Vikipedi

Kuark: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Nanahuatl (mesaj | katkılar)
Devriyeler
539.182 değişiklik
k madde adını düzeltelim
Etiket: Geri al
Nanahuatl (mesaj | katkılar)
Devriyeler
539.182 değişiklik
ufak düzenlemeler
51. satır:
| r_eşlemi =
}}
'''Kuark''', bir tür [[temel parçacık]] ve [[madde]]nin temel bileşenlerinden biridir. Kuarklar, bir araya gelerek [[hadron]]lar olarak bilinen [[Parçacıklar listesi#Bileşik parçacıklar|bileşik parçacıkları]] oluştururlar. Bunların en kararlıları, [[atom çekirdeği]]nin bileşenleri [[proton]] ve [[nötron]]dur. [[Renk hapsi]] olarak bilinen bir olguolgudan sebebiyleötürü kuarklar asla yalnız bir şekilde bulunmazlar, yalnızca [[baryon]]lar ve [[mezon]]lar gibi hadronlar dahilinde bulunabilirler. Bu sebeple kuarklar hakkında bilinenlerin çoğu hadronların gözlenmesi sonucunda elde edilmiştir.
 
Kuarklar; [[elektrik yükü]], [[renk yükü]], [[spin (fizik)|spin]] ve [[kütle]] gibi çeşitli içkinyapısal özelliklere sahiptirsahiplerdir. Kuarklar, [[parçacık fiziği]]nin [[Standart Model]]'inde dört [[temel kuvvet]]in ([[elektromanyetizma]], [[kütle çekimi]], [[güçlü etkileşim]] ve [[zayıf etkileşim]]) tümüyle de etkileşen, aynı zamanda elektrik yükü [[temel yük]]ün [[tam sayı]] katı olmayan tek temel parçacık ailesidir.
 
[[Yukarı kuark|Yukarı]], [[Aşağı kuark|aşağı]], [[Tılsım kuark|tılsım]], [[Garip kuark|garip]], [[Üst kuark|üst]] ve [[Alt kuark|alt]] olmak üzere, [[Çeşni (parçacık fiziği)|çeşni]] olarak bilinen altı tip kuark bulunmaktadır. Yukarı ve aşağı kuark bütün kuarklar içinde en düşük kütleli olanlardır. Daha ağır kuarklar [[parçacık bozunması]] yoluyla aşağı ve yukarı kuarka dönüşürler, yani yüksek kütle durumundan daha düşük kütle durumuna dönüşüm yaşanır. Bu sebeple yukarı ve aşağı kuarklar [[evren]]de en yaygın olarak bulunanlardır. Bununla birlikte tılsım, garip, üst ve alt kuarklar sadece yüksek enerjili çarpışmalarda ([[kozmik ışın]]lar ve [[parçacık hızlandırıcı]]larda) oluşabilir. Her kuark çeşnisi için ona karşılık gelen bir tane de [[antiparçacık]] bulunur. Antikuark denilen bu parçacık, bazı özelliklerinin aynı büyüklükte fakat [[Toplamaya göre ters|ters işaretli olması]] ile kuarktan ayrılmaktadır.
61. satır:
== Sınıflandırma ==
[[Dosya:Standard Model of Elementary Particles-tr.svg|thumb|300px|[[Standart Model]]'deki parçacıkların altısı kuarktır (mor ile gösterilmekte). İlk üç sütunun her biri maddenin bir [[nesil (parçacık fiziği)|neslini]] oluşturur.]]
[[Standart Model]], günümüz itibarıyla bilinen tüm [[temel parçacık]]ları açıklayan bir [[teori]]dir.<ref>{{Dergi kaynağı |ilkyazar=Amsler, C. |son=Amsler |son2=''et al.'' ([[Particle Data Group]]) |başlık= Higgs Bosons: Theory and Searches |url=http://pdg.lbl.gov/2009/reviews/rpp2009-rev-higgs-boson.pdf |dergi=[[Physics Letters|Physics Letters B]] |cilt=667 |basım=1 |sayfalar=1-1340 |yıl=2008 |doi=10.1016/j.physletb.2008.07.018}}</ref> Bu model kuarkların (q); [[yukarı kuark|yukarı]] (u), [[aşağı kuark|aşağı]] (d), [[tılsım kuark|tılsım]] (c), [[garip kuark|garip]] (s), [[üst kuark|üst]] (t) ve [[alt kuark|alt]] (b) olmak üzere altı [[çeşni (parçacık fiziği)|çeşnisini]] de kapsar.<ref name="HyperphysicsQuark">{{Web kaynağı | url = http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/Particles/quark.html | başlık = Quarks | yayımcı = [[Georgia Devlet Üniversitesi]] Fizik ve Astronomi Bölümü | ilk = R. |son=Nave |dil=İngilizce | iş = [[HyperPhysics]] | arşivurl = http://web.archive.org/web/20150905155121/http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/particles/quark.html | arşivtarihi = 5 Eylül 2015}}</ref> Kuarkların [[antiparçacık]]larına antikuark denir ve karşılık gelen kuarkın sembolünün üzerine çizgi eklenerek gösterilir (örneğin yukarı kuark için anti kuark <span style="text-decoration:overline;">u</span> ile gösterilir). [[Antimadde]]lerin genelinde olduğu gibi, antikuarklar da kendi kuarkı ile aynı [[kütle]]ye, [[ortalama ömür|ortalama ömre]] ve [[spin (fizik)|spine]] sahip olsa da [[elektrik yükü]] ve diğer [[yük (fizik)|yükleri]] [[Toplamaya göre ters|ters işaretlidir]].<ref>{{Kitap kaynağı |ilk=S. S. M. |son=Wong |başlık=Introductory Nuclear Physics |basım=2. |sayfa=30 |dil=İngilizce |yayımcı=[[Wiley Interscience]] |yıl=1998 |isbn=0-471-23973-9}}</ref>
 
Kuarklar, [[spin ½|spin {{frac|1|2}}]] parçacıklarıdır ve bu da onların [[spin-istatistik teoremi]]ne göre [[fermiyon]] olarak tanımlanmasına yol açar. Dolayısıyla aynı iki fermiyonun aynı anda aynı [[kuantum durumu]]nda bulunamayacağını söyleyen [[Pauli dışarlama ilkesi]]ne tabiidirler. Bu aynı kuantum durumunda çoklu sayılarda bulunabilen [[bozon]]ların ([[tam sayı]] spinli parçacıklar) tersidir.<ref>{{Kitap kaynağı |ilk=K. A. |son=Peacock |başlık=The Quantum Revolution |sayfa=125 |yayımcı=[[Greenwood Publishing Group]] |yıl=2008 |dil=İngilizce |isbn=031333448X}}</ref> [[Lepton]]lardan farklı olarak kuarklar, [[güçlü etkileşim]]e girmelerini sağlayan [[renk yükü]]ne sahiptirler. Farklı kuarklar arasındaki etkileşim, [[hadron]]lar olarak bilinen bileşke parçacıkların oluşmasını sağlar.<ref>{{tez kaynağı |url=http://lss.fnal.gov/archive/other/rx-1561(uppsala).pdf |başlık=Quark and Lepton Interactions: Studies of quantum chromodynamics and Majorana neutrinos |pages=3 |language=İngilizce |first=Johan |last=Rathsman |year=1996 |yayıncı=[[Uppsala Üniversitesi]] |tip=doktora}}</ref>
 
Hadronların [[kuantum sayısı|kuantum sayılarını]] belirleyen kuarklara valans kuarklarkuark denir. Bununla birlikte hadronlar, kuantum sayısına etki etmeyen sonsuz sayıda [[sanal parçacık|sanal]] (veya [[#deniz kuarkları|deniz]]) kuark, antikuark ve [[gluon]] barındırabilir.<ref>{{Kitap kaynağı |ilk1=B. |son1=Povh |ilk2=C. |son2=Scholz |ilk3=K. |son3=Rith |ilk4=F. |son4=Zetsche |başlık=Particles and Nuclei |sayfa=98 |yayımcı=[[Springer Science+Business Media|Springer]] |dil=İngilizce |yıl=2008 |isbn=3540793674}}</ref> Üç valans kuarklı [[baryon]]lar ve bir valans kuark ile bir antikuarklı [[mezon]]lar olmak üzere iki farklı hadron ailesi vardır.<ref>{{Kitap kaynağı |ilk=P. C. W. |son=Davies |başlık=The Forces of Nature |yayımcı=[[Cambridge University Press]] |yıl=1979 |bölüm=Bölüm 6.1 |dil=İngilizce |isbn=052122523X}}</ref> En yaygın görülen baryonlar, [[atom çekirdeği]]ni oluşturan [[proton]] ve [[nötron]]dur.<ref name="Knowing">{{Kitap kaynağı |ilk=M. |son=Munowitz |başlık=Knowing |sayfa=35 |yayımcı=[[Oxford University Press]] |yıl=2005 |dil=İngilizce |isbn=0195167376}}</ref> Hadronların büyük bir bölümü bilinmekte olup ([[baryonlar listesi]] ile [[mezonlar listesi]] maddelerine bakınız) bunların çoğu kuark bileşenleri ve yapıtaşını oluşturan kuarkların kazandırdığı özelliklerle ayırt edilirler.<ref group="nb">p ile Δ<sup>+</sup> ve n ile Δ<sup>0</sup> gibi bazı baryonlar aynı kuark içeriğine sahiptirler. Bu durumlarda Δ parçacıkları proton ve nötronun uyarılmış durumları olarak nitelendirilirler.</ref><ref>{{Kitap kaynağı |son1=Serway |ilk1=Raymond A. |son2=Jewett |ilk2=John W. |başlık=Finding Patterns in the Particles |sayfa=1067 |yayımcı=[[Cengage Learning]] |yıl=2005 |isbn=053449143X |baskı=4 |dil=İngilizce |url=http://books.google.com/books?id=1DZz341Pp50C&pg=PA1067&lpg=PA1067&dq=%22bottomness%22+quark&source=bl&ots=RjB6hCGRpm&sig=mG00q0MNz4VDcV1Mb_eNARDKej8&hl=tr&ei=cLqmS5HJOJyL_AaQi6zpCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=10&ved=0CDUQ6AEwCTgU#v=onepage&q=%22bottomness%22%20quark&f=false}}</ref> Varlıkları, kuark modelinin oluşturulmasından beri tahmin edilen daha fazla valans kuarka sahip [[egzotik hadron]]lar olan [[pentakuark]]lar ({{Atomaltı parçacık|quark}}{{Atomaltı parçacık|quark}}{{Atomaltı parçacık|quark}}{{Atomaltı parçacık|quark}}{{Atomaltı parçacık|antiquark}}) 2015 yılında [[LHCb deneyi]] sırasında keşfedilirken<ref name="LHCbpenta">{{dergi kaynağı |ilk=R. |son=Aaij |collaboration=[[LHCb deneyi|LHCb iş birliği]] |yıl=2015 |başlık=Observation of J/ψp Resonances Consistent with Pentaquark States in Λ{{su|p=0|b=b}}→J/ψK<sup>−</sup>p Decays |dergi=Physical Review Letters |cilt=115 |sayı=7 |sayfa=072001 |arxiv=1507.03414 |bibcode=2015PhRvL.115g2001A |dil=İngilizce |doi=10.1103/PhysRevLett.115.072001}}</ref> [[tetrakuark]]ların ({{Atomaltı parçacık|quark}}{{Atomaltı parçacık|quark}}{{Atomaltı parçacık|antiquark}}{{Atomaltı parçacık|antiquark}}) varlığı henüz ispatlanamamıştır.<ref name="Belletetra">{{dergi kaynağı |son=Choi | ilk=S.-K. |collaboration=[[Belle deneyi|Belle iş birliği]] |display-authors=etal |yıl=2007 |başlık=Observation of a Resonance-like Structure in the {{Atomaltı parçacık|Pion+-}}&Psi;&prime; Mass Distribution in Exclusive B&rarr;K{{Atomaltı parçacık|Pion+-}}&Psi;&prime; decays |dergi=Physical Review Letters |cilt=100 |sayı=14 |sayfa=142001 |dil=İngilizce |arxiv=0708.1790 |bibcode=2008PhRvL.100n2001C |doi=10.1103/PhysRevLett.100.142001}}</ref><ref name="LHCbtetra">{{dergi kaynağı |ilk=R. |son=Aaij |collaboration=[[LHCb deneyi|LHCb iş birliği]] |yıl=2014 |başlık=Observation of the Resonant Character of the Z(4430)<sup>−</sup> State |dergi=[[Physical Review Letters]] |cilt=112 |arxiv=1404.1903 |bibcode=2014PhRvL.112v2002A |dil=İngilizce |doi=10.1103/PhysRevLett.112.222002}}</ref>
 
Temel fermiyonlar, her biri ikişer lepton ve kuarkı kapsayan üç [[nesil (parçacık fiziği)|nesilden]] oluşur. Birinci nesilde yukarı ve aşağı kuark, ikinci nesilde tılsım ve garip kuark, üçüncü nesilde üst ve alt kuark yer alır. Kuarkların ve diğer temel fermiyonların dördüncü nesli ile ilgili araştırmaların tamamı başarısızlıkla sonuçlanmış<ref>{{Dergi kaynağı |yazar=Amsler, C. ''et al.'' (Particle Data Group) |başlık=Review of Particle Physics: b′ (4th Generation) Quarks, Searches for |url=http://pdg.lbl.gov/2008/listings/q008.pdf |dergi=Physics Letters B |cilt=667 |basım=1 |sayfalar=1-1340 |yıl=2008 |dil=İngilizce |doi=10.1016/j.physletb.2008.07.018}}</ref> ve üç nesilden fazlası olmadığına dair doğrudan olmayan kanıtlar mevcuttur.<ref group="nb">Buna dair ana kanıtı, [[W ve Z bozonları|{{Atomaltı parçacık|Z boson0}} bozonunun]] [[Kalite faktörü|rezonans genişliğinin]], 4. nesil nötrinoların ~{{val|45|u=GeV/c2}} değerinden daha fazla kütleye sahip olmaya zorlaması oluşturmaktadır. Bu durum, diğer üç nesil nötrinoların kütlelerinin {{val|2|u=MeV/c2}} değerini geçmemesi durumuyla çelişki göstermektedir.</ref><ref>{{Dergi kaynağı |ilk=D. |son=Decamp |başlık=Determination of the number of light neutrino species |dergi=Physics Letters B |cilt=231 |basım=4 |sayfa=519 |yıl=1989 |dil=İngilizce |doi=10.1016/0370-2693(89)90704-1}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı |ilk=A. |son=Fisher |başlık=Searching for the Beginning of Time: Cosmic Connection |url=http://books.google.com/books?id=eyPfgGGTfGgC&pg=PA70&dq=quarks+no+more+than+three+generations&lr=&as_brr=3&ei=BZjvSeDyKo7skwTFrPnvAw |dergi=[[Popular Science]] |cilt=238 |basım=4. |sayfa=70 |yıl=1991 |dil=İngilizce}}</ref> Daha yüksek nesillerde yer alan parçacıkların genellikle daha büyük kütleye ve daha az kararlılığa sahip olmaları, [[zayıf etkileşim]]ler vasıtasıyla [[parçacık bozunması|bozunarak]] daha küçük nesilli parçacıklara dönüşmesine yol açar. Sadece birinci nesildeki (yukarı ve aşağı) kuarklar doğada yaygın olarak bulunur. Daha ağır kuarklar sadece yüksek enerjili çarpışmalarda ([[kozmik ışın]]ları içerenler gibi) yaratılabilir ve hemen ardından bozunurlar. Ancak bu parçacıkların, [[evren]]in daha sıcak ve yoğun fazda olduğu [[Büyük Patlama]]'dan sonraki bir saniyenin ilk kesirlerin de bulundukları düşünülmektedir ([[kuark dönemi]]). Ağır kuarklar üzerine çalışmalar, [[parçacık hızlandırıcı]]lar gibi yapay olarak yaratılmış koşullarda yürütülmektedir.<ref>{{Kitap kaynağı |ilk=D. H. |son=Perkins |başlık=Particle Astrophysics |sayfa=4 |yayımcı=Oxford University Press |yıl=2003 |dil=İngilizce |isbn=0198509529}}</ref>
73. satır:
== Geçmişi ==
{{Çift resim istifi|right|MurrayGellMannJI1.jpg|George Zweig.jpg|200|1964 yılında [[Kuark modeli]]ni öneren [[Murray Gell-Mann]] (üstte) ile [[George Zweig]].}}
Kuark modeli 1964'te, [[Murray Gell-Mann]]<ref name="Gell-Man1964">{{Dergi kaynağı |ilk=Murray |son=Gell-Mann |yazarlink=Murray Gell-Mann |başlık=A Schematic Model of Baryons and Mesons |dergi=Physics Letters |cilt=8 |basım=3 |sayfalar=214-215 |yıl=1964 |dil=İngilizce |doi=10.1016/S0031-9163(64)92001-3}}</ref> ve [[George Zweig]]<ref name="Zweig1964a">{{Dergi kaynağı |ilk=G. |son=Zweig |yazarlink=George Zweig |başlık=An SU(3) Model for Strong Interaction Symmetry and its Breaking |dergi=CERN Report No.8181/Th 8419 |yıl=1964 |dil=İngilizce}}</ref><ref name="Zweig1964b">{{Dergi kaynağı |ilk=G. |son=Zweig |başlık=An SU(3) Model for Strong Interaction Symmetry and its Breaking: II |dil=İngilizce |dergi=CERN Report No.8419/Th 8412 |yıl=1964}}</ref> tarafından, birbirlerinden bağımsız olarak ortaya atıldı.<ref name="Carithers">{{Dergi kaynağı |ilk1=B. |son1=Carithers |ilk2=P. |son2=Grannis |başlık=Discovery of the Top Quark |url=http://www.slac.stanford.edu/pubs/beamline/25/3/25-3-carithers.pdf |biçim=PDF |dergi=[[Beam Line]] |cilt=25 |basım=3 |sayfalar=4-16 |yayımcı=[[SLAC]] |dil=İngilizce |yıl=1995}}</ref> Öneri, Gell-Mann'ın 1961'de hazırladığı [[sekiz katlı yol]] ya da daha teknik bir ifadeyle [[Özel birimsel grup|SU(3)]] çeşni simetrisi olarak bilinen bir parçacık sınıflandırma sistemi formülasyonundan sonra geldi.<ref>{{Kitap kaynağı |ilk==Murray |son=Gell-Mann |yıl=2000 |origyear=1964 |bölüm=The Eightfold Way: A theory of strong interaction symmetry |editör=M. Gell-Manm, Y. Ne'emann |başlık=The Eightfold Way |sayfa=11 |dil=İngilizce |yayımcı=[[Westview Press]] |isbn=0-7382-0299-1}}</ref><ref>{{Kaynak |ilk==Murray |son=Gell-Mann |yıl=1961 |başlık=The Eightfold Way: A theory of strong interaction symmetry |çalışma=[[Synchroton Laboratuvarı]] Rapor CTSL-20 |dil=İngilizce |yayımcı=[[Kaliforniya Teknoloji Enstitüsü]]}}</ref> Fizikçi [[Yuval Ne'eman]] da aynı yıl, bağımsız bir şekilde sekiz katlı yola benzer bir şema geliştirdi.<ref>{{Kitap kaynağı |ilk=Y. |son=Ne'emann |yazarlink=Yuval Ne'eman |yıl=2000 |ilkyayınyılı=1964 |bölüm=Derivation of strong interactions from gauge invariance |editör=Gell-Manm, M.; Ne'emann, Y. |dil=İngilizce |başlık=The Eightfold Way |yayımcı=[[Westview Press]] |isbn=0-7382-0299-1}}<br />Orijinal {{Dergi kaynağı |ilk=Y. |son=Ne'emann |yıl=1961 |dil=İngilizce |başlık=Derivation of strong interactions from gauge invariance |dergi=[[Nuclear Physics]] |cilt=26 |sayfa=222 |doi=10.1016/0029-5582(61)90134-1}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı |ilk1=R. C. |son1=Olby |ilk2=G. N. |son2=Cantor |yıl=1996 |başlık=Companion to the History of Modern Science |sayfa=673 |dil=İngilizce |yayımcı=[[Taylor & Francis]] |isbn= 0415145783}}</ref>
 
Kuark teorisi ortaya çıktığında, diğer parçacıklarla birlikte çok sayıda [[hadron]] da ''"[[particle zoo]]"'' dahilindeydi. Gell-Mann ve Zweig hadronların temel parçacık olmadıklarını, onun yerine kuarklar ve antikuarklardan oluşan [[parçacıklar listesi#Bileşik parçacıklar|bileşik parçacıklar]] olduklarını ortaya attılar. Modelleri; spin ve elektrik yüklerini tanımladıkları [[yukarı kuark|yukarı]], [[aşağı kuark|aşağı]] ve [[garip kuark|garip]] kuark olmak üzere üç çeşniyi kapsıyordu.<ref name="Gell-Man1964"/><ref name="Zweig1964a"/><ref name="Zweig1964b"/> Önermeye fizik camiasından gelen ilk tepkiler karışıktı. Kuarkların fiziksel bir varlık mı yoksa o zaman için tam olarak anlaşılmayan bazı kavramların açıklanabilmesi için kullanılan bir soyutlama mı olduğu konusunda bir fikir ayrılığı vardı.<ref>{{Kitap kaynağı |ilk=A. |son=Pickering |başlık=Constructing Quarks |sayfalar=114-125 |yayımcı=[[University of Chicago Press]] |yıl=1984 |isbn=0226667995 |dil=İngilizce}}</ref>
 
Bir yıl geçmeden Gell-Mann-Zweig modeli için birtakım genişlemeler önerildi. [[Sheldon Glashow]] ve [[James Bjorken]], ''"tılsım''" adını verdikleri kuarkların dördüncü çeşnisinin varlığını tahmin ettiler. Bu ekleme; yeni çeşninin [[zayıf etkileşim]]in (bu mekanizma kuarkların bozunmasına izin verir) daha iyi açıklanabilmesine olanak sağladığından, bilinen kuark sayısı ile bilinen lepton sayısını eşitlediğinden ve bilinen mezonların kütlelerinin doğru bir şekilde yeniden belirlenmesini sağlayan bir kütle formülü belirttiğinden dolayı önerilmişti.<ref>{{dergi kaynağı |ilk1=B. J. |son1=Bjorken |ilk2=S. L. |son2=Glashow |başlık=Elementary Particles and SU(4) |dergi=Physics Letters |cilt=11 |issue=3 |sayfalar=255-257 |yıl=1964 |dil=İngilizce |bibcode=1964PhL....11..255B |doi=10.1016/0031-9163(64)90433-0}}</ref>
 
[[SLAC Ulusal Hızlandırıcı Laboratuvarı|Stanford Doğrusal Hızlandırıcı Merkezi]]'nde (SLAC) 1968 yılında yapılan [[derin inelastik saçılma]] deneyleri, protonun daha küçük, [[Nokta parçacık|nokta benzeri parçacıklardan]] oluştuğunu ve böylece bir temel parçacık olmadığını gösterdi.<ref name="Bloom">{{Dergi kaynağı |ilk=E. D. |son=Bloom |başlık=High-Energy Inelastic ''e''–''p'' Scattering at 6° and 10° |dergi=Physical Review Letters |cilt=23 |sayı=16 |sayfalar=930-934 |yıl=1969 |dil=İngilizce |doi=10.1103/PhysRevLett.23.930}}</ref><ref name="Breidenbach">{{Dergi kaynağı |ilk=M. |son=Breidenbach |başlık=Observed Behavior of Highly Inelastic Electron–Proton Scattering |dergi=Physical Review Letters |cilt=23 |sayı=16 |sayfalar=935-939 |yıl=1969 |dil=İngilizce |doi=10.1103/PhysRevLett.23.935}}</ref> O dönemde fizikçiler bu nesneleri kuarklar ile ilişkilendirmek konusunda tereddütlü olduklarından parçacıklar, [[Richard Feynman]] tarafından türetilen "[[parton (fizik)|parton]]" olarak adlandırdı.<ref>{{Dergi kaynağı |ilk=Richard |son=Feynman |yazarlink=Richard Feynman |başlık=Very High-Energy Collisions of Hadrons |dergi=Physical Review Letters |cilt=23 |basım=24 |sayfalar=1415-1417 |yıl=1969 |dil=İngilizce |doi=10.1103/PhysRevLett.23.1415}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı |yazar=Kretzer; S. ''et al.'' |başlık=CTEQ6 Parton Distributions with Heavy Quark Mass Effects |dergi=Physical Review D |cilt=69 |basım=11 |sayfa=114005 |yıl=2004 |dil=İngilizce |id={{arXiv|hep-ph/0307022}} |doi=10.1103/PhysRevD.69.114005}}</ref>{{kdş|Griffiths|2008|p=42}} Bu deneyler sırasında gözlemlenen cisimler, diğer çeşnilerin de keşfedilmesiyle daha sonra yukarı ve aşağı kuark olarak tanımlanacaktı.{{kdş|Peskin|Schroeder|1995|p=556}} Buna rağmen parton, hadronların bileşenlerini (kuarklar, antikuarklar ve gluonlar) tanımlayan ortak bir terim olarak kullanımda kaldı.
83. satır:
Garip kuarkın varlığı SLAC'deki saçılma deneyleri ile dolaylı olarak doğrulandı. Bu, Gell-Mann ve Zweig'ın üç kuark modelinin gerekli bileşeni olmasının yanı sıra, 1947'de kozmik ışınlarda keşfedilen [[kaon]] (K) ve [[pion]] (π) hadronları için de açıklama getirmekteydi.<ref>{{Kitap kaynağı |ilk=V. V. |son=Ezhela |yıl=1996 |başlık=Particle Physics |sayfa=2 |yayımcı=Springer |isbn=1563966425 |dil=İngilizce}}</ref> 1970'deki bir araştırmada Glashow, [[Yannis İliopulos]] ve [[Luciano Maiani]]; [[çeşni değiştiren yüksüz akım]]ları açıklayan [[GIM mekanizması]]nı ortaya attı. Bu teorik model, henüz keşfedilmemiş tılsım kuarkın varlığına dair yeni kanıtlar oluşturmaktaydı.<ref>{{Dergi kaynağı |ilk1=S. L. |son1=Glashow |ilk2=Y. |son2=İliopulos |ilk3=L. |son3=Maiani |başlık=Weak Interactions with Lepton–Hadron Symmetry |dergi=Physical Review D |cilt=2 |sayı=7 |sayfalar=1285-1292 |yıl=1970 |dil=İngilizce |doi=10.1103/PhysRevD.2.1285}}</ref>{{kdş|Griffiths|2008|p=44}} Var olması gerektiği düşünülen kuark çeşnisi sayısı 1973 yılında, [[Makoto Kobayashi]] ve [[Toshihide Maskawa]] başka bir kuark çifti olmasının, [[CP ihlali]]nin deneysel gözlemiyle açıklanabileceğini ifade etmesiyle altıya yükseldi.<ref name="KM">{{Dergi kaynağı |ilk1=M. |son1=Kobayashi |ilk2=T. |son2=Maskawa |başlık=CP-Violation in the Renormalizable Theory of Weak Interaction |url=http://ptp.ipap.jp/link?PTP/49/652/pdf |dergi=[[Progress of Theoretical Physics]] |cilt=49 |basım=2 |sayfalar=652-65 |yıl=1973 |doi=10.1143/PTP.49.652 |dil=İngilizce}}</ref>
 
Tılsım kuarklar Kasım 1974'te, [[Burton Richter]] önderliğindeki ekip tarafından SLAC'ta ve [[Samuel C. C. Ting]] önderliğindeki ekip tarafından [[Brookhaven Ulusal Laboratuvarı]]'nda gerçekleştirilen farklı ve bağımsız deneylerde ilk kez tespit edildi. Tılsım kuarklar; mezonlarda, tılsım antikuarklara [[Bağlı durum|bağlı]] bir şekilde gözlemlendi. Keşfedilen meon için Ting'in ''J'', Richter'ın ise ''ψ'' (''psi'') sembolünü kullanması nedeniyle mezonun resmî adı [[J/psi mezonu]] oldu. Bu keşifle birliktekuarkbirlikte kuark modelinin geçerliliği kabul görüldü.{{kdş|Griffiths|2008|p=42}}
 
İlerleyen yıllarda, kuark modelinin altı kuarka genişletilmesi için bir takım öneriler getirildi. Bunlardan [[Haim Harari]] 1975'teki makalesinde, diğer kuarklar için ''"üst''" ve ''"alt''" terimlerini kullanan ilk kişi oldu.<ref name="Harari">{{Dergi kaynağı |ilk=Haim |son=Harari |yazarlink=Haim Harari |yıl=1975 |başlık=A new quark model for hadrons |dergi=Physics Letters B |cilt=57B |sayfa=265 |dil=İngilizce |doi=10.1016/0370-2693(75)90072-6}}</ref><ref name="StaleyTopBottomNames">{{Kitap kaynağı |ilk=K. W. |son=Staley |yıl=2004 |başlık=The Evidence for the Top Quark |url=http://books.google.com/books?id=K7z2oUBzB_wC&source=gbs_navlinks_s |sayfalar=31-33 |yayımcı=Cambridge University Press |isbn=9780521827102 |dil=İngilizce}}</ref> Alt kuark 1977'de, [[Leon M. Lederman]]'ın liderliğindeki bir ekip tarafından [[Fermilab]]'da gözlemlendi.<ref>{{Dergi kaynağı |yazar=Herb, S. W. ''et al''. |yıl=1997 |başlık=Observation of a Dimuon Resonance at 9.5 GeV in 400-GeV Proton-Nucleus Collisions |dergi=Physical Review Letters |cilt=39 |sayfa=252 |dil=İngilizce |doi=10.1103/PhysRevLett.39.252}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı |ilk=M. |son=Bartusiak |başlık=A Positron named Priscilla |sayfa=245 |yayımcı=[[National Academies Press]] |yıl=1994 |dil=İngilizce |isbn=0309048931}}</ref> Bu, üst kuarkın varlığına dair bir göstergeydi:; zira üst kuarkın yokluğunda alt kuark eşsiz kalmış olacaktı. BuÜst gözleminkuarkın gerçekleştirilmesigözlemlenmesi 1995'te yaşandı. Üst kuark, Fermilab'daki [[Fermilab'daki çarpıştırma dedektörü|CDF]]<ref name=CDF-1995>{{Dergi kaynağı |yazar=Abe, F. ''et al''. ([[Fermilab'daki çarpıştırma dedektörü|CDF deneyi]]) |yıl=1995 |başlık=Observation of Top Quark Production in <span style="text-decoration:overline;">p</span>p Collisions with the Collider Detector at Fermilab |dergi=Physical Review Letters |cilt=74 |sayfalar=2626-2631 |dil=İngilizce |doi=10.1103/PhysRevLett.74.2626}}</ref> ve [[D0 deneyi|DØ]]<ref name=D0-1995>{{Dergi kaynağı |yazar=Abachii, S. ''et al''. ([[DØD0 deneyi]]) |yıl=1995 |başlık=Search for High Mass Top Quark Production in p<span style="text-decoration:overline;">p</span> Collisions at {{radical|''s''}}&nbsp;=&nbsp;1.8&nbsp;TeV |dergi=Physical Review Letters |cilt=74 |pages=2422-2426 |dil=İngilizce |doi=10.1103/PhysRevLett.74.2422}}</ref> takımlarıncatakımları gözlemlenditarafından gerçekleştirilen deneylerde yaşandı.<ref name="Carithers"/> Bu kuarkın kütlesi, daha önce öngörülenden çok daha büyüktü.<ref>{{Kitap kaynağı |ilk=K. W. |son=Staley |başlık=The Evidence for the Top Quark |url=http://books.google.com/books?id=K7z2oUBzB_wC&source=gbs_navlinks_s |sayfa=144 |yayımcı=Cambridge University Press |yıl=2004 |dil=İngilizce |isbn=0521827108}}</ref><ref name="BNLTop">{{Web kaynağı | url = http://www.bnl.gov/bnlweb/pubaf/pr/PR_display.asp?prID=04-66 | başlık = New Precision Measurement of Top Quark Mass | dil= İngilizce | yayımcı = [[Brookhaven Ulusal Laboratuvarı]] | arşivurl = http://web.archive.org/web/20120508025041/http://www.bnl.gov/bnlweb/pubaf/pr/PR_display.asp?prID=04-66 | arşivtarihi = 8 Mayıs 2012}}</ref>
 
== Etimoloji ==
105. satır:
== Yapısı ==
=== Elektrik yükü ===
Kuarklar [[kesir]]li [[elektrik yükü]]ne sahiptir ve bu değer, çeşnisine bağlı olarak [[temel yük]]ün (''e'') -{{kesir|1|3}} ya da +{{kesir|2|3}} katı olabilir. Yukarı tip kuark adı verilen yukarı, tılsım ve üst kuarkların elektrik yükü +{{kesir|2|3}} iken; aşağı tip kuarklar olarak adlandırılan aşağı, garip ve alt kuarklar -{{kesir|1|3}} elektrik yüküne sahiptir. Antikuarklar, eşlerinin tersi elektrik yüküne; yukarı tip antikuarklar -{{kesir|2|3}} ve aşağı tip antikuarklar {{kesir|1|3}} elektrik yüküne sahiptir. Bir hadronun elektrik yükü, barındırdığı kuarkların elektrik yükleri toplamına eşit olduğundan bütün hadronlar tam sayı yüklere sahiptirler. Üç kuarkın (baryonlar), üç antikuarkın (antibaryonlar) ve bir kuark ve bir antikuarkın (mezonlar) kombinasyonu her zaman tam sayı değerini vermektedir.<ref>{{Kitap kaynağı |editör=Fraser, G. |ilk=Chris |son=Quigg |başlık=The New Physics for the Twenty-First Century |sayfa=91 |yayımcı=Cambridge University Press |yıl=2006 |isbn=0521816009 |dil=İngilizce}}</ref> Örneğin atom çekirdeğinin bileşenlerinden iki aşağı kuark ve bir yukarı kuarktan oluşan nötron 0, iki yukarı kuark ve bir aşağı kuarktan oluşan proton ise +1 elektrik yüküne sahiptir.<ref name="Knowing" />
 
=== Spin ===
[[Spin (fizik)|Spin]] büyüklüğü, [[Planck sabiti#Değeri|indirgenmiş Planck sabiti]] ''ħ'' biriminden olan bir [[vektör]]le gösterilebilir. Kuarklar için herhangi bir eksen boyunca spin vektörü [[Vektörel izdüşüm|bileşeninin]] ölçümü yalnızca +''ħ''/2 or −''ħ''/2 değerlerini verebildiğinden kuarklar [[spin ½|spin {{kesir|1|2}}]] parçacıklar olarak sınıflandırılırlar.<ref>{{Kitap kaynağı |ilk=F. |son=Close |başlık=The New Cosmic Onion |sayfalar=80-90 |dil=İngilizce |yayımcı=[[CRC Press]] |yıl=2006 |isbn=1584887982}}</ref> Spinin verilen bir eksendeki -genel kabulle ''z'' eksenindeki- bileşeni, +{{kesir|1|2}} değeri için yukarı ok ↑ işareti ile ve -{{kesir|1|2}} değeri için aşağı ok işareti ile ifade edilir. Örneğin ''z'' ekseni boyunca spini +{{kesir|1|2}} olan bir yukarı kuark u↑ ile ifade edilir.<ref>{{Kitap kaynağı |ilk=D. |son=Lincoln |başlık=Understanding the Universe |sayfa=116 |yayımcı=[[World Scientific]] |dil=İngilizce |yıl=2004 |isbn=9812387056}}</ref>
 
=== Zayıf etkileşim ===
127. satır:
:<math alt="|V_ud| ≅ 0.974; |V_us| ≅ 0.226; |V_ub| ≅ 0.004; |V_cd| ≅ 0.226; |V_cs| ≅ 0.973; |V_cb| ≅ 0.041; |V_td| ≅ 0.009; |V_ts| ≅ 0.041; |V_tb| ≅ 0.999.">
\begin{bmatrix} |V_\mathrm {ud}| & |V_\mathrm {us}| & |V_\mathrm {ub}| \\ |V_\mathrm {cd}| & |V_\mathrm {cs}| & |V_\mathrm {cb}| \\ |V_\mathrm {td}| & |V_\mathrm {ts}| & |V_\mathrm {tb}| \end{bmatrix} \approx
\begin{bmatrix} 0.974 & 0.226 & 0.004 \\ 0.226 & 0.973 & 0.041 \\ 0.009 & 0.041 & 0.999 \end{bmatrix},</math>
Buradaki ''V''<sub>''ij''</sub>, ''i'' çeşnili kuarkın ''j'' çeşnili kuarka (veya tam tersi) dönüşümünün eğilimini gösterir.<ref group="nb">Bir kuarkın başka bir kuarka bozunmasının gerçekteki olasılığı; bozunan kuarkın kütlesi, [[bozunma ürünü|bozunma ürünlerinin]] kütleleri ve CKM matrisindeki denk gelen elemanın yanı sıra diğer değişkenlerin de dahil olduğu karmaşık bir fonksiyondur. Bu olasılık, denk gelen CKM girişinin büyüklüğünün karesi ile orantılıdır (ancak eşit değildir).</ref>
 
187. satır:
| {{frac|1|2}}
| +{{frac|1|3}}
| −-{{frac|1|3}}
| −-{{frac|1|2}}
| 0
| 0
217. satır:
| {{frac|1|2}}
| +{{frac|1|3}}
| −-{{frac|1|3}}
| 0
| 0
| −1-1
| 0
| 0
247. satır:
| {{frac|1|2}}
| +{{frac|1|3}}
| −-{{frac|1|3}}
| 0
| 0
| 0
| 0
| −1-1
| Antialt
| <span style="text-decoration:overline;">b</span>
268. satır:
=== Kuark maddesinin diğer evreleri ===
[[Dosya:QCDphasediagram tr.svg|right|thumb|300px|[[Kuark maddesi]] [[faz diyagramı]]nın niteleyici sunumu. Şemanın kesin ayrıntıları devam eden çalışmaların bir konusudur.<ref name=Ruester>{{Dergi kaynağı |ilk1=S. B. |son1=Rüester |ilk2=V. |son2=Werth |ilk3=M. |son3=Buballa |ilk4=I. A. |son4=Shovkovy |ilk5=D. H. |son5=Rischke |başlık=The phase diagram of neutral quark matter: Self-consistent treatment of quark masses |dergi=Physical Review D |cilt=72 |sayfa=034003 |yıl=2005 |dil=İngilizce |doi=10.1103/PhysRevD.72.034004 |id={{arxiv|hep-ph/0503184}}}}</ref><ref name=Alford>{{Dergi kaynağı |ilk1=M. G. |son1=Alford |ilk2=K. |son2=Rajagopal |ilk3=T. |son3=Schaefer |ilk4=A. |son4=Schmitt |başlık=Color superconductivity in dense quark matter |dergi=[[Reviews of Modern Physics]] |cilt=80 |sayfalar=1455-1515 |yıl=2008 |dil=İngilizce |doi= 10.1103/RevModPhys.80.1455 |id={{arxiv|0709.4635}}}}</ref>]]
Yeterli düzeyde uç şartlar altında, kuarklar hapisten kurtularak serbest parçacık haline gelebilir. Asimptotik özgürlük boyunca, yüksek sıcaklıkta güçlü etkileşim zayıflar. Nihayetinde renk hapsi kaybolacak ve serbest hareket eden kuarklar ve gluonların son derece sıcak bir [[plazma]]sı oluşabilecektir. Maddenin bu teorik evresine [[kuark-gluon plazması]] adı verilir.<ref>{{Dergi kaynağı |ilk=S. |son=Mrowczynski |dergi=[[Acta Physica Polonica B]] |başlık=Quark–Gluon Plasma |url=http://th-www.if.uj.edu.pl/acta/vol29/pdf/v29p3711.pdf |cilt=29 |sayfa=3711 |yıl=1998 |dil=İngilizce |id={{arxiv|nucl-th|9905005}}}}</ref> Bu durum için gerekli olan kesin koşullar bilinmemekle birlikte çeşitli tartışma ve deney konusu olmuştur. 2000'lerdeki tahminler, gerekli sıcaklığısıcaklığın {{val|1.90|0.02|e=12}} [[kelvin]] olduğunu göstermektedir.<ref>{{Dergi kaynağı |ilk1= Z. |son1=Fodor |ilk2=S. D. |son2=Katz |başlık = Critical point of QCD at finite T and μ, lattice results for physical quark masses |dergi = [[Journal of High Energy Physics]] |cilt = 2004 |pages=50 |yıl = 2004 |dil=İngilizce |id = {{arxiv|hep-lat/0402006}} |doi = 10.1088/1126-6708/2004/04/050}}</ref> 1980'lerde ve 1990'larda [[Avrupa Nükleer Araştırma Merkezi]]nde (CERN) yapılan denemelere karşın şimdiye kadar serbest kuarklar ve gluonlar için gereken koşullara hiçbir zaman erişilememiştir. Öte yandan 2000'li yıllarda [[Göreli Ağır İyon Çarpıştırıcısı]]'nda gerçekleştirilen deneyler sonucunda "neredeyse kusursuz" [[akışkanlar dinamiği|akışkan hareketi]] yapan sıvı benzeri [[kuark maddesi]] için kanıtlar bulunmuştur.<ref name="RHIC" >{{Web kaynağı | url = http://www.bnl.gov/bnlweb/pubaf/pr/PR_display.asp?prID=05-38 | başlık = RHIC Scientists Serve Up "Perfect" Liquid | yayımcı = Brookhaven Ulusal Laboratuvarı | yıl = 2005 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20120716201238/http://www.bnl.gov/bnlweb/pubaf/pr/PR_display.asp?prID=05-38 | arşivtarihi = 16 Temmuz 2012}}</ref>
 
Kuark-gluon plazması, ağır kuark çiftlerinin sayı bakımından yukarı ve aşağı kuark çiftlerinden büyük farkla fazla olması ile nitelendirilebilir. Hadronların kararlı olamayacağı kadar yüksek bir sıcaklığa sahip olan [[Büyük Patlama]] sonrasındaki 10<sup>-6</sup> saniyeden öncesinde, [[kuark dönemi]] olarak adlandırılan dönemde, evrenin kuark-gluon plazması ile dolu olduğu düşünülmektedir.{{kdş|Yulsman|2002|p=75}}
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Kuark" sayfasından alınmıştır