Soy gaz: Revizyonlar arasındaki fark

Soy gazlar, belirli ekstrem şartlar haricinde çok düşük reaktifliğe sahiplerdirsahiptir. Soy gazlarıngazlar bu [[İnert gaz|inert]] yapısı,yapları sayesinde [[kimyasal reaksiyon]] istenmeyen durumlarda kullanılmaya uygun olmalarına yol açarkullanılabilir. Soy gazların özellikleri, [[atom]] yapısının modern teorileri ile açıklanmaktadır. En dış [[elektron kabuğu|elektron kabukları]] tamamen [[değerlik elektron]]larla dolu olduğundan dolayı reaksiyona girme eğilimleri düşüktür ve bu nedenle birkaç yüz [[soy gaz bileşiği]] elde edilebilmiştir. Her bir soy gazın [[erime noktası|erime]] ve [[kaynama noktası|kaynama noktaları]] birbirine en fazla {{convert|10|C-change|0}} yakın olduğundan, bu gazlar yalnızca bu [[sıcaklık]] aralığında [[sıvı]] hâlde bulunurlar.

Neon, argon, kripton ve ksenon; bir [[hava ayırma]] ünitesi yardımıyla , [[gazların sıvılaştırılması]] ve [[ayrımsal damıtma]] yöntemleri kullanılarak [[hava]]dan elde edilir. Helyum, yüksek yoğunlukta bulunduğu [[doğalgaz]]dan, [[kriyojenik]] [[gaz ayırma]] teknikleri kullanılarak; radon ise genellikle çözünmüş [[radyum]], [[toryum]] ya da [[uranyum]] bileşiklerinin [[radyoaktivite|radyoaktif]] bozunumundan izole edilmesiyle elde edilir. Soy gazlar; [[aydınlatma]]da, [[dalgıçlık]]ta, [[eksimer lazer]]lerde, [[gaz balonu|gaz balonlarında]], [[kriyojenik]]te, [[tıp]]ta ve diğer bilimsel araştırmalarda kulanılmaktadır.

[[Türkçe]]deki ''soy gaz'' veya diğer kullanımıyla ''asal gaz''<ref>{{dergi kaynağı |url=http://journals.tubitak.gov.tr/engineering/issues/muh-02-26-2/muh-26-2-9-0102-16.pdf |başlık=Asal Gaz Yoğunlaştırma Metodu ile Nanoboyutlu Ağ Tozlarının Üretimi ve Özelliklerinin Değerlendirilmesi |ilk=Mehmet |son=Türker |dergi= Turk J. Engin. Environ. Sci. |biçim=PDF |cilt=26 |yıl=2002 |sayfalar=147-154 |yayımcı=[[TÜBİTAK]]}}</ref> ifadesi [[Almanca]]daki {{lang|de|''Edelgas''}} sözcüğünün çevirisi olup bu terimin kullanımıterim ilk kez 1898'de, ilgili [[kimyasal element|elementlerin]] [[kimyasal reaksiyon]]a girme eğilimlerinin düşüklüğüne işaret etme adına [[Hugo Erdmann]] tarafından gerçekleştirildikullanıldı.<ref>{{Dergi kaynağı |dergi=[[Science]] |tarih=15 Şubat 1901 |cilt=13 |sayfalar=268-270 |sayı=320 |son=Renouf |ilk=Edward |başlık=Noble gases |dil=İngilizce |doi=10.1126/science.13.320.268}}</ref> Soy gazlar geçmişte [[inert gaz]]lar (atıl, durgun ya da ölü gaz) olarak da anılmış, ancak birçok [[soy gaz bileşiği]]nin tespit edilmesinden sonra bu tanımlama uygun bulunmadığından kullanılmamaya başlanmıştır.<ref>{{harvnb|Ozima|Podosek|2002|p=30}}</ref> Daha önceleri bu elementleri tanımlayan diğer bir terim olan ''nadir gazlar'' ise [[radyoaktivite|radyoaktif]] [[potasyum-40]]'ın bozunması sebebiyle [[argon]]un, [[Dünya atmosferi]]nin [[hacim]]ce %0,94'ünü, [[kütle]]ce %1,3'ünü oluşturmasından ötürü nadir olmadığının tespit edilmesi sonrasında kullanılmamaktadır.{{sfn|Ozima|Podosek|2002|p=4}}<ref>{{Ansiklopedi kaynağı |ansiklopedi=[[Encyclopædia Britannica]] |yıl=2008 |başlık=argon |url=http://www.britannica.com/eb/article-9009382/argon |dil=İngilizce}}</ref>

[[Helyum]]un varlığına dair ilk gözlem 18 Ağustos 1868'de, [[Güneş]]'in [[renk yuvarı]]nın [[emisyon spektrumu]]da 587,49 nanometre [[dalga boyu]]na sahip sarı bir çizgi gören [[Pierre Janssen]] tarafından gerçekleştirildi; ancak o dönem bu çizginin [[sodyum]] olduğu düşünüldü.<ref>{{dergi kaynağı |başlık=French astronomers in India during the 17th&nbsp;– 19th centuries |dergi=Journal of the British Astronomical Association |cilt=101 |sayı=2 |sayfalar=95-100 |bibcode = 1991JBAA..101...95K |son=Kochhar |ilk=R. K. |tarih=1991 |dil=İngilizce}}</ref><ref>{{kitap kaynağı |son=Emsley |ilk=John |başlık=Nature's Building Blocks |yayımcı=[[Oxford University Press]] |yıl=2001 |yer=Oxford |dil=İngilizce |sayfalar=175-179 |isbn=0-19-850341-5}}</ref> Aynı yıl 20 Ekim'de, Güneş spektrumunda sarı bir çizgi gözlemleyen [[Norman Lockyer]]; çizgiyi, halihazırda bilinen sodyumun D₁ ve D₂ [[Fraunhofer çizgileri]]nin yanında olacak şekilde D₃ olarak adlandırdı ve buna, Güneş'te var olsa da Dünya'da varlığı bilinmeyen bir elementin yol açtığı kanısına vardı.<ref>{{dergi kaynağı |son=Lockyer |ilk=J. N. |başlık=Notice of an observation of the spectrum of a solar prominence |dergi=[[Proceedings of the Royal Society]] |cilt=17 |tarih=Ekim 1868 |sayfalar=91-92 |url=https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.32044106279359;view=1up;seq=109 |jstor=112357 |dil=İngilizce |bibcode=1868RSPS...17...91L |doi=10.1098/rspl.1868.0011}}</ref><ref>{{kitap kaynağı |başlık=The Encyclopedia of the Chemical Elements |sayfalar=256-268 |ilk=Clifford A. |son=Hampel |yer=New York |isbn=0-442-15598-0 |yıl=1968 |yayımcı=Van Nostrand Reinhold |dil=İngilizce}}</ref> Lockyer ile [[Edward Frankland]] bu elemente, [[Yunanca]]da Güneş anlamına gelen {{lang|el|ήλιος}} (''{{lang|el-Latn|ilios}}'') sözcüğünden esinlenerek helyum ([[İngilizce]] ''helium'') adını verdiler.<ref>{{dergi kaynağı |son=Thomson |ilk=William |tarih=3 Ağustos 1871 |cilt=4 |sayfalar=261-278 [268] |doi=10.1038/004261a0 |başlık=Inaugural Address of Sir William Thomson |dergi=Nature |url=https://books.google.com/books?id=IogCAAAAIAAJ&pg=PA268 |dil=İngilizce |bibcode=1871Natur...4..261. |sayı=92 |pmc=2070380}}</ref> Argonun varlığına dair ilk bulgulara 1784'te, [[Henry Cavendish]]'in havanın, [[azot]]tan daha az reaktif ve daha az oranda bir madde içerdiğini tespit etmesiyle ulaşıldı.{{sfn|Ozima|Podosek|2002|p=1}} 1894'te [[John William Strutt]] ile [[William Ramsay]]; yaptıkları deneyle havadaki azot, [[oksijen]], [[karbondioksit]] ve [[su]]yu ayırması sonrasında; bu şekilde elde ettikleri azotun yoğunluğunun, [[kimyasal reaksiyon]]lar sonucunda oluşan azotun yoğunluğundan farklı olduğunu keşfettiler ve havadan elde edilen azotun başka bir gaz ile karışık olduğu kanısına vardılar.<ref>{{dergi kaynağı |ilk1=John William |son1=Strutt |son2=Ramsay |ilk2=William |tarih=1894–1895 |başlık=Argon, a New Constituent of the Atmosphere |dergi=Proceedings of the Royal Society |cilt=57 |sayı=1 |sayfalar=265-287 |doi=10.1098/rspl.1894.0149 |jstor=115394 |dil=İngilizce}}</ref><ref>{{dergi kaynağı |ilk1=John William |son1=Strutt |son2=Ramsay |ilk2=William |tarih=1895 |başlık=VI. Argon: A New Constituent of the Atmosphere |dergi=Philosophical Transactions of the Royal Society A |cilt=186 |sayfa=187 |doi= 10.1098/rsta.1895.0006 |jstor=90645|bibcode = 1895RSPTA.186..187R |dil=İngilizce}}</ref> Ardından yapılan deney sonucunda yenikeşfedilen birbu yeni element başarılı bir şekilde izole edildi ve elemente Yunancada "tembel" anlamına gelen {{lang|el|αργός}} (''{{lang|el-Latn|argos}}'') sözcüğünden yola çıkılarak argon ismi verildi.<ref>{{Web kaynağı | tarih = 3 Mart 1895 | başlık = About Argon, the Inert; The New Element Supposedly Found in the Atmosphere | url = https://query.nytimes.com/gst/abstract.html?res=9B04E3D61139E033A25750C0A9659C94649ED7CF | çalışma = [[The New York Times]] | dil = İngilizce | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160304215938/http://query.nytimes.com/gst/abstract.html?res=9B04E3D61139E033A25750C0A9659C94649ED7CF | arşivtarihi = 4 Mart 2016}}</ref>{{sfn|Ozima|Podosek|2002|p=1}} Bu keşifle birlikte [[periyodik tablo]]da bütün bir sınıf [[gaz]]ın sınıfının tamamen eksik olduğunu fark ettiler. ArgonBu dönemde argon üzerindeki çalışmalarını sürdürdüğü esnadasürdüren Ramsay, bir taraftan da [[kleveyit]] mineralini ısıtması sonucunda helyumu ilk kez izole etmeyi başarmıştıbaşardı.<ref>{{dergi kaynağı |başlık=On a Gas Showing the Spectrum of Helium, the Reputed Cause of D₃, One of the Lines in the Coronal Spectrum. Preliminary Note |son=Ramsay |ilk=William |dil=İngilizce |dergi=Proceedings of the Royal Society of London |cilt=58 |sayı=347-352 |sayfalar=65-67 |tarih=1895 |url=http://rspl.royalsocietypublishing.org/content/58/347-352/65.full.pdf+html |doi=10.1098/rspl.1895.0006}}</ref> 1902'de helyum ve argon elementleri için kanıtların kabul edilmesiyle [[Dmitriy Mendeleyev]] bu gazları, daha sonra periyodik tablo olacak olan element dizilimine, 0. grupta yer alacak şekilde yerleştirdi.<ref>{{Kitap kaynağı |son=Mendeleyev |ilk=Dmitriy |yazarlink=Dmitriy Mendeleyev |başlık=Osnovy khimii |basım=7. |yıl=1903 |dil=Rusça |url=http://www.archive.org/details/principlesofchem00menduoft |sayfa=497}}</ref>

1998'de, [[Ortak Nükleer Araştırma Enstitüsü]]ndeki bilim insanları, [[plütonyum|plütonyum (Pu)]] elementinielementine [[kalsiyum|kalsiyumukalsiyum (Ca)]] bombardımanabombardımanı uğratarakuygulayarak tek atomlu 114. element olan [[Flerovyum|flerovyum (Fl)]] elementini elde etti.<ref>{{dergi kaynağı |doi=10.1103/PhysRevLett.83.3154 |başlık=Synthesis of Superheavy Nuclei in the ⁴⁸Ca + ²⁴⁴Pu Reaction |yayımcı=[[American Physical Society]] |yıl=1999 |son1=Oganessian |ilk1=Yu. Ts. |dergi=Physical Review Letters |cilt=83 |sayfalar=3154-3157 |son2=Utyonkov |ilk2=V. |son3=Lobanov |ilk3=Yu. |son4=Abdullin |ilk4=F. |son5=Polyakov |ilk5=A. |displayauthors=5

Soy gazlar, diğer elementlere göre sahip oldukları zayıf [[moleküller arası kuvvet|atomlar arası kuvvet]] nedeniyle, daha düşük [[erime noktası|erime]] ve [[kaynama noktası|kaynama]] noktalarına sahiptirler. Normalde katı olan elementlerin çoğundan daha büyük [[atom kütlesi]]ne sahip olanlar da dahil olmak üzere soy gazların tamamı [[Standart sıcaklık ve basınç|standart şartlar altında]] [[Tek atomlu gaz|tek atomlu]] [[gaz]]lardır.<ref name="brit"/> Helyum; bilinen diğer tüm [[kimyasal madde]]lerden daha düşük erime ve kaynama noktasına sahip olması, [[süperakışkanlık]] gösteren tek element olması ve standart şartlar altında soğutularak katılaştırılamayan tek element olması (helyumu katılaştırmak için {{convert|25|atm|kPa psi|lk=on}} basınç, {{convert|0,95|K}} sıcaklıkta uygulanmalıdır) bakımından diğer elementlere göre birtakım eşsiz özelliklere sahiptir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.phys.ualberta.ca/~therman/lowtemp/projects1.htm | başlık = Solid Helium | yayımcı = [[Alberta Üniversitesi]] |dil=İngilizce | arşivurl = http://web.archive.org/web/20081105093749/http://www.phys.ualberta.ca:80/~therman/lowtemp/projects1.htm | arşivtarihi = 5 Kasım 2008}}</ref> Ksenona kadarki soy gazlargazların birden çok [[kararlı izotop oranı|kararlı]] [[izotopİzotop|izotopu]]a sahiptirbulunmaktadır. Radonun ise kararlı izotopu bulunmamakla birlikte en uzun ömürlü izotopu olan ²²²Rn'nin [[yarı ömür|yarı ömrü]] 3,8&nbsp;gün olup önce helyum ve [[polonyum]]a, nihayetinde de [[kurşun]]a bozunur.<ref name="brit" />

Elektron sayısındaki artışa bağlı olarak [[periyot (periyodik tablo)|periyot]] arttıkça soy gaz atomlarının [[atom yarıçapı]] yükselir. Atom yarıçapının artması, [[değerlik elektron]]ların [[atom çekirdeği]]nden daha uzakta olmasına yol açacağından [[iyonlaşma enerjisi]] azalır. Soy gazların her biri, kendi periyodundaki elementler arasında en büyük iyonlaşma enerjisine sahiptir. Bu durum, onların [[elektron dizilimi|elektron dizilimlerinin]] kararlılığını gösterir ve soy gazların kimyasal tepkimeye girme eğilimlerinin diğer elementlere kıyasla daha düşük olmasına yol açar.{{sfn|Greenwood|Earnshaw|1997|p=891}} Yine de bazı ağır soy gazlar, diğer elementler ve [[molekül]]lerle karşılaştırılmalarına yetecek kadar küçük iyonlaşma enerjisine sahiptir. Ksenonun iyonlaşma enerjisinin [[dioksijen|oksijen molekülününki]] ile benzer olduğunu fark eden Neil Bartlett, oksijenle yeterince güçlü bir şekilde reaksiyona girdiği bilinen bir [[yükseltgen madde]] olan [[platin hekzaflorür]] kullanarak ksenonu yükseltme denemesinde bulunmuştubulunmuştur.<ref name="bartlett"/> Ancak soy gazlar, negatif [[elektron ilgisi]]ne sahiptirler ve kararlı [[iyon|anyonlar]] oluşturacak bir elektronu kabul edemez yapıdadırlar.<ref>{{dergi kaynağı |dergi=Journal of Chemical Education |son=Wheeler |ilk=John C. |yıl=1997 |cilt=74 |sayfalar=123-127 |başlık=Electron Affinities of the Alkaline Earth Metals and the Sign Convention for Electron Affinity |bibcode=1997JChEd..74..123W |doi= 10.1021/ed074p123 |dil=İngilizce}}</ref><ref>{{dergi kaynağı |dergi=Chemical Reviews |yıl=1994 |cilt=94 |sayfalar=2291-2318 |son1=Kalcher |ilk1=Josef |son2=Sax |ilk2=Alexander F. |başlık=Gas Phase Stabilities of Small Anions: Theory and Experiment in Cooperation |doi=10.1021/cr00032a004 |sayı=8 |dil=İngilizce}}</ref>

Soy gazlar; standart şartlar altında renksiz, kokusuz, tatsız ve [[parlayıcılık ve yanıcılık|yanmazdır]]. Bu elementler eskiden, sıfır [[değerlik|değerliğe]] sahip olduklarına ve bu sebepten ötürü diğer elementlerle [[bileşik]] oluşturamayacakları düşünüldüğünden periyodik tabloda 0. grubu olarak sınıflandırılmaktaydısınıflandırılmıştır. Ancak zaman içinde bazılarının bileşik oluşturabildiği tespit edildiedilmiş ve bu isimlendirmesınıflandırma kullanımdan kalktıkalkmıştır.<ref name="brit" />

<gallery mode="packed" heights="100px" caption="Neon tüplerinde kullanılan farklı soy gazların ürettiği renkler">

</gallery></center>