Serdarabad Muharebesi: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmemiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
Ali Haydar (mesaj | katkılar) k Genel düzenleme, yazış şekli: nüfüs → nüfus, taaruz → taarruz (2) AWB ile |
Değişiklik özeti yok |
||
17. satır:
|komutan2 = {{bayraksimge|Ermenistan}} [[Movses Silikyan]]<br />{{bayraksimge|Ermenistan}} [[Tovmas Nazarbekyan]]<br/>{{bayraksimge|Ermenistan}} Christophor Araratov<br/>{{bayraksimge|Ermenistan}} Poghos Pirumyan<br/>{{bayraksimge|Ermenistan}} Daniel Bek-Pirumyan
|komutan3 =
|güç1 = 1. Kafkas kolordusu / 36. Kafkas tümeni / 106. piyade alayı, 107. piyade alayı, 108. piyade alayı, Bağımsız süvari alayı,
Bağımsız saldırı tabuğu
Topçu tugayı (2 tabur) / 40 top
Düzensiz Kürt süvarisi / 1500 süvari
Diğer düzensiz ve ilave güçleri
Toplam – 7,5-10 bin kişi
(kesin bilgi mevcut değil)
|güç2 = 2. tümen / 5. alayı / 800 kişi (21 Mayıs’ kadar, sonraki günlerde gelen destek sonucunda asker sayısı 1300-1400 kişi oldu),
6. alayı / 1000-1500 kişi (23 Mayıs tarihinden sonra Baş-Aparan cephesine sevk edildi),
2. süvari alayı / 200-400 süvari
Partizan piyade alayı / 700-900 kişi (1200),
Partizan süvari alayı / 800-900 süvari
2. tümen / Sınır korucu taburu / 200 kişi,
2. tümen karargahı devriye bölüğü / 200 kişi,
Iğdır asker birimi / Van 1. alayı / 400-600 kişi,
Van 2. alayı / 400-600kişi,
1. özel tugayı / 1. özel süvari alayı / 500 kişi,
1. özel tugayı / Yerzınka (Erzincan) piyade alayı / 700-800 kişi,
3. özel tugayı / 2. özel süvari alayı (Zeytun alayı) / 300-500 kişi,
3. özel tugayı / Maku taburu / 300 kişi,
2. özel tugayı / Karakilise piyade alayı,
Hınıs piyade alayı /
3. özel tugayı / Van 4. alayı,
Düzensiz süvari bölüğü / 150-200 süvari,
Ezidi süvari bölüğü / 300 süvari,
Farklı gönüllü takımlar / 500+ kişi,
4 topçu bataryası / 16 top
Toplam - 9-10 bin kişi (21 Mayıs); 6-6,5 bin kişi (22-23 Mayıs sonrası)
|güç3 =
|kayıp1 =
|kayıp2 =
|kayıp3 =
|notlar =
Satır 31 ⟶ 57:
=== Osmanlı ordusunun Doğu Ermenistan saldırısı ===
[[Dosya:Tovmas Hovhannesi Nazarbekyan.jpg|sol|küçükresim|233x233pik|Tovmas Nazarbekyan]]
[[1917]] tarihinde Rusya’da ortaya çıkan [[Ekim Devrimi]] sonrası 5 Aralık tarihinde [[Erzincan]]’da Osmanlı 3. Ordusu ile Transkafkasya komisariyat arasında imzalandığı mütarekesinden sonra Kafkas cephesinden bilhassa Doğu [[Ermenistan]]’dan geri çekilen Rus ordusunun yerine Ermeni yeni düzenlenmiş kişi sayısı az silahlı gruplar geçmeye başladılar. Mevcut olan jeopolitik vaziyetini kullanarak Osmanlı İmparatorluğu Birinci Dünya Savaşı sırasında Rus ordusunun ele geçirdiği topraklarını geri almaya ve sonra da Doğu Ermenistan ve Güney Kafkasya’ya girmeye planlamıştı.<ref>Hovannisian, Richard G. (1971). The Republic of Armenia. University of California Press. pp. 20–30. <nowiki>ISBN 9780520019843</nowiki></ref>
Satır 38 ⟶ 65:
Muhalif tarafın saldırısına karşı koyabilmek için Ermeni kolordusu komutanı, Ermeni silahlı kuvvetlerinin genel komutanı tümgeneral Tovmas Nazarbekyan Yerevan ve Tiflis’e giden stratejik önem taşıyan bu iki yolunu savunmaya karar verdi.<ref>Աֆանասյան, Սերժ. Սարդարապատի հաղթանակը, Հայաստան, մայիս 1918. Իրավաբան. գրակ. հրատ. pp. 34–35.</ref>
[[Dosya:Movses-Silikyan.png|küçükresim|383x383pik]]
Aleksandrapol’dan çıkmış olan Ermeni güçlerin bir kısmı, Ermeni tümeninin bazı altbölümleri ve aynı zamanda Ermeni özel toplam bölüğünün içinde olan bazı altbölümler, Aleksandrapol-Sardarapat yönüyle Ararat sahasına geri çekildiler.<ref>Նազարյան, Արամ. "Արևմտյան Հայաստանի մասին դեկրետը. արևմտահայ զորամասերի կազմավորումը". Հայագիտությունը դպրոցում: 11–17.</ref> [[Movses Silikyan]] genel komutanlığıyla Yerevan yönünde osmanlı saldırısını geri püskürtmeye hedef alan Ermeni ordusunun Yerevan askeri birimi teşkil edildi.
Satır 44 ⟶ 71:
Osmanlı ordusunun saldırısı hem Yerevan’da, hem [[Tiflis]]’te Ermeni siyasal iktidarını ağır duruma düşürdü. [[19 Mayıs]] tarihinde Suramlu’ya girdikten sonra Osmanlı albay [[Halil Şerif Paşa|Halil bey]] ([[Enver Paşa]]’nın amcası) [[Batum]]’da Ermeniler kaybetti ve teslim olmalı diye açıklama yaptı. Diğer taraftan da Batum’daki müzakerelere katılan Ermeni heyeti ([[Aleksandr Hatisyan|Aleksandır Hatisyan]], [[Ovannes Kaçaznuni|Hovhannes Kacaznuni]]) Transkafkasya hükümeti Ermeni üyesi Haçatur Karçikyan Osmanlı’nın saldırısına askeri direniş göstermemeye dair çağrı yaptılar.<ref name="XVII դ p. 641">Հայոց պատմություն, գիրք երկրորդ (XVII դ. երկրորդ կես - 1918 թ.), volume 3. Երևան. p. 641.</ref>
[[Dosya:Catholicos-Gevorg-V-Surenjanc.png|sol|küçükresim|225x225pik|Gevork Katolikos]]
Osmanlı ordusunun saldırısından dolayı Aleksandrapol bölgesinde, Ararat sahasında ve Yerevan’da var olan panik neticesinde Yerevan belediye meclisi [[18 Mayıs]] tarihinde yaptığı geniş duruşmada Yerevan belediye başkanı Tadevos Toşyan’ın önerisiyle şehri direnmeden Osmanlı’ya teslim etme, nüfusünü tahliye ederek [[Kanaker-Zeytun|Kanaker]] yüksekliklerde pozisyon almasına dair karar aldı. Ancak Yerevan’ı teslim etme kararı gerçekleştirmedi, çünkü Yerevan’da bulunan [[Tiflis]] Ermeni milli meclisi yetkili yürütme organı olan Özel Komitesi, Yerevan milli meclisi başkanı [[Aram Manukyan]] başta olmak üzere kesin bir şekilde böyle bir gelişmeye karşı konuldu ve kararını reddetti (Yerevan’da iktidar fiilen Özel Komitesinin elinde idi).<ref>Աստվածատրեան, Արշալոյս. Սարդարապատի պատմաշինութիւնը. Պէյրութ. p. 82.</ref> 1500’ü aşkın kişi yardımıyla [[Aram Manukyan]] talimatıyla Yerevan’ın girişinde özellikle Yerablur’da tahkimat faaliyetleri gerçekleştirildi.<ref name="XVII դ p. 641"/>
[[18 Mayıs]] tarihinde Aram Manukyan Yerevan’da devriye yapan Arşavir Şahhatun ile beraber [[Eçmiyazin|Ecmiatsin]]’e gidip 5. Gevork Katolikosa güvenlik meselelerden dolayı katolikosun bir müddet için Byurakan’a gitmesini önerdi. Fakat Katolikos reddetmekle beraber orduya muhalif tarafına kesin bir direniş gösterme çağrısı yaptı.<ref>Շահխատունի, Արշալույս. Արշ. Շահխաթունու հուշերը․ 1918 թվի մայիսյան հերոսամարտերը մասնակիցների հուշերում,. Երևան. pp. 21–25.</ref>
[[Dosya:Aram-Manukyan.png|küçükresim|450x450pik|Aram Manukyan]]
[[Aram Manukyan]] gelecek günlerde Yerevan ve çevresinde durumu istikrar hale getirme ve gelişmeleri Ermenilerin lehine çevirme konusunda belirleyici bir rol oynadı. [[19 Mayıs]] sabah 1. Ermeni tümeni komutanı general [[Movses Silikyan]]’a Ermeni ordusunun çekilmesini durdurulma ve ne olursa olsun Osmanlı ordusunun Yerevan’a saldırısını engellemeye dair talimatlar verdi. [[Aram Manukyan]] da en kısa zamanda insan ve silah toplama gibi gerekli hazırlamalarını yapmaya söz verdi.<ref>Ասրյան, Արմեն. "Արամ Մանուկյանի գործունեությունը Սարդարապատի հերոսամարտի օրերին". Կանթեղ. — volume. 2.: 164–172.</ref> Gelecek günlerde Astafyan sokağında, İngiliz parkında ve Öğrentmenler seminaryası önünde ve diğer yerlerde savaşın başlangıcında ordusuna katılan gönüllülerin askere toplama faaliyetleri yapıldı.
Satır 56 ⟶ 83:
==== Osmanlı tarafı ====
[[Gümrü|Aleksandrapol]] yönünde saldırıya geçen 36. tümen içinde106. piyade alayı, 107. piyade alayı, 108. piyade alayı, bir saldırı taburu ve iki topçu taburu yer alıyordu. Osmanlı ordusu kolordusunun bağımsız süvarisi ve Kürtlerden oluşan 1500 kişilik süvari alayı ile güçlendirilmişti. Osmanlı güçlerin toplam sayısı Kürt güçlerini de dahil ederek 7 500-10 000 subay ve asker idi. Osmanlı güçlerinde 40 top mevcuttu.<ref name=":0">Սարդարապատ Բաշ-Ապարան Ղարաքիլիսա: 1918 թ. մայիսյան հերոսամարտերը, Երևան էջ 174։</ref>
==== Ermeni tarafı ====
[[Dosya:Sardarapat-commanders-Nazarbekyan-Silikyan-Bek-Pirumyan.jpg|sol|küçükresim|150x150pik]]
Ermeni güçleri kumandanlığı. Orta sırada soldan sağa [[Drastamat Kanayan]], [[Movses Silikyan]], Tovmas Nazarbekyan, Daniyel Bek-Pirumyan.
Sardarapat cephesindeki Ermeni güçleri Yerevan askeri biriminin içinde idiler. Diğer kısmı ise 9. Osmanlı tümenine karşı [[Aparan (kasaba)|Baş-Aparan]] muharebesine katıldı. Askeri birimin komutanı tümgeneral [[Movses Silikyan]], genelkurmay başkanı albay Aleksandr Vekilyan. Karargah kıtaatı [[Eçmiyazin|Ecmiatsin]] Gevorgyan dini okulunun içinde, Vağarşapat şehrinde bulunuyordu. Sardarapat cephesinde savaşan güçlerin genel kumandanı Yerevan askeri biriminin komutanının yardımcısı albay Daniyel Bek-Pirumyan, genelkurmay başkanı ise yüzbaşı Aleksandr Şneur oldu. Burada kısmen Ermeni kolordusu 2. tümeni, ve Ermeni Özel Ümumi Taburunun (1917 yılında Batı Ermenilerden oluşan bir askeri birimi, Sardarapat muharebesinden önce Kafkasya cephesinde savaşmıştı) bazı alt birimleri savaşıyorlardı. 2. tümen (komutan [[Movses Silikyan]]) 5. alayı (3 tabur, komutanı Poğos Bek-Pirumyan), 6. alayı (12 bölük, komutanı yarbay Abraham Doluhanyan), 2. süvari alayı 4 süvari bölüğü (albay Zalinyan), partizan piyade alayı 8 bölüğü (albay Aleksey Perekryostov), partizan süvari alayı 3 bölük (albay Korolkov), sınır korucu taburu (yarbay Silin), 2. tümeni karargahın nöbet bölüğünden ibaretti. 1. tümeni 4 alayın bir taburu Davalu’da güney tarafında savunması için yerleştirildi.
[[Dosya:Colonel-Korolkov.png|sol|küçükresim|229x229pik|Albay Korolkov]]
Ermeni Özel Ümumi taburun altbölümlerden Yerevan askeri birimin içinde 3. özel tugayın Van 1. (albay Yüzbaşev) ve 2. piyade (albay Çahmahçev) alayları ikişer bölüğü (Iğdır bölgesinde yerleştirişmiştir), Maku taburu, 2. özel Zeytun süvari alayı (4 süvari bölüğü, albay Salibekyan), 2. özel tugay Hınıs ve Karakilise (eski Beyazıt ilinde kasaba) piyade alayları (albay Kazmirski), 1. özel tugay Erzincan alayı (6 bölük, komutan Karapet Hasan-Paşayan), 1. özel süvari alayı (komutan üsteğmen Zolotaryov).<ref>Արամ Նազարյան, Արևմտյան Հայաստանի մասին դեկրետը. արևմտահայ զորամասերի կազմավորումը, Հայագիտությունը դպրոցում էջ 11-17։</ref><ref>Մ․ Կարապետյան, Հայկական ազգային բանակային կորպուսի ստեղծման պատմությունից, 1 (82), Երևան, «Բանբեր Երևանի համալսարանի», էջ 6-12։</ref><ref>Հովակիմ Մելիքյանի հուշերը․ 1918 թվականի մայիսյան հերոսամարտերը մասնակիցների հուշերում, Երևան, «Բանբեր Երևանի համալսարանի», էջ 68։</ref>
Yerevan askeri biriminin içinde Kristapor Araratyan genel kumandanlığı altında 5 topçu bataryası vardı. Askeri birimin içinde dahil olarak muharebede Batı Ermeni gönüllülerden oluşan birkaç bölük (Trutsik Hovsep, Makedon, Bulanıklı Murat ve diğerlerin kumandanlığı altında), ezidi süvari taburu (Usub bek, Cangir ağa), çok sayıda milisli. Ermeni güçlerin toplam sayısı muharebinin ilk günlerinde 9 000 – 10 000 asker ve subaydı, güçlerin bir kısmın Baş-Aparan cephesine yerleştirdikten sonra 6 000 6 500 kişi oldu. Ermeni güçlerinde 28 top vardı, onlardan 16-20’si taarruzda kullanıldı.
=== Muharebe öncesi ordu hareketleri ===
[[Dosya:Pogos-Bek-Pirumyan.png|küçükresim|211x211pik|Poğos Bek-Pirumyan]]
[[Gümrü|Aleksandrapol]]’u ele geçirilmeden önce [[Arpaçay (ırmak)|Arpaçay]] nehrin boyunca uzanan cephesindeki Ermeni takımlarının genel sorulardan biri Aleksandrapoldan [[Erivan|Yerevan]]’a ve [[Tiflis]]’e giden demiryolu ve yollarının savunmasıydı. Aleksandrapol’un teslim olduktan sonra sayısı daha çok olan Osmanlı ordusunun ilerlemesinden dolayı bir kısmı [[Spitak|Hamamlu]]-[[Vanadzor|Karakilise]], diğer kısmı ise Ararat sahasına geri çekilmek zorunda kalıyorlar. 19 Mayıs tarihinde Osmanlı 36. tümeni Arpaçay’ın yanındaki Karakula istasyonunu ele geçirip Yerevan’a doğru saldırıya hareket etti.<ref>Սարդարապատ Բաշ-Ապարան Ղարաքիլիսա: 1918 թ. մայիսյան հերոսամարտերը, Երևան էջ 170։</ref> 2. özel tugayın altbölümlerin bir kısmı (Hınıs ve Karakilise piyade alaylarından ve 1. özel tugayın bir kısmı ([[Erzincan]] piyade alayı ve diğer askeri birimleri)) 16-19 Mayıs tarihlerinde Arpaçay’ın sol sahilinden, bilhassa Ani ve Aragats istasyonlardan, demiryolu boyunca yavaşça Sardarapat’a çekildiler. Geri çekilme sırasında, Osmanlı güçleri ile savaşmadan önce, onlara 36. [[Kürtler|Kürt]] saldırı süvarisi tarafından arkaya ve kollardan saldırı geliyordu.<ref>Ալեքսանդր Շնեուրի հուշերը․ 1918 թվականի մայիսյան հերոսամարտերը մասնակիցների հուշերում, Երևան էջ 36-39։</ref><ref>Հովակիմ Մելիքյանի հուշերը․ 1918 թվի մայիսյան հերոսամարտերը մասնակիցների հուշերում. — Երևան — Էջ 64-65.</ref> Aleksandrapol-Yerevan yolunda Ermeni güçleri tarafından organize edilmiş geri çekilmesi Yerevan kolordusu için vakit kazanmak ve yeniden düzenleme yapmak açısından önemli bir rol oynadı. 16-17 Mayıs tarihlerine kadar Yerevan kolordusunun Sardarapat bölgesinde yerleştirilmiş askeri birimlerin bir kısmı Ararat sahasına saldırıya geçen Osmanlı’ya karşı direnmek için acil bir şekilde [[Aras]] ve [[Karaburun]] istasyonlarına gönderildi, bazı askeri birimleri ise yeni gönüllüler, mühimmat alıp savaşa hazırlayabilmeleri için Yerevan’a gönerildi.<ref>Մանասեր Մանասերյանի հուշերը․ 1918 թվի մայիսյան հերոսամարտերը մասնակիցների հուշերում, Երևան էջ 31։</ref>
[[Dosya:Armenian army before Sardarapat battle.jpg|sol|küçükresim|150x150pik|Ermeni gönüllü takımları savaştan önce]]
İşbu koşullarda Ermeni kolordusu kumandanı Tovmas Nazarbekyan ve kolordu genelkurmay başkanı albay Yevgeni Vişinski’nın emriyle Ermeni güçlerin yeniden gruplaşma ve yerleştirilmesi yapıldı. Hedef Osmanlı saldırısını birkaç yerde hem Aleksandrapol-Sardarapat hem de Karakilise taraflarında durdurabilmek.<ref>Հայոց պատմություն, գիրք երկրորդ (XVII դ. երկրորդ կես - 1918 թ.), հ. 3, Երևան, էջ 642։</ref> [[19 Mayıs]] tarihinde karargahtan alınan emrince<ref>Սերժ Աֆանասյան, Սարդարապատի հաղթանակը, Հայաստան, մայիս 1918, «Իրավաբան. գրակ. հրատ.», էջ 31։</ref> albay [[Movses Silikyan]] kumandanlığı altında olan güçlerini [[Eçmiyazin Katedrali|Eçmiyazin]] bölgesinde toplayıp karşı saldırıya geçerek Osmanlı’nın Yerevan’a saldırısını durdurmaya karar verdi. [[20 Mayıs]] tarihinde önde savaşan Ermeni güçleri [[Aras]] ve [[Karaburun]] istasyonları bırakmak zorunda kaldıktan sonra demiryolunun kuzeydeki dağ eteğindeki tepelerde bulunan Mastara, Talin, Aşnak’tan geri çekilip Sardarapat’ta toplandılar. 1. özel tugayın geri çekilen askeri birimleri bilhassa Erzincan alayı ve Hınıs alayından bir takım (Karapet Hasan-Paşayanın komutanlığı altında) [[20 Mayıs]] tarihinde Sardarapat’tan da daha içeri bölgeye geçip [[Eçmiyazin]]’in 6 km kuzey batıda bulunan Hıznauz köyünde yerleştirildi.<ref>Հովակիմ Մելիքյանի հուշերը․ 1918 թվականի մայիսյան հերոսամարտերը մասնակիցների հուշերում, Երևան, «Բանբեր Երևանի համալսարանի», էջ 65-66։</ref>
[[Dosya:Christophor Araratyan.png|küçükresim|180x180pik|Kristapor Araratyan]]
[[Dosya:Khoren-Igitkhanyan.png|sol|küçükresim|150x150pik|Horen İgithanyan]]
Aleksandrapol-Yerevan yönünde Osmanlı saldırısı neticesinde Suramlu’yu savunan Ermeni takımları için asıl güçlerden ayrılıp çevrilme tehlikesi oluştu. [[18 Mayıs]] tarihinde muhalif güçleri Koğb’da bulunan Ermeni güçlerine saldırdı. Silikyan’ın emriyle çatışarak Karakala köprüsüne kadar geri çekildiler. 19 Mayıs tarihinde Osmanlı 4. kolordusu askeri birimleri bilhassa 12. piyade tümeni,<ref>William Edward David Allen, Paul Muratoff, Caucasian Battlefields: A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border 1828-1921 (Cambridge University Press) էջ 475 — 614 էջ։</ref> Bayazıt tarafından Surmalu’yu ele alıp Yerevan kolordusunun arkasında çıkabilmek için Surmalu’ya girdiler. Iğdır güneyindeki dağ geçitlerinde direnişten sonra Ermeni güçleri (Van 1. ve 2. alayları) [[Iğdır]]’a geri çekilmek zorunda kaldılar. Daha sonra Yerevan kolordusu kumandanlığından onu bırakma emri aldıktan sonra, [[20 Mayıs]] tarihinde savaşmadan Margara köprüsünden Aras nehrin sol tarafına geçip Margara ve Karakala köprüleri yaktılar. Böylece Surmalu’yu ele geçiren Osmanlı güçleri Sardarapat savaş alanından uzak kaldılar. Köprülerin çevresinde yerli gönüllüler tarafından güçlü bir savunma sağlanıp Osmanlı’nın nehiri geçip Ermeni güçlerin arkasına saldırma çabalarını başarısız bıraktı.<ref>Սարդարապատ Բաշ-Ապարան Ղարաքիլիսա: 1918 թ. մայիսյան հերոսամարտերը, Երևան էջ 172։</ref>
Güney tarafından cephenin arka tarafını koruyabilmek amacıyla bilhassa [[Ararat (şehir)|Davalu]] veya [[Şerur Rayonu|Şarur]] tarafından Osmanlı ordusunun Aras nehrini geçip saldırısını engellemek için Silikyan’ın emriyle en önemli gücü [[Van]] 4. alayı olmakla beraber 3. özel tugayının altbirimleri o tarafta yayıldılar (tugay kumandanı albay Tigran Bağdasaryan).
=== Muharebe süreci ===
[[Dosya:Jhangir-Aga.png|küçükresim|211x211pik|Cangir Ağa]]
==== Osmanlı’nın Sardarapat’ı ele geçirmesi. Ermenilerin karşı saldırısı ====
[[Dosya:Vladimir-Sakilari-Troops.png|sol|küçükresim|150x150pik|Vladimir Sakilari’nin bataryası]]
[[21 Mayıs]] tarihinde Osmanlı 108. piyade alayı süvari ve topçu altbirinleri ile beraber Aras istasyonu tarafından saldırya devam etti. Sardarapat’taki takım topçu savunma çatışmalar ile geri çekilip akşam saat 17:00 civarlarında Kürakanlu-Körpalu-Hayi Zeyva köylerin hattına vardı. Osmanlı ta Kötpalu’ye kadar yaklaştı ([[Eçmiyazin]]’den yaklaşık 7 km mesafede). Demiryolu hattında ileri giderek aynı gün akşam Osmanlı Sardarapat istasyonu ele geçirdi (bugün [[Armavir (şehir)|Armavir]] şehrin içinde) ve yaklaşık 2 km güneyde bulunan Sardarapat köyünü, daha sonra Geçırlu köyünü ele geçirdiler. Saldırıya devam ederek Osmanlı güçleri gün sonunda Yukarı Kolibeklu (bugün Aknalic köyün içinde) yerşelimi ve demiryolu hattından Yerevan’dan 20 km mesafede bulunan Kamışlı yarım istasyonuna (bugün Zartonk köyün içinde) kadar ilerlediler.
Demiryolu hattından saldırıya geçen Osmanlı’nın hedefi [[Masis|Zangibasar]]’a kadar ilerlemek idi. Böylece onlar demiryolu güneyindeki Ermeni askeri birimlerini, yerli halkını ve yaklaşık 100 000 Batı Ermeni göçmenini Yerevan’dan ayrı kalıp katliam tehditi altında bırakmış olacaklardı. 20 Fakat Kamışlı’nın doğusunda bulunan Horen İgithanyan’ın topçu bataryası muhalif güçlerine aynı yerde kalmalarına zorladı.<ref>Սերժ Աֆանասյան, Սարդարապատի հաղթանակը, Հայաստան, մայիս 1918, «Իրավաբան. գրակ. հրատ.», էջ 34-35։</ref>
[[Dosya:Daniel-Bek-Pirumov.png|sol|küçükresim|197x197pik|Daniyel Bek-Pirumyan]]
Geri çekilmeye rağmen Aras’ın yıkılmış köprülerin sol sahilindeki savunması oldukça güçlendirildi. Aynı zamanda günler önce ikmale gönderilen Ermeni askeri birimleri süratle cepheye gönderildi.<ref>Մանասեր Մանասերյանի հուշերը․ 1918 թվականի մայիսյան հերոսամարտերը մասնակիցների հուշերում, Երևան, «Բանբեր Երևանի համալսարանի», էջ 33։</ref>
Yerevan kolordusu kumandanı [[Movses Silikyan]] genelkurmay başkan albay A. Vekilyan ile beraber yoğun saldırıya geçen Osmanlı’yı karşı taaruz ile Sardarapat’tan püskürtmeye stratejik planı hazırladılar. [[21 Mayıs]] akşamleyin Sardarapat cephesindeki tüm askeri birimlerine beraber faaliyete geçme talimatıyla sonraki gün için saldırı görevi verildi. Sardarapat cephesinde savaşan Ermeni ordusunun içinde 5. ve 6. alayları, 2. özel tugayın Karakilise alayı (yarbay Areşyan), partiza piyade alayı, ezidi süvari bölüğü, Batı Ermeni gönüllülerden oluşan takımlar, 4 topçu bataryası vardı.
[[Dosya:Garegin-Hovsepyan-Priest.png|küçükresim|199x199pik|Garegin Hovsepyan]]
[[21 Mayıs]] sabah erkenden Mollabayazıt köyün civarlarından Ermeni milisi ve Cangir ağanın komutanlığı altında olan 300 kişilik ezidi süvari bölüğü Osmanlı ile çatışmaya girdiler bilhassa yerle müslümanların silahlı grupları ile ve böylece Ermeni güçlerine arkada veya yanından saldırmaya izin vermediler. Bu çatışma Doluhanyan ve Perekrostov için alaylarını muharebeye hazır getirmeleri, üsteğmen Sergo Atanesyan ve Vladimi Sakkilari için ise toplarını hazırlamaya fırsat verdi.<ref>Հայոց պատմություն, գիրք երկրորդ (XVII դ. երկրորդ կես - 1918 թ.), հ. 3, Երևան, էջ 643։</ref>
Ermeni güçleri için dönüm noktası olan karşı taaruzu [[Erivan|Yerevan]] kolordusu kumandan yardımcısı ve Sardarapat cephesinde savaşan güçlerin kumandanı albay Daniyel Bek-Pirumyan kumandanlığı altında gerçekleştirildi. [[22 Mayıs]] sabah erkenden onun genel kumandanlığı altında olan Ermeni güçleri cephe boyunca bilhassa Kürakanlu-Körpalu-Hayi Zeyva-Kurdukulu köylerin hattından saldırıya geçtiler. Cephe ortasında 5. ve 6. alayları topçu ve makineli tüfek birimlerin yardımını kullanarak şiddetli hücüm ile Kamışlı istasyonundaki Osmanlı ordusunu imha ettiler. Bilhassa Körpala, Akın (Ayğr) gölü çevresi, Tapadib köyünün bahçeleri ve Sardarapat’ın güneyindeki tarihi [[Argiştihinili]] yerleşimin tepesinden H. İgithanyan, V. Sakilari, N. Kliç ve S. Atanesyan’ın topçu bataryaları, alayın ve başka askeri birimlerinin makineli tüfek altbirimleri aynı anda kesin ateşle muhalif güçlerin top ateşine baskı yapabilip piyade ve süvarisine önemli zarar verdiler. Bundan sonra Ermeni piyadesi ve milisi yardımıyla bütün hücümle saldırıya geçti. Kollardan ve arkadan muhalif güçlerine Perekryostkov’un gönüllülerinin alayı, Iğdır, Hınıs ve Zeytun bölükleri, 1. özel süvari alayı (son süvari alayın içinde kendi süvari takımı ile birlikte asteğmen [[İvan Bagramyan|Hovhannes Bağramyan]] da katılmıştır). Osmanlı güçleri direk saldırısını alarak ilk olarak yoğun bir şekilde direniş gösterdiler, bazı yerlerde aynı zamanda süngü savaşı da sürüyordu. Fakat büyük kayıplar vererek kaçmak zorunda kaldılar.<ref>Մանասեր Մանասերյանի հուշերը․ 1918 թվականի մայիսյան հերոսամարտերը մասնակիցների հուշերում, Երևան, «Բանբեր Երևանի համալսարանի», էջ 35-37։</ref>
[[Dosya:Pandukht-troops.png|sol|küçükresim|150x150pik|Panduht’un takımı]]
İlerlemesini devam ederek Ermeni askeri birimleri gün içinde Geçrlu, Mollabeyazıt, Sardarapat köyünü ve istastyonu ve sağda kalan sahasını geri aldılar. Ermeni güçlerinin sağ kolunda 5. alaydan bir bölük sabah erkenden Koş-Taliş yönüne saldırarak Ucan ve Koş köylerini azad ettiler. Gün içindeki çatışmalarda Osmanlı önde gelen güçleri tamamen yıkılıp 500’den fazla kayıp ve yaralı verdiler. Ermeni güçleri çatışmalarda zafer kazanarak 15-20 km ileri gittiler.<ref name=":0" />
[[Dosya:Tachat-Hovhakimyan.png|küçükresim|248x248pik|Taçat Hovakimyan]]
Ermenilerin ana güçlerinden ayrılmamak için Osmanlı’yı takip etmemesini kullanan Osmanlı güçleri [[22 Mayıs]]’ta yenildikten sonra Aras istasyonu yönüne geri çekilip istasyon çevresinde ve demiryolu hattının kuzey ve güneyindeki tepelerde pozisyon aldılar. Muharebenin sonraki günlerde bu tepelerin bilhassa Osmanlı’nın da geri çekilip pozisyon aldığı ve Aras istasyonunun kuzeydeki 449 (Tülki-tapa) ve 440 (Çimni Ğır) yüksekliklerin çok büyük stratejik önemi oldu.
[[23 Mayıs]] tarihinde Sardarapat’ın genel cephesinde yoğun askeri faaliyetler yaşanmadı, sadece sol kolunda Iğdır’dan geri çekilen bir takım Cafarabad bölgesinde çatışmaya girdi. Bu çatışmada muzaffer olduktan sonra Iğdır birimi Daniyel Bek-Pirumyan’ın genel kumandanlığı altında Sardarapat birimiyle birleşti, Aras köprülerinin savunması ise Şahriar köyünde rezerv olarak pozisyon almış olan Zeytun 2. özel süvari alayın altbirimlerine veridi.<ref>Հայոց պատմություն, գիրք երկրորդ (XVII դ. երկրորդ կես - 1918 թ.), հ. 3, Երևան, էջ 644։</ref> Cephenin diğer yönlerinde genelde muhalif güçlerin pozisyonlarının istihbaratını gerçekleştiriyor askeri birimlerini gelecek faaliyetlere hazırlıyorlardı. 22 ve 23 Mayıs tarihlerinde orduya destek vermek için Baş Piskopos Zaven ile Piskopos Garegin Hovsepyan cepheyi ziyaret ettiler. 22 Mayıs önemli çatışmadan önce 5. alayın askerleri ile görüşüp Daniyel Bek-Pirumyan’ın kumandanlığı altında savaşan alayın adını ‘Mahapartner’ (Ölüme hazır savaşçılar) koyup heyecanlandıran bir konuşma yaptı.<ref>Սերժ Աֆանասյան, Սարդարապատի հաղթանակը, Հայաստան, մայիս 1918, «Իրավաբան. գրակ. հրատ.», էջ 43։</ref>
==== Muharebenin ilk günlerinde genel vaziyet ====
[[Dosya:Vardan-Jaghinyan.png|sol|küçükresim|234x234pik|Vardan Cağinyan]]
[[22 Mayıs]]’ta çatışmalardan sonra askeri birimin kumandanı [[Movses Silikyan]] [[Aparan (kasaba)|Baş-Aparan]] yönünde Osmanlı ordusunun Yerevan’a saldırısını engellemek için komutanlığı altında olan bazı birimlerini bilhassa 6. alayını, 2. süvari alayını, partizan süvari alayını ve diğer altbirimlerini acilen Baş-Aparan cephesine sevk edildi. Sardarapat cephesinde Ermenilerin zaferi ilk olarak hem ordunun mücadele ruhunu arttırmak ve sonraki zaferler için, hem de Yerevan bölgesinde Ermeni nüfüsünün ve Batı Ermeni göçmenlerin panik durumunu değiştirmek konusunda dönüm noktası oldu. [[24 Mayıs]] tarihinde [[Movses Silikyan]] muharebesine katılma çağrısıyla halkına hitaben şunları söyledi:<blockquote>''‘Ermeniler vatanı azad etmeye acele edin... Gecikme zamanı değildir. 50 yaşına kadar tüm erkeklerin askere gelmek vazifeleri vardır. Kendi silah ve mermileriyle vatan müdafaası için gelmelerini talep ediyorum.’<ref>Սարդարապատ Բաշ-Ապարան Ղարաքիլիսա: 1918 թ. մայիսյան հերոսամարտերը, Երևան էջ 29։</ref> - Movses Silikyan (22 Mayıs 1918)''</blockquote>Yerevan ve çevresindeki köylerin nüfüsü cephede savaşanlara su ve gıda, gereken diğer eşyalar gönderiyordu. Sardarapat cephesinde ilk yenilgiden sonra Osmanlı kumandanlığı başarabilmek için Ermeni güçlerin arkasında olan [[Türkler|Türk]] yerleşimlerindeki nüfüsünü kışkırtarak Ermeni güçlerini zayıflatmaya karar aldı. Ermenilerin karşı saldırısının ilk gününde de [[Ararat (şehir)|Davalu]]-[[Artaşat|Kamarlu]] bölgesinde böyle bir kışkırtma oldu. Davalu’daki Ermeni nüfüsü güvenlik açısından trenle Kamarlu’ya gönderildiği esnada nüfüsü savunan Van 4. alayı ön ve arka taraflarından yakın köylerden gelen [[Türkler|Türk]] ve [[Kürtler|Kürt]] çetelerin (yaklaşık 5 000) saldırısına uğradı. 5 saat süren çatışma özelikle Ermeni güçlerin ele geçireceği Avşar ve Şirazlu köylerinde olmuştur. Fakat gün bittikten sonra Yuva köyünde pozisyon alındı. Ermeni tarafı 37 ölü ve yaralı verdi, Osmanlı tarafı ise 100’den fazla.<ref>Սարդարապատ Բաշ-Ապարան Ղարաքիլիսա: 1918 թ. մայիսյան հերոսամարտերը, Երևան էջ 176։</ref>
Sonraki günlerde ta Sardarapat muharebesinin bitmesi ve haziran başında [[Dilican|Dilicana]] gitmesine dek Kamarlu bölgesini kontrol altına tutan Van 4. alayı Şarur tarafından Yerevan askeri biriminin arkasını savundu, aynı zamanda o bölgede Osmanlı’nın [[Aras]] nehrini geçme tüm çalışmalarını engelledi.
==== Sonraki askeri faaliyetleri ====
24 Mayis tarihinde Osmanlı ordusu saldırya geçti ama Ermeni topların kesin ateşten sonra kayıplar vererek geri püskürüldü. Tarafların pozisyonları değişmedi. Yenilgileri ve kayıplarını saklayabilmek için Osmanlı kumandanlığı Ağin istasyonunda Osmanlı askeri trenin kazasının sahte hikayesini uydurup medyada yayınladı.<ref name=":1">Սարդարապատ Բաշ-Ապարան Ղարաքիլիսա: 1918 թ. մայիսյան հերոսամարտերը, Երևան էջ 177։</ref>
Çatışmalardan sonra [[Movses Silikyan]]’ın emriyle Ermeni güçlerinin yeniden yapılanması gerçekleştirildi. Merkezde işbu askeri birimleri yer alıyordu: Sardarapat-Araks istasyonu yönünde Ermeni genel saldırı güçleri toplanmıştır bilhassa 5. saldırı alayın bölükleri, 1. özel süvari alayın bir süvari bölüğü, Erivan ordusu karargahın nöbetçi bölüğü. Sol kolundaki Ermeni silahlı güçleri: demiryolunun güneyinde Sardarapat ve Mollabeyazıt köylerin yönünde partizan piyade alayı, 1. özel süvari alayın diğer altbirimleri, 2. bataryasının 4 top yerleştirildi, Karamark köyünde ise Iğdır birimi (Van 1. ve 2. alayları) yer alıyordu, 2. özel süvari (Zeytun) alayı, Karakilise alayı, Makedon ve Trutsik Hovsep’in gönüllülerin takımları ise Araks nehrin kenarında yerleştirildi. Sardarapat taburu merkezdeki önde gelen taburlardan arkasında sağ tarafta idi. Hızlı hareket birimi Hıznauz’da yerleştirilmiş [[Erzincan]] alayı ve Hınıs taburundan yarım bölükten, aynı zamanda Koş’ta yerleştirilmiş Maku taburu ve [[Vanadzor|Karakilise]] alayından bir bölükten ibaretti.
Sağ tarafın önündeki pozisyonunda üsteğmen Panduht’un partizan süvari takımı idi. Sardarapat tümeninin 5. alayının bazı altbirimleri genel rezerv olarak Yukarı Kulubeklu (Akınaliç köyünün civarlarında) ve Türk Zeyvası köylerinde yerleştirildi.<ref name=":1" />
[[Dosya:Karo-Hasan-Pashayan.png|küçükresim|225x225pik|Albay Karo Hasan-Paşayan]]
[[25 Mayıs]] tarihinde 5. alayın öndeki altbirimleri, 4 bataryası ve üsteğmen Taçat Hovakimyan’ın makineli tüfek takımı yardımı ile 440. ve 449. yüksekliklerine saldırdılar. Fakat Ermeni güçleri Osmanlı’nın sert direnişine rastlayıp ve kayıpları verip, çıkış noktalarına geri çekildiler. Bu esnada Ermenilerin sol kolordusu Sardarapat köyünden demiryolu hattı boyunca Araks istasyonuna saldırdı ve Osmanlı’nın öndeki askeri birimlerinin sert direnişine rastlayıp yaklaşık 3 km mesafede durdu. Ermeni istihbaratın bilgilerince Osmanlı’nın asıl güçleri Karaburun istasyonu ve İçeri Talin’de yerleştirilmesini düşünüldüğüne rağmen Araks istasyonunda muhalif güçlerin oldukça güçlü birimi yerleştirilmiş olması belirlendi.
[[26 Mayıs]] tarihinde sabah erkenden 5. alayın rezerv bölüklerini arkadan öne getirildi. Tümen kumandanı Movses Siliyan’ın askeri strateji planına göre sağ, merkez, ve sol taraflarında aynı anda saldırıyla Araks ve Karaburun istasyonları ele geçirilip demiryol hattın sağ ve soldan bilhassa [[Alagöz Dağı|Aragats]] yapaçlarından [[Arpaçay (ırmak)|Arpaçay]] nehrine kadar yayılan tüm boyutuyla saldırıp muhalif güçlerini [[Gümrü|Aleksandrapol]]’a kadar püskürtülecekti.<ref name=":2">Սարդարապատ Բաշ-Ապարան Ղարաքիլիսա: 1918 թ. մայիսյան հերոսամարտերը, Երևան էջ 178-179։</ref>
Aynı gün sabahleyin 5. alayın 1. bölüğü kumandanı üsteğmen Vardan Cağinyan’ın kendi kararıyla Çimi Ğır (440) yüksekliğe başarısız saldırı gerçekleştirip Cağinyan da dahil büyük kayıplar vererek çıkış noktasına geri çekildi. Cephenin diğer kısımlarında yoğun faaliyetler yaşanmadı, sadece albay A. Perekrestov’un partizan alayı makineli tüfekler ile Araks istastyonunda yerleştirilmiş Osmanlı güçlerine saldırdı.<ref name=":2" />
25-26 Mayıs tarihlerinde başarısız saldırılarda sonra [[Movses Silikyan]] yeni bir plan hazırladı: Hıznauz ve Koş’ta yerleştirilmiş askeri birimlerini hızlı askeri hareketiyle Osmanlı’nın ele geçirdiği yükseklikleri cephedeki saldırılarına destek vermek amacıyla arkadan saldırı yapmak. Aynı zamanda Iğdır alayı ve partizan alayının rezerv güçlerini kullanarak genel cephenin merkez ve sol kolları güçlendirildi.<ref name=":2" /><ref>Հայոց պատմություն, գիրք երկրորդ (XVII դ. երկրորդ կես - 1918 թ.), հ. 3, Երևան, էջ 645։</ref>
[[27 Mayıs]] gün doğuşunda Hıznauz takımı askeri harekete geçti ve öğlen başarılı bir şekilde Osmanlı önde olan güçlerinin sol kolunu geçti. Aynı zamanda Hıznauz takımın sağ tarafında saldıran Koş takımı, İçeri Kalakut’ta (Partizak köyünün batısında) Osmanlı’nın direnişini geçemeksizin durmak zorunda kaldı ve destek olarak [[Erzincan]] alayı kumandanı albay K. Hasan-Paşayan iki bölük gönderdi. Sardarapat genel cephesinde aynı günde sabah saat 9’da Ermeni topları yaklaşık yarım saat muhalif pozisyonlarına bilhassa 440 ve 449 yüksekliklerine oradaki topların ve makineli tüfeklerin ateşini bastırarak sert bombardımanlarn yaptı.<ref>Գր. Շիրինյանի հուշերը․ 1918 թվականի մայիսյան հերոսամարտերը մասնակիցների հուշերում, Երևան էջ 74։</ref> Merkezdeki güçleri daha sonra belirleyici saldırı için sağdan askeri hareketi gerçekleştiren güçlerin arkalarından saldırısına bekleyerek konum saldırısına geçtiler.
Albay Daniyel Bek-Pirumyan, ordusunu heyecanlandırmak için askeri üniformasının kırmızı astarını çevirip şahsen çatışmayı kumanda etti.<ref>Ալեքսանդր Շնեուրի հուշերը․ 1918 թվականի մայիսյան հերոսամարտերը մասնակիցների հուշերում, Երևան էջ 126-127։</ref> Hıznauz takımı, Osmanlı sol kolunu öğlen geçtikten sonra, birden güneye harekete geçip 440 ve 449 yüksekliklerin arkasına çıktı. Bu muhteşem askeri hareketinin ardından Sardarapat taburunun merkezdeki asıl güçleri saldırıya geçtiler ve Erzincan alayı desteğiyle saat 14 civarlarında nihayet bu ve yanındaki yükseklikleri ele geçirebildiler.<blockquote>''‘...Zincirler ayağa kalkıp ‘ura’ diye bağırıp ileri koştular, Osmanlı ise paniğe kapıldı, çünkü onların arkasına geçen takım arabalarına ve arkasına ateş açmıştır. Biraz sonra Osmanlı tüm mühimmat, ölü ve yaralılarını geride bırakıp kaçtı. ...Muharebe kazanılmiş, Ermenistan kurtulmuştu.’ - Aleksandr Şneur''</blockquote>Aynı günde Perekryostov’un sol kolordusu de demiryolu hattın boyunca saldırarak Araks istasyonu ele geçirdi, akşam ise Mastara yarım istasyonu (bugün Dalarik köyü) ele geçirip orada da durdu. Panduht’un süvari takımı ise, İçeri Kalakut’tan güneye saldırıya geçerek, Koş takımı ve Hıznauz’un yardıma gelen bölükleri ile beraber Osmanlı güçlerinin direnişini aşıp kuzey-batısına doğru kesin bir ilerleme yaptı. 27-28 Mayıs tarihlerinde muhalif güçlerinin küçük takımlarını basarak, Panduht’un takımı hışımla askeri saldırı neticesinde Talin, Gözlü ve Kırmızlu üzerinden geçip ta Söğütlü’ye kadar gitti. Orada 1 000 kişilik tabur onlara katıldı. Muhalif güçlerinden bir top, çok sayıda esir elde edildi.<ref>Սարդարապատ Բաշ-Ապարան Ղարաքիլիսա: 1918 թ. մայիսյան հերոսամարտերը, Երևան էջ 181։</ref>
[[Dosya:Alexey-Perekryostov.png|küçükresim|234x234pik|Aleksey Perekryostov]]
Böylece [[27 Mayıs]]’ta belirleyici çatışmalar sürecince Osmanlı tamamen kaybedip panik içinde Karaburun istasyonu-Karaburun hattına kadar geri çekildi. Muharebeyi kazanmış, ama dinlenmeye ihtiyacı olan Sardarapat birimine Mastara yarım istasyonunda durup pozisyon alma emri geldi. Bu gün içinde Mastara yakınlarında Araks nehrini geçmeye çalışan 100 kişilik Kürt bir çetesi de geri püskürüldü.
27-28 Mayıs gecesi Ermeni güçleri Karaburun istasyonu-Karmırasar dağının hattına vardılar. [[28 Mayıs|Mayıs 28]] öğlen ise Karaburun-Aşnak doğal hattında yaşanan çatışmadan sonra, tekraren Ermeni güçlerin saldırılarına dayanamadan, Osmanlılar Aragats istasyonu-Kırmızlu-Yukarı Ağcakale’ye geri çekildiler, ama o hatta da direnemeyip az sonra daha kuzeye püskürüldüler. O gün çatışmalar neticesinde Ermeni tarafı Karaburun ve Aragats istasyonları, aynı zamanda İçeri ve Yukarı Talinleri ve Mastara’yı ele geçirdi, Ermeni istihbarat birimleri ise ta Ani istasyonuna kadar gidip Ani’ye kadar Osmanlı güçlerinin olmamasına, ve hepsinin geri çekilmesine dair bilgi getirdiler. Fakat sonraki gün 29 Mayıs tarihinde, oldukça ikmal alarak, Osmanlı Aragats istastyonuna karşı taaruza geçti. Ermeni önde olan güçleri, Osmanlı top ateşi baskısı ve Osmanlı süvarisi tarafından sol kolundan geçme tehlikesini düşünerek geri çekilmek zorunda kalıp Karaburun istasyonunda pozisyon aldılar. Halbuki cephenin sağ kolunda Ermeni güçleri gün boyunca Şirvancağ köyünün yanında ağır çatışmalar sürüyorlardı.<ref>Առանձին հայկական դիվիզիայի հրամանատար գեներալ-մայոր Սիլիկովի օրագրից՝ Երևանյան զորախմբի գործողությունների մասին, մայիսի 21-հուլիսի 3, 1918 (ռուս․), Սարդարապատ Բաշ-Ապարան Ղարաքիլիսա: 1918 թ. մայիսյան հերոսամարտերը, Երևան էջ 161-162։</ref> Aynı günde [[29 Mayıs]] tarihinde, [[Erivan|Yerevan]] birimi kumandanı albay [[Movses Silikyan]] ikinci kez orduya ve halkına [[Gümrü|Aleksandrapol]]’a kadar muzaffer çatışmaların devam etmesine dair hitap etti. <blockquote>''‘Ermeniler. Bizim cesur ordumuzun kahramanca faaliyetleri devam ediyordur, ve Osmanlı ordusu geri çekilmektedir. Biz Osmanlı’nın bu kadar alçakça ele geçirilen Aleksandrapol’u geri almak mecburiyetindeyiz. Onlar tüm Ahıska, Ahılkelek, Aleksandrapol ve Ecmiatsin bölgelerini, Ecmiatsin manastırı dahil olmak üzere, Yerevan, Nahicevan bölgelerinin büyük kısmını talep ediyorlar. Biz böyle bir aşağılamayı tahammül edecek miyiz? Ermeniler, acil gruplar oluşturun, bizim kanla boyanmış vatanımızdan düşmanını dışarı atın. Herkes silaha. Aleksandrapol’a.’ Çalışma, G senesi, Çarşamba, 5 (23), Haziran, 1918, sayı 5 (205).''</blockquote>Fakat [[Batum]]’da Ermeni heyeti tarafından Osmanlı’nın üç günlük süreç için (26-29 Mayıs) ültimatomu kabul etmesinden sonra aynı gün mütareke başladı. Albay Tovmas Nazarbekyan’ın emriyle Ermeni ordusu tüm saldırıları durdurdu. Bu Sardarapat muharebesinin sonuydu. Mütareke ve saldırıların durdurulma kararı hem Sardarapat cephesindeki askerler hem de kumandanlığı tarafından olumlu kabul almadı.<ref>Սերժ Աֆանասյան, Սարդարապատի հաղթանակը, Հայաստան, մայիս 1918, «Իրավաբան. գրակ. հրատ.», էջ 55։</ref> Ermeni topçu kumandanı albay Kristapor Araratyan’ın bildirdiğine göre Yerevan ordusunun vaziyeti genelde iyi olmakla beraber [[Vanadzor|Karakilise]] cephesinde Ermenilerin tamamen başarısız olması saldırısını durdurmaya mecbur bıraktı çünkü Yerevan kuzey-doğusundan muhalif güçleri için açık tehdit altında kalacaktı.<ref>Սարդարապատ Բաշ-Ապարան Ղարաքիլիսա: 1918 թ. մայիսյան հերոսամարտերը, Երևան էջ 174։</ref> Bazı bakış açılarına göre Sardarapat cephesinde saldırının durdurulması aynı zamanda Ermeni cephanenin hemen hemen boş olmasından ve Osmanlı güçlerinin yeni ikmal alıp karşı taaruza geçme tehlikesinden kaynaklanıyordu.<ref>Ռիչարդ Հովհաննիսյան, Հայաստանի Հանրապետություն, հ. հատոր 1, Երևան, էջ 37։</ref>
[[Dosya:Aram-Manukyan-message-to-Movses-Silikyan.png|sol|küçükresim|150x150pik|Muharebe bittikten sonra Aram Manukyan’ın Movses Silikyan’a gönderdiği mektubun kopyası]]
Batum mütarekesinden sonra Sardarapat cephesinin bazı kısımlarında askeri faaliyetler devam etti ama önemli bir değişim olmadı. Batum barış antlaşmasının ardından 14 Haziran tarihinde Ermeni güçleri antlaşmada belirleyen sınırına kadar geri çekildiler.<ref name=":3">Սարդարապատ Բաշ-Ապարան Ղարաքիլիսա: 1918 թ. մայիսյան հերոսամարտերը, Երևան էջ 185։</ref>
Sardarapat muharebesinde Osmanlı tarafının kayıpları 3 500 ölü ve yaralıyken, Ermenilerin kayıpları kesin bilgileri olmamakla beraber çok daha azdı.<ref name=":3" />
=== Muharebesinin önemi ===
9 gün süren Sardarapat savaşında Ermenilerin tam bir zaferiyle Osmanlı ordusu yenilmiş ve 50-65 km geriye püskürtülüp [[Erivan|Yerevan]]’ı doğrudan tehdit eden yakın tehilkenin ortadan kalkmasıyla sonuçlanmıştı. Zafer belirleyici rol oynadı Doğu Ermenistan'a karşı Osmanlı ordusunun gerçekleştirdiği taaruzunun kısmi başarısızlığına ve özellikle, diğer cephelerde bilhassa [[Aparan (kasaba)|Baş-Aparan]]’da muzaffer karşı saldırıya, [[Vanadzor|Karakilise]]'de kahramanca savunmaya etki etti. Sardarapat savunması yerel halkı ve Batı Ermenistandan gelen mültecileri mutlak kırımdan kurtardı. Örgütsel büyük çaba,fedakarlıkla ulaşılan zafer aynı zamanda Yerevan'daki siyasi ve sivil toplum örgütleriyle beraber yerel yönetimler ve onun yöneticilerinin rolünün güçlenmesine katkıda bulundu. fiilen yeni ilan edilmiş Ermenistan Cumhuriyeti’nin oluşması için zemin hazırlandı.<ref>Հայոց պատմություն, գիրք երկրորդ (XVII դ. երկրորդ կես - 1918 թ.), հ. 3, Երևան, էջ 646։</ref>
== References ==
| |||