|
== Din ==
{{Ana madde|Samsun'da din}}
[[Dosya:Dionysos-Tauros maskesi.JPG|250px|küçükresim|Orijinali [[Louvre Müzesi]]nde sergilenen, Samsun'da bulunan ve MÖ 125-75 yılları arasına tarihlenen bir [[Dionysos|Dionisos]] maskının [[Samsun Kent Müzesi]] kopyası.]]
Yerleşim geçmişi Taş Çağı'na dek uzanan Samsun'un yerleşik kültürü ile Grek kolonicilerin getirdiği inançların birleşimi kenti dinî açıdan Karadeniz'in en önemli yerleşimlerinden biri hâline getirmiştir.<ref name=açavçyhdiref>{{kitap kaynağı| soyadı= Öztürk| ad= Bülent| başlık= III. Uluslararası Arkeoloji Sempozyumu "Eski Çağda Karadeniz ve Tekkeköy: Karadeniz'in Güney Kıyısında Eski Bir Yerleşme" Özetler Kitapçığı| bölüm= Antik Çağ'da Amisos ve Çevresinde Yaşayan Halkların Dinsel İnanışları| yıl = 2017| sayfa = 36}}</ref> Amisos yerleşim alanı ve nekropolünü içerisinde barındıran [[Çakalca-Karadoğan Höyüğü]]'nde yapılan kazılarda Milet kolonisi dönemine tarihlenen ve farklı betimlemelere sahip [[Kibele]] heykelcikleri bulunmuştur.{{Kdş|Kolağasıoğlu|Şirin|2016|s=22}} Kibele'nin yanı sıra aynı döneme tarihlenen [[Persefoni|Kore]] heykelcikleri de kurtarılmıştır.{{Kdş|Kolağasıoğlu|Şirin|2016|s=24}} Heykelcikler hâricinde Kibele ile Kore adına hazırlanan ve üzerinde adak adamaya dair Grekçe işlemelerin bulunduğu çanak-çömlekler keşfedilmiştir.{{Kdş|Kolağasıoğlu|Şirin|2016|s=29}} MÖ 6. yüzyılın ortalarına tarihlenen buluntular şehirde güçlü bir tanrıça kültünün bulunduğunu göstermekle birlikte törensel amaçlarla kullanılan dinî alanların bulunduğunu da kanıtlamaktadır.{{Kdş|Kolağasıoğlu|Şirin|2016|s=32}} HeykelciklerinHelenistik bulunduğukazı muntazamkatmanlarına pozisyonlarıgelindiğinde vefarklı kırılarakbetimlemelere çömlekleresahip koyulduklarıçok dikkatesayıda alındığında[[Dionysos|Dionisos]] birtiyatro ritüelinmaskı parçasıbulunmuştur. olarakBu toprağamasklar gömüldüklerişehirde anlaşılmaktaDionisos ritüellerinin yapıldığı bir alanın bulunduğuna yorulmakta olup sonrakiAmisos'ta yüzyıllaraana aittanrıça buluntukültünün sayısınıngerilediğini oldukçagöstermesi azbakımından olmasıönemli şehirlileringörülmektedir.<ref zamanname=açavçyhdiref/> içerisindeAyrıca dinîgerek adetleriniAmisos'ta değiştirdiklerinigerek göstermektediryakın çevresinde [[Apollon]], [[Hera]], [[Thetis]], [[nereid]]lere saygı gösterildiğini kanıtlayan çok sayıda parça ele geçirilmiştir.{{Kdş|Kolağasıoğlu|Şirin|2016|s<ref name=37}}açavçyhdiref/> VI. Mithridatis devrinde [[Ares]], Dionisos ve Zeus kültleri baskın duruma geçse de Roma dönemine gelindiğinde saygı gösterilen tanrı ve tanrıçaların sayısı artmıştır.<ref name=açavçyhdiref/>
Şehirde [[Çoktanrıcılık|çoktanrılı]] inanç hâkim olsa da [[Josephus]]'un aktardıklarına göre antik Anadolu'nun [[Tektanrıcılık|tek tanrı]]ya inanan [[Yahudi diasporası]]na sahip şehirlerinden biri olup aynı zamanda Diospontus eyaletinin ticari başkenti görünümündeydi.<ref name=riprarpi>{{dergi kaynağı | soyadı1 =Munro | ad1 = J. A. R. | yazarbağı1= John Arthur Ruskin Munro | yıl = 1901 | başlık= Roads in Pontus, Royal and Roman (Plate IV.) | dergi = The Journal of Hellenic Studies | sayı= 21 | yer = NendeIn | yayıncı = Society For The Promotion Of Hellenic Studies | dil = İngilizce|sayfalar=52-66}}</ref><ref>{{dergi kaynağı|soyadı1=Wilson|ad1=Mark W.|yıl=2011|başlık=Cities of God in northern Asia minor: Using Stark's social theories to reconstruct Peter’s communities|dergi=Verbum et Ecclesia|cilt=1|sayı=32|sayfalar=1-9|yer=Pretoria|yayıncı=University of Pretoria, Centre for Ministerial Development of the Dutch Reformed Church|dil=İngilizce|doi=10.4102/ve.v32i1.422|issn=1609-9982}}</ref><ref>{{ansiklopedi kaynağı|soyadı=Schalit|ad=Abraham|yazarbağı=Abraham Şalit|ansiklopedi=Encyclopaedia Judaica|başlık=Asia Minor|dil=İngilizce|basım=2|yıl=2007|yayıncı=Thomson Gale|cilt=2|sayfalar=586-587|isbn=9780028659305}}</ref> 1. yüzyılın ilk yıllarında doğan bir diğer tek tanrılı din olan [[Hristiyanlık]] Yahudiliğin aksine [[tebliğ]]ci bir din olarak öne çıkmış, dinlerini kitlelere yaymayı görev edinen [[Evanjelizm|evanjelik Hristiyanlar]] kendileri gibi tek tanrıya inanan Yahudilerin mevcudiyeti ve farklı coğrafyalardan insanların bir araya geldiği bir metropol olması dolayısıyla Samsun'da yoğun faaliyet göstermişler ve bunun sonucunda aynı yüzyıl içerisinde Hristiyanlık Samsun'da hızla yayılım göstermiştir.<ref name=riprarpi/> [[ YeniRoma Ahitİmparatorluğu]]' tekinun [[Petrus395' unte birincibölünmesiyle mektubu]]ndabirlikte yerdoğu alantopraklarına "Mesihhükmeden İsa'nınve elçisiresmî din olarak benHristiyanlığı benimseyen [[ PetrusBizans İmparatorluğu]]' tannun Pontus,hâkimiyet Galatya,bölgesinde Kapadokya, Asya İli ve Bitinya'ya dağılmış ve buralarda yabancı olarak yaşayan seçilmişlere selam!" cümlesiylekalan Samsun 'un dazaman içerisinde yer[[episkopos aldığı coğrafyada yaşayan Yahudileremakamı]] hitaphâline edilmektedirgelmiştir.<ref name=boaehwgr/>{{ web kaynağıkdş| başlık=1. Petrus 1:1Yolalıcı| url=https://sahneleme.incil.info/referans/1.+Petrus+1:11998| esers= Yeni Ahit|yayıncı=incil.info|erişimtarihi=14 Ağustos 2018|arşivurl=http://web.archive.org/web/20180812221838/https://sahneleme.incil.info/referans/1.+Petrus+1:1|arşivtarihi=14 Ağustos 201811}} </ref>▼Helenistik kazı katmanlarına gelindiğinde farklı betimlemelere sahip çok sayıda [[Dionysos|Dionisos]] tiyatro maskı bulunmuştur. Bu masklar şehirde Dionisos ritüellerinin yapıldığı bir alanın bulunduğuna yorulmakta olup Amisos'ta ana tanrıça kültünün gerilediğini göstermesi bakımından önemli görülmektedir.<ref name=açavçyhdiref/> Amisos'a komşu olan ve kaplıcaları ile ünlü olan Therma Phazimoniton'da şifa tanrısı [[Asklepios]] ve [[nemf]]lere, yine yakın çevrede [[Zeus]] ve [[Hermes]]'e sunulan yazıtlı adaklar keşfedilmiştir. Bunların hâricinde gerek Amisos'ta gerek yakın çevresinde [[Apollon]], [[Hera]], [[Thetis]], [[nereid]]lere saygı gösterildiğini kanıtlayan çok sayıda parça ele geçirilmiştir.<ref name=açavçyhdiref/> VI. Mithridatis devrinde [[Ares]], Dionisos ve Zeus kültleri baskın duruma geçse de Roma dönemine gelindiğinde saygı gösterilen tanrı ve tanrıçaların sayısı artmıştır.<ref name=açavçyhdiref/>
[[Dosya:Spread of Christianity in Europe to AD 600.png|250px|küçükresim|Amisos'un erken dönemlerde [[Hristiyanlık|Hristiyanlaştığını]] ve [[episkopos makamı]] olduğunu gösteren Hristiyanlığın yayılımına dair harita.]]
▲Şehirde [[Çoktanrıcılık|çoktanrılı]] inanç hâkim olsa da [[Josephus]]'un aktardıklarına göre antik Anadolu'nun [[Tektanrıcılık|tek tanrı]]ya inanan [[Yahudi diasporası]]na sahip şehirlerinden biri olup aynı zamanda Diospontus eyaletinin ticari başkenti görünümündeydi.<ref name=riprarpi>{{dergi kaynağı | soyadı1 =Munro | ad1 = J. A. R. | yazarbağı1= John Arthur Ruskin Munro | yıl = 1901 | başlık= Roads in Pontus, Royal and Roman (Plate IV.) | dergi = The Journal of Hellenic Studies | sayı= 21 | yer = NendeIn | yayıncı = Society For The Promotion Of Hellenic Studies | dil = İngilizce|sayfalar=52-66}}</ref><ref>{{dergi kaynağı|soyadı1=Wilson|ad1=Mark W.|yıl=2011|başlık=Cities of God in northern Asia minor: Using Stark's social theories to reconstruct Peter’s communities|dergi=Verbum et Ecclesia|cilt=1|sayı=32|sayfalar=1-9|yer=Pretoria|yayıncı=University of Pretoria, Centre for Ministerial Development of the Dutch Reformed Church|dil=İngilizce|doi=10.4102/ve.v32i1.422|issn=1609-9982}}</ref><ref>{{ansiklopedi kaynağı|soyadı=Schalit|ad=Abraham|yazarbağı=Abraham Şalit|ansiklopedi=Encyclopaedia Judaica|başlık=Asia Minor|dil=İngilizce|basım=2|yıl=2007|yayıncı=Thomson Gale|cilt=2|sayfalar=586-587|isbn=9780028659305}}</ref> 1. yüzyılın ilk yıllarında doğan bir diğer tek tanrılı din olan [[Hristiyanlık]] Yahudiliğin aksine [[tebliğ]]ci bir din olarak öne çıkmış, dinlerini kitlelere yaymayı görev edinen [[Evanjelizm|evanjelik Hristiyanlar]] kendileri gibi tek tanrıya inanan Yahudilerin mevcudiyeti ve farklı coğrafyalardan insanların bir araya geldiği bir metropol olması Samsun'da yoğun faaliyet göstermişler ve bunun sonucunda aynı yüzyıl içerisinde Hristiyanlık Samsun'da hızla yayılım göstermiştir.<ref name=riprarpi/> [[Yeni Ahit]]'teki [[Petrus'un birinci mektubu]]nda yer alan "Mesih İsa'nın elçisi ben [[Petrus]]'tan Pontus, Galatya, Kapadokya, Asya İli ve Bitinya'ya dağılmış ve buralarda yabancı olarak yaşayan seçilmişlere selam!" cümlesiyle Samsun'un da içerisinde yer aldığı coğrafyada yaşayan Yahudilere hitap edilmektedir.<ref>{{web kaynağı|başlık=1. Petrus 1:1|url=https://sahneleme.incil.info/referans/1.+Petrus+1:1|eser=Yeni Ahit|yayıncı=incil.info|erişimtarihi=14 Ağustos 2018|arşivurl=http://web.archive.org/web/20180812221838/https://sahneleme.incil.info/referans/1.+Petrus+1:1|arşivtarihi=14 Ağustos 2018}}</ref>
[[İslam]] ile ilk kez 7. yüzyıldaki Emevî akınları ile tanışan Samsun'da kalıcı bir Müslüman topluluğunun oluşması 2. binyılın başlarındaki Türk akınlarıyla mümkün olmuştur. [[Dânişmendliler Beyliği|Dânişmendlilerin]] Amisos'un yanında kurdukları İsamisos'la yöreye yerleşen Müslümanların sayıca ağırlığı farklı tarihçilere göre 1416 ya da 1419 yılında Osmanlıların her iki şehri de kendi egemenliklerine almasıyla birlikte gitgide artmıştır. [[Millî Mücadele]] sonrası gerçekleştirilen [[Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesi]] Samsun'daki dinî yapıyı tamamıyla değiştirmiştir. İlk olarak 2 Ocak 1924'te ''Gülcemal'' vapuru ile 667 Müslüman mübadilin geldiği Samsun'a mübadele süresince yerleştirilen kişi sayısı toplam 32.290 olmuş, buna karşın 83.768 Hristiyan Rum meskûn Yunanistan'a gönderilmiştir.<ref name=smbsarısakal>{{web kaynağı|başlık=Samsun'da Mübadele|url=http://www.bakisarisakal.com/Samsun'da%20Mübadele.pdf|yayıncı=bakisarisakal.com|erişimtarihi=10 Haziran 2018|arşivURL=https://web.archive.org/web/20180610042112/http://www.bakisarisakal.com/Samsun'da%20Mübadele.pdf|arşivtarihi=10 Haziran 2018}}</ref> Gelen mübadillerin çoğunluğu [[Drama, Yunanistan|Drama]], [[Kavala]] ve [[Sarışaban]] havalisinden olup şehir merkezi, Bafra, Çarşamba, Kavak ve Terme'de Rumlardan boşalan konutlara yerleştirilmişlerdir.<ref name=smbsarısakal/>
111-113 yılları arasında [[Bitinya ve Pontus]] valisi olarak görev yapan [[Gaius Plinius Caecilius Secundus|Plinius]] ile İmparator [[Trajan]] arasındaki mektuplaşmadan Hristiyanlığın tehdit olarak görülecek kadar yayıldığı, Hristiyanların takibat altında tutulduğu ve Hristiyan olduğu kanıtlananların tövbe edip yeniden Roma tanrılarına ibadet etmedikleri müddetçe cezalandırıldıkları öğrenilmektedir.<ref>{{web kaynağı|başlık=Pliny and Trajan on the Christians|url=http://faculty.georgetown.edu/jod/texts/pliny.html|yayıncı=georgetown.edu|erişimtarihi=13 Ağustos 2018|arşivurl=https://archive.is/VPgBY|arşivtarihi=7 Nisan 2015|dil=İngilizce}}</ref> 303-305 yıllarında tahtta oturan [[Diocletianus]]'un imparatorluğu dönemine gelindiğinde ise Hristiyanlara yönelik tutum daha da katılaşarak zulüm boyutuna varmış, [[Galerius]]'un iktidarında da bu durum sürmüştür.<ref name=boaehwgr/> Bu dönemlerde [[Aleksandra (Amisoslu azize)|Aleksandra]] ve [[Haritini]] gibi kişiler öne çıkmış, dinlerini inkâr etmemeleri üzerine işkenceyle öldürülmeleri sonucu azizelik mertebesinde saygı görmüşlerdir. [[Roma İmparatorluğu]]'nun 395'te bölünmesiyle birlikte doğu topraklarına hükmeden ve resmî din olarak Hristiyanlığı benimseyen [[Bizans İmparatorluğu]]'nun hâkimiyet bölgesinde kalan Samsun zaman içerisinde [[episkopos makamı]] hâline gelmiştir.<ref name=boaehwgr/>{{kdş|Yolalıcı|1998|s=11}} Genna adında bir manastırın bulunduğu kentte oturan ve kayıtlarda rastlanan dokuz piskopos olduğu bilinmektedir.<ref name=boaehwgr/> Bunların ilki 451 yılında toplanan [[Kalkedon Konsili]]'ne katılan Antonius'tur.<ref name=boaehwgr/> İsmi bilinen diğerleri ise İskenderiye Patriği [[Proterius (İskenderiye patriği)|Proterius]]'un ölümü takiben Helenopontus piskoposlarının [[I. Leo (imparator)|I. Leo]]'ya yazdığı mektupta imzası bulunan Erythraeus, 6. yüzyılın sonlarında yaşayan ve aziz olarak kabul edilen Piskopos Florus, [[Üçüncü Konstantinopolis Konsili]]'ne katılan Tiberios, [[İkinci İznik Konsili]]'ne katılan Leon, [[Dördüncü Konstantinopolis Konsili (Doğu Ortodoks Kilisesi)|Dördüncü Konstantinopolis Konsili]]'ne katılan Basileios'dur.<ref name=boaehwgr/> 15. yüzyıldan itibaren ''[[Notitiae Episcopatuum]]''{{'}}da Samsun'un kaydı bulunmamakta olup şehir dinî yönden Amaseia piskoposluğuna bağlı hâle gelmiştir.<ref name=boaehwgr/>
Türkiye'de yapılan nüfus sayımlarında dinî aidiyet araştırılmadığından ötürü inançlara yönelik istatistikler ikinci elden anketler yoluyla çıkarılmaktadır. Ancak yapılan bu anketler zaman zaman kamuoyunda tepki çekebilmektedir.<ref>{{web kaynağı|başlık=Diyanet ve TÜİK'in dindarlık anketine büyük tepki|url=http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/diger/403656/Diyanet_ve_TUiK_in_dindarlik_anketine_buyuk_tepki.html|yayıncı=cumhuriyet.com.tr|erişimtarihi=16 Ağustos 2018|arşivurl=https://archive.is/VvykW|arşivtarihi=16 Ağustos 2018|tarih=13 Şubat 2013}}</ref> [[Diyanet İşleri Başkanlığı]]nın 2014 yılında gerçekleştirdiği İslam'ın toplumdaki yerine odaklı Türkiye'de Dinî Hayat Araştırması'nda Amasya, Çorum, Samsun ve Tokat il grubunu kapsayan Batı Karadeniz istatistiki bölgesinin verilerine göre [[Allah]]'ın varlığına inananların oranı %99,5 olup [[Kur'an]]'ın sahihliğine inanç oranı %96,4'tür.<ref name=tdhrdib>{{web kaynağı|başlık=Türkiye'de Dinî Hayat Araştırması|url=http://www2.diyanet.gov.tr/StratejiGelistirme/Afisalanlari/dinihayat.pdf|yayıncı=diyanet.gov.tr|erişimtarihi=16 Ağustos 2018|arşivurl=http://web.archive.org/web/20180816210451/http://www2.diyanet.gov.tr/StratejiGelistirme/Afisalanlari/dinihayat.pdf|arşivtarihi=17 Ağustos 2018}}</ref > Evliyalara dilekte bulunmak, çaput bağlamak, kurşun döktürmek gibi inançlara eğilim oranı %15'in altındadır.<ref name=tdhrdib/> Müslümanların hâricinde ilde Hristiyan cemaat de bulunmakla birlikte sayıları bilinmemekte olup il genelinde [[Katolik Kilisesi|Katolik]] ve [[Protestanlık|Protestan]]lara ait olmak üzere faal iki kilise bulunmaktadır.<ref>{{web kaynağı |başlık=Samsun Mater Dolorosa'da On Yılın Ardından İlk Ayin |url=http://www.bolsohays.com/haber-142020/samsun-mater-dolorosada-on-yilin-ardindan-ilk-ayin.html |yayıncı=bolsohays.com |erişimtarihi=16 Ağustos 2018 |arşivURL=https://archive.is/IDmb4 |arşivtarihi=17 Ağustos 2018 |tarih=2 Kasım 2017}}</ref><ref>{{web kaynağı|url=http://haber.sat7turk.com/samsunda-buyuk-sevinc/|başlık=Samsun’da Büyük Sevinç|yayıncı=sat7turk.com|erişimtarihi=16 Ağustos 2018|arşivurl=https://archive.is/U9iko|arşivtarihi=17 Ağustos 2018|tarih=29 Kasım 2017}}</ref> Buna karşın ildeki cami sayısı 2.698'dir.<ref>{{web kaynağı|başlık=İlerin cami sayısı açıklandı! Samsun kaçıncı sırada?|url=http://www.habergazetesi.com.tr/haber/5071332/ilerin-cami-sayisi-aciklandi-samsun-kacinci-sirada|yayıncı=habergazetesi.com.tr|erişimtarihi=16 Ağustos 2018|arşivurl=https://archive.is/npQdP|arşivtarihi=16 Ağustos 2018|tarih=9 Ocak 2018}}</ref> ▼İslam ile ilk kez 7. yüzyıldaki Emevî akınları ile tanışan Samsun'da kalıcı bir Müslüman topluluğunun oluşması 2. binyılın başlarındaki Türk akınlarıyla mümkün olmuştur. [[Dânişmendliler Beyliği|Dânişmendlilerin]] Amisos'un yanında kurdukları İsamisos'ta yöreye yerleşen Müslümanların sayıca ağırlığı farklı tarihçilere göre 1416 ya da 1419 yılında Osmanlıların her iki şehri de kendi egemenliklerine almasıyla birlikte gitgide artmıştır. 1485 yılına ait kayıtlara göre yaklaşık olarak 1.555 Müslüman ve 855 gayrimüslim olmak üzere 2.410 kişinin yaşadığı Samsun kazasında nüfusun %65'ini Müslümanlar oluşturmaktaydı.{{Sfn|Öz|1999|s=64}} Bu oran 1520 yılında %86, 1576 yılında ise %89 seviyesine yükselmiş; aynı yüzyılda şehirdeki dokuz Müslüman mahallesinin sayısı 12'ye çıkmıştır.{{Sfn|Öz|1999|s=58}}{{Sfn|Öz|1999|s=64}} 19. yüzyılın sonlarında ticari olanakların gelişmesi ile gayrimüslim nüfusunda patlama yaşanmış, Samsun nüfusundaki gayrimüslim oranı %70 seviyesine kadar yükselmiştir.{{Kdş|Yılmaz|1998|s=174}} Bu nüfus artışı Gümüşhane, Kayseri, Niğde yörelerindeki Hristiyanların Samsun'a göç etmesiyle gerçekleşmiş olup yüzyılın sonunda Samsun kazasında nüfus yaklaşık 11 bin gayrimüslim ile 5 bin Müslüman civarındaydı.{{Kdş|Yılmaz|1998|s=174}}{{Kdş|Yolalıcı|1998|s=29}} [[Canik (sancak)|Canik]] sancağının genelindeyse Müslüman nüfus çoğunluktaydı.{{Kdş|Yolalıcı|1998|s=30}} Dinî eğitim veren okul sayısı da buna uygun şekilde dağılmakta olup 735 Müslüman ve 154 gayrimüslim okulunda 21 binden fazla Müslüman ve 5 bine yakın gayrimüslim öğrenci eğitim almaktaydı.{{Kdş|Yolalıcı|1998|s=31}}
Samsun'da Müslüman ve gayrimüslim nüfus arasındaki sosyal ilişkiler hoşgörüye dayanmakta ve farklı dine sahip insanlar bir arada yaşamaktaydı.{{Kdş|Yolalıcı|1998|s=32}} Bu yapı 20. yüzyıla dek sürmüşse de I. Dünya Savaşı sonrası gelişen Pontusçu faaliyetler ile birlikte durum değişmeye başlamıştır.{{Kdş|Yolalıcı|1998|s=32}}<ref name=pfvcnd>{{dergi kaynağı|soyadı1=Yazıcı|ad1=Nuri|yıl=2012|başlık=Pontusçu Faaliyetler ve Canik'te Nüfus Durumu|dergi=Atatürk Dergisi|cilt=1|sayı=1|sayfalar=259-279|yer=Erzurum|yayıncı=Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü|issn=1302-7549}}</ref> Savaş sonrası Osmanlı topraklarında yaşayan gayrimüslimlerin nüfusça Müslümanlardan fazla oldukları bölgelerde istedikleri taktirde özerk devlet kurabileceklerine yönelik kararlar alınması şehirlerdeki nüfus dengesini önemli bir konu hâline getirmiştir.<ref name=vpkyeia>{{dergi kaynağı|soyadı1=Okur|ad1=Mehmet|yıl=2011|başlık=Venizelos'un "Pontus Komplosu": Yunanistan'ın Ermenilerle İttifak Arayışı|dergi=Karadeniz (Black Sea-Çernoye More) Sosyal Bilimler Dergisi|sayı=12|sayfalar=259-279|yer=Ardahan|yayıncı=Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi|issn=1308-6200}}</ref> Bu süreçte Samsun da kurulması istenen [[Pontus Cumhuriyeti]] sınırları içerisinde yer almakta olup bunun için çeşitli faaliyetlere girişilmekte, nüfus plânlaması yapılmaktaydı.<ref name=vpkyeia/> Samsun'daki Hristiyan nüfusun artması için bölgeye göçmenler iskân edilmekle birlikte oranlar üzerinde tahrifler de yapılmaktaydı.<ref name=pfvcnd/><ref name=vpkyeia/> Dimosthenis Ekonomidis Müslüman nüfusun Hristiyanlardan fazla olduğunu kabul etse de bunların zorla Müslümanlaştırılan Hristiyan kökenli halklar olduğunu öne sürmekte, Konstantin Konstantinidis ise Pontus olarak andığı coğrafyada 1,5 milyon Ortodoks-Rum, 500 bin Rumca konuşan Müslüman Rum ve 250 bin görünüşte Müslüman aslen Ortodoks halkın bulunduğunu iddia etmekteydi.<ref name=pfvcnd/> Trabzon Metropoliti Hrisantos ise [[Paris Barış Konferansı]]'na sunduğu istatistikte Pontus bölgesinde 850 bin Hristiyana karşın 836 bin Müslüman bulunduğunu öne sürerek iddiasını 1908 Trabzon salnâmesine dayandırsa da o yıl salnâme yayınlanmadığı bilinmektedir.<ref name=pfvcnd/> Bu iddialar ile Osmanlı resmî kayıtlarındaki sayılar uyuşmamakta olup resmî kayıtlara göre 1904 yılında Samsun'da yaklaşık 226.464 Müslüman ve 73.749 Hristiyan, 1914 yılında ise 265.950 Müslüman ve 127.352 gayrimüslim yaşamaktaydı.<ref name=pfvcnd/> Bu dönemde sancak genelinde 497 cami ve 58 mescide karşılık 270 kilise bulunmaktaydı.<ref name=pfvcnd/> [[Millî Mücadele]] sonrası gerçekleştirilen [[Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesi]] Samsun'daki dinî yapıyı tamamıyla değiştirmiştir. İlk olarak 2 Ocak 1924'te ''Gülcemal'' vapuru ile 667 Müslüman mübadilin geldiği Samsun'a mübadele süresince yerleştirilen kişi sayısı toplam 32.290 olmuş, buna karşın 83.768 Hristiyan Rum meskûn Yunanistan'a gönderilmiştir.<ref name=smbsarısakal>{{web kaynağı|başlık=Samsun'da Mübadele|url=http://www.bakisarisakal.com/Samsun'da%20Mübadele.pdf|yayıncı=bakisarisakal.com|erişimtarihi=10 Haziran 2018|arşivURL=https://web.archive.org/web/20180610042112/http://www.bakisarisakal.com/Samsun'da%20Mübadele.pdf|arşivtarihi=10 Haziran 2018}}</ref> Gelen mübadillerin çoğunluğu [[Drama, Yunanistan|Drama]], [[Kavala]] ve [[Sarışaban]] havalisinden olup şehir merkezi, Bafra, Çarşamba, Kavak ve Terme'de Rumlardan boşalan konutlara yerleştirilmişlerdir.<ref name=smbsarısakal/>
[[Dosya:Mübadeleci Samsunlu Rumlar.jpg|250px|küçükresim|Mübadele ile Yunanistan'a gidecek olan Samsunlu Rumlar sallarla yolculuk edecekleri gemiye taşınıyor.]]
▲Türkiye'de yapılan nüfus sayımlarında dinî aidiyet araştırılmadığından ötürü inançlara yönelik istatistikler ikinci elden anketler yoluyla çıkarılmaktadır. Ancak yapılan bu anketler zaman zaman kamuoyunda tepki çekebilmektedir.<ref>{{web kaynağı|başlık=Diyanet ve TÜİK'in dindarlık anketine büyük tepki|url=http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/diger/403656/Diyanet_ve_TUiK_in_dindarlik_anketine_buyuk_tepki.html|yayıncı=cumhuriyet.com.tr|erişimtarihi=16 Ağustos 2018|arşivurl=https://archive.is/VvykW|arşivtarihi=16 Ağustos 2018|tarih=13 Şubat 2013}}</ref> [[Diyanet İşleri Başkanlığı]]nın 2014 yılında gerçekleştirdiği İslam'ın toplumdaki yerine odaklı Türkiye'de Dinî Hayat Araştırması'nda Amasya, Çorum, Samsun ve Tokat il grubunu kapsayan Batı Karadeniz istatistiki bölgesinin verilerine göre [[Allah]]'ın varlığına inananların oranı %99,5 olup [[Kur'an]]'ın sahihliğine inanç oranı %96,4'tür.<ref name=tdhrdib>{{web kaynağı|başlık=Türkiye'de Dinî Hayat Araştırması|url=http://www2.diyanet.gov.tr/StratejiGelistirme/Afisalanlari/dinihayat.pdf|yayıncı=diyanet.gov.tr|erişimtarihi=16 Ağustos 2018|arşivurl=http://web.archive.org/web/20180816210451/http://www2.diyanet.gov.tr/StratejiGelistirme/Afisalanlari/dinihayat.pdf|arşivtarihi=17 Ağustos 2018}}</ref> Evliyalara dilekte bulunmak, çaput bağlamak, kurşun döktürmek gibi inançlara eğilim oranı %15'in altındadır.<ref name=tdhrdib/> Müslümanların hâricinde ilde Hristiyan cemaat de bulunmakla birlikte sayıları bilinmemekte olup il genelinde [[Katolik Kilisesi|Katolik]] ve [[Protestanlık|Protestan]]lara ait olmak üzere faal iki kilise bulunmaktadır.<ref>{{web kaynağı |başlık=Samsun Mater Dolorosa'da On Yılın Ardından İlk Ayin |url=http://www.bolsohays.com/haber-142020/samsun-mater-dolorosada-on-yilin-ardindan-ilk-ayin.html |yayıncı=bolsohays.com |erişimtarihi=16 Ağustos 2018 |arşivURL=https://archive.is/IDmb4 |arşivtarihi=17 Ağustos 2018 |tarih=2 Kasım 2017}}</ref><ref>{{web kaynağı|url=http://haber.sat7turk.com/samsunda-buyuk-sevinc/|başlık=Samsun’da Büyük Sevinç|yayıncı=sat7turk.com|erişimtarihi=16 Ağustos 2018|arşivurl=https://archive.is/U9iko|arşivtarihi=17 Ağustos 2018|tarih=29 Kasım 2017}}</ref> Buna karşın ildeki cami sayısı 2.698'dir.<ref>{{web kaynağı|başlık=İlerin cami sayısı açıklandı! Samsun kaçıncı sırada?|url=http://www.habergazetesi.com.tr/haber/5071332/ilerin-cami-sayisi-aciklandi-samsun-kacinci-sirada|yayıncı=habergazetesi.com.tr|erişimtarihi=16 Ağustos 2018|arşivurl=https://archive.is/npQdP|arşivtarihi=16 Ağustos 2018|tarih=9 Ocak 2018}}</ref>
Günümüze ulaşan Samsun'daki en eski dinî yapılar 13. yüzyıla tarihlenmektedir. [[Göğceli Camii]] il genelindeki en eski cami olup [[Kale Camii (Samsun)|Kale Camii]], [[Pazar Camii (İlkadım)|Pazar Camii]], [[Yalı Camii]] 14. yüzyılda inşa edilen ve tarihî değere haiz diğer dinî ögelerdir.<ref name=ctkskt>{{web kaynağı|başlık=Camiler, Türbeler, Kiliseler|url=http://www.samsunkulturturizm.gov.tr/TR,59862/camiler-turbeler-kiliseler.html|yayıncı=samsunkulturturizm.gov.tr|erişimtarihi=16 Ağustos 2018|arşivurl=https://archive.is/b6MC6|arşivtarihi=16 Ağustos 2018}}</ref> İldeki en eski kilise yapısı ise 1885'te ibadete açılan [[Mater Dolorosa Katolik Kilisesi]]'dir.<ref name=ctkskt/>
Kilise günümüzde hâlen faaliyette olmakla birlikte 1993 yılında açılan [[Samsun Agape Protestan Kilisesi]] de hizmet vermektedir. 2006 yılında Katolik Papaz Pierre François Rene Brunissen'in bıçaklı saldırıya uğradığı ilde dönem dönem Hristiyanları hedef gösteren yayınlar ve zarar verici eylemler görülmektedir.<ref>{{web kaynağı |başlık=Savcıya göre bıçaklama parasal anlaşmazlıktan |url=http://www.hurriyet.com.tr/gundem/savciya-gore-bicaklama-parasal-anlasmazliktan-4699473 |yayıncı=hurriyet.com.tr |erişimtarihi=17 Ağustos 2018 |arşivURL=http://web.archive.org/web/20180817062716/http://www.hurriyet.com.tr/gundem/savciya-gore-bicaklama-parasal-anlasmazliktan-4699473 |arşivtarihi=17 Ağustos 2018 |tarih=5 Temmuz 2006}}</ref><ref>{{web kaynağı |başlık=Hristiyan Yahova Şahitleri Samsun’da broşür dağıtıyor |url=http://www.akasyam.com/hristiyan-yahova-sahitleri-samsunda-brosur-dagitiyor-155126/ |yayıncı=akasyam.com |erişimtarihi=17 Ağustos 2018 |arşivURL=http://web.archive.org/web/20180817063519/http://www.akasyam.com/hristiyan-yahova-sahitleri-samsunda-brosur-dagitiyor-155126/ |arşivtarihi=17 Ağustos 2018 |tarih=15 Eylül 2017}}</ref><ref>{{web kaynağı |başlık=2017 Hak İhlalleri İzleme Raporu |url=https://www.protestankiliseler.org/?p=860 |yayıncı=protestankiliseler.org |erişimtarihi=17 Ağustos 2018 |arşivURL=http://web.archive.org/web/20180817063531/https://www.protestankiliseler.org/?p=860 |arşivtarihi=17 Ağustos 2018 |tarih=30 Ocak 2018}}</ref>
== Medya ==
| 