızıyla olan evliliğinden doğmuştu. Onun küçük yaşından dolayı, kısa saltanatındaki devlet işleriyle annesi ilgilenmişti. Devletin ileri gelenleri II. Mesut'u 29 Aralık 1049'da tahttan indirerek yerine Sultan [[Ali bin Mesut|Ali]]'yi geçirdiler. Ali, tahta geçtikten sonra, amcası Abdürreşit'i hapsettirmiş ve vezirinin komuta ettiği bir orduyu orduyu [[Sistan]]'a göndermişti. Vezir ise hanedanın en yaşlı üyesi olan [[Abdürreşit bin Mahmut]]'u hapisten çıkarıp onu sultan ilan etti. Ordunun amcasının elinde olduğunu gören Sultan Ali kaçmaya çalıştı ama yakalanarak hapsedildi.<ref>''Merçil'', Gazneliler Devleti, s.81</ref> 24 Ocak 1050'de Gazne tahtına oturan Abdürreşit, Gaznelilerin Hindistan'daki durumunu sağlamlaştırmaya çalıştı. Abdürreşit, başkomutan tayin ettiği [[Tuğrul Bozan]]'a Selçukluları durdurma görevi vermişti. Tuğrul Bozan, 1051'de Selçukluları mağlup etti ve Sistan'ı ele geçirdi. Sonra Gazne'ye yürüyen Tuğrul Bozan, Sultan Abdürreşit ve on bir şehzadeyi öldürerek tahtı ele geçirdi. Bu katliamdan Ferruhzad, İbrahim ve Şücâ adlı şehzadeler kurtulabildi.<ref name="Mer82">''Merçil'', Gazneliler Devleti, s.82-83</ref> Gazneli Sultanı Mesut'un gulâmlarından Nuştegin yanında bulunan iki gulamı ile Tuğrul Bozan'ı hançerleyince, sağ kalan üç şehzade de kurtulmuş oldu. Bundan sonra Gazneli komutanlar bir araya geldiler ve sultanlık için Şehzade [[Ferruhzad]]'ı seçtiler. Bir soruşturma açılarak, Sultan Abdürreşit'in öldürülmesinde rol oynayan kişiler bulundu ve öldürüldü.<ref>''Şebânkâreî'', s.85</ref>

Sultan Ferruhzad, saltanat değişikliğini öğrenen ve Gazne'ye yürüyen [[Selçuklular]]ı bozguna uğrattı; Çağrı Bey, [[Horasan (İran)|Horasan]]'a çekildi. Büyük bir Gazneli ordusunun Selçuklu ordusunu [[Toharistan]]'da mağlup etmesi üzerine Gaznelilere saldırmak için babasından izin alan [[Alp Arslan]], 1053'te Gaznelileri yenilgiye uğrattı. Sultan Ferruhzad'ın 4 Nisan 1059'da ölünce yerine kardeşi [[İbrahim bin Mesut]] geçti.<ref>''Bosworth'', The Later Ghaznavids: Splendour and Decay, s.51-52</ref>

 

İbrahim'in sultan olmasıyla uzun bir süre devam eden Gazneli-Selçuklu mücadelesine, 1059'da yapılan bir barış antlaşmasıyla son verildi. İki taraf arasındaki sınır, Afganistan'ın kuzeyindeki [[Hindukuş Dağları]] olarak belirlendi. İbrahim, bu sakin devreden yararlanıp ülkeyi düzene sokmaya çalıştı. Ancak, 24 Kasım 1072'de Alp Arslan'ın ölümünden sonra, yerine [[Melikşah]] geçince ilişkiler yeniden bozuldu. Sultan İbrahim de ataları gibi Hindistan'a seferler düzenledi. 1079-1080 yılları arasında bazı kaleleri alan İbrahim bin Mesut, [[Gurlular]] ile de mücadele ederek, onlar karşısında üstünlük sağladı. İbrahim, Eylül-Ekim 1099'da öldü<ref name="ReferenceA"/> ve yerine oğullarından [[Gazneli III. Mesut]] geçti. III. Mesut, Sultan Melikşah'ın kızıyla evliydi. Hindistan'da birtakım başarılar elde eden III. Mesut, Şubat-Mart 1115'te 54 yaşında öldü ve yerine oğlu [[Şirzad]] geçti. Kısa bir süre tahtta kalan Şirzad, kardeşi [[Arslanşah]] tarafından tahttan uzaklaştırıldı ve öldürüldü.<ref>''Bosworth'', The Later Ghaznavids: Splendour and Decay, s.90</ref> Bu taht mücadelesinde Arslanşah'ın Şirzad dışındaki kardeşlerinden de bazıları öldürüldü, bazıları da tutuklandı. Bunlardan sadece Behramşah kurtulabilmişti.

[[Behramşah]], Selçuk Sultanı [[Ahmed Sencer|Melik Sencer]]'le iyi ilişkiler kurarak onu, Arslanşah'a karşı savaşmaya ikna etti. Melik Sencer, 25 Şubat 1117'de Gazne'ye girdi ve Behramşah'ı tahta geçirdi. Daha sonra Melik Sencer'le Behramşah bir antlaşmaya vardılar. Buna göre, Behramşah hutbeyi sırasıyla önce Abbasi halifesi, Selçuklu sultanı [[Muhammet Tapar]] ve Melik Sencer adına, sonra da kendi ismine okutmayı, ayrıca Sencer'e yıllık vergi ödemeyi kabul etti. Arslanşah, Melik Sencer'in Gazne'den ayrılmasını fırsat bilerek saldırsa da, Melik Sencer'den yardım alan Behramşah'ı yenemedi ve Eylül-Ekim 1118'de öldürüldü.<ref>''Bosworth'', The Later Ghaznavids: Splendour and Decay, s.95-98</ref> Hindistan valisinin 1119'da isyan etmesi üzerine harekete geçen Behramşah, onu ve 17 oğlunu öldürerek Hindistan'da egemenliğini sağlamlaştırdı. Behramşah, Sultan Sencer'in itaatinden çıkınca, 1135'te Sultan Ahmet Sencer Gazne'ye geldi. Behramşah Hindistan'a kaçtı, Ahmet Sencer de, devlet hazinesine el koydu. Behramşah ancak ona tekrar itaatini bildirerek tekrar tahta oturabildi.<ref name="Mer88">''Merçil'', Gazneliler Devleti, s.88-91</ref>

 

 

== Kültür ve sanat ==

Gazneliler sayesinde bölgede kurulan siyasî birlik, kültürel açıdan bir İran devleti değil fakat, İranlaşmış bir Türk devleti olduğu görülür.<ref>''Lombard'', s.52-53</ref> Gazneliler dönemi, kültür ve sanat bakımından da daha sonraki İslam devletlerini etkilemiştir. Mimarlık alanındaki başarıların, yeniliklerin izleri [[Anadolu beylikleri]]nde bile görülmüştür.<ref name="TemBr"/>