Şiilik: Revizyonlar arasındaki fark

== ŞiiŞiî tarikat ve mezhepler ==

* '''[[Keysanîlik|<u>Keysanîlik</u>]]''' ''(Dörtçüler)'': [[MehdiMehdî]] kavramını ortaya atarak ilk defa [[İmam]] unvanını kullanan; [[Ali bin Ebu TalibTâlib]]'den sonra sırası ile [[Hasan bin Ali]], [[Hüseyin bin Ali]] ve dördüncü İmâm olarak da [[Zeynel Abidin|Ali bin Hüseyin ''(Zeyn el-Âb-ı Dîn)'']]’in yerine [[Ali bin Ebu TalibTâlib]]’in Bânû Hânife Kâbilesi mensûbu [[Havlet bint Câ'fer]]’den olan oğlu [[Muhammed bin el-Hânifîyye]]'nin imâmlıkimamlık ve [[MehdiMehdî]]liğini kabullenen; temelleri ''El-Mukhtar bin Ebû ʿUbeydullah el-Tâifî'' tarafından atılan ve daha sonra da kendi içlerinden [[Abbâsîler]] [[Hilafet|Hâlifeliği]]’ni çıkaran [[Köktendincilik|ghulât ''(köktendinci)'']] [[mezhep]].

** '''Berberîcilik''': Muhammed bin el-Hânifîyye’yi [[tanrı]]sallaştıran ve Hamza ibn ʿUmara el-Berberî'nin [[Peygamber]] olduğuna inananların [[mezhep|mezhebmezhebi]]i;

** '''HaşimîlikHâşimîlik''' ''(Dörtçüler)'': Muhammed bin el-Hânifîyye’nin ölümünü kabullenerek en büyük oğlu Ebu HaşimHâşim'i halef olarak kabul edenlerin [[mezhep|mezhebmezhebi]]i;

** '''Karibîlik / Kuraybîlik''' ''(Dörtçüler)'': Adını imâm Ebu Karib/Kurayb el-Darir’den alan, Muhammed bin el-Hânifîyye’nin ölmediği, ama saklandığı ve bir gün adalet dağıtmak üzere yeryüzüne [[Mehdî]] olarak döneceğine inanılan [[mezhep]];

** '''Sarrajcılık''' ''(Dörtçüler)'': [[Muhammed bin el-Hânifîyye]]’nin ölümünü kabullenen, fakat ilerdeileride bir gün adalet dağıtmak üzere yeryüzüne [[Mehdî]] olarak döneceğine inanılan Hayyan el-Sarraj tarafından kurulan [[mezhep]];

** [[Hûrrem’îyye|'''Hürrem’îyye''']] ''([[Babekiyye|Ḵhorrām-Dīnān / Khurrāmīyah]] / [[Muhammira]] / Kızıl-Giyinenler <ref name="ref293">W. Madelung, "Khurrammiya" in Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2009. Brill Online.</ref>/ [[Kızılbaşlar|Kızıllar]] <ref name="ref546">Yarshater, Ehsan, 1983. The Cambridge history of Iran, Ciltcilt 2., s. 1005, 1008.</ref> Kısmen [[Dörtçüler]]'in uzantısıdır)'': [[Al-Makdisi]]'den nakledildiği üzere, [[Hâşim el-Mukannaʿ|El-Mukanna‘]] tarafından temelleri atılan, [[Ebu Müslim HorasaniHorasânî]]'nin [[Mehdî]]liğine, [[reenkarnasyon]]a, [[Tanrı]]'nın sırasıyla [[Muhammed]], [[Ali]], [[Ebu Müslim HorasaniHorasânî]] ve en son olarak da [[Hâşim el-Mukannaʿ]]’da vûcud bulduğuna inanan, başkalarına zarar vermemek kaydıyle her şeyden zevk almayı mübah sayan ve kendilerini [[İslâmiyet]] kisvesi altında gizleyen [[Mazdek]]çılarınçilerin oluşturduğu dinî ve siyasîsiyâsî [[Radikal dincilik|ghulât ''(köktendinci)'']] [[mezhep]].

** '''Dukeynîlik''': [[Muhammed]]'in haleflerinin [[Ali bin Ebu TalibTâlib]]'in tarafını tutmamalarından dolayı imânlarını kaybettiğine inananların [[mezhep|mezhebmezhebi]]i;

** '''Halefîlik''': [[Zeyd bin Ali]]'nin haleflerinin ''Abd el-Samed'' adlı bir şahıs ve onun neslinden devam ettiğine inananların [[mezhep|mezhebmezhebi]]i;

** '''Heşebîlik / Sûrhabîlik''': İmâmlığın, imâmın bilgisiz ve ahlâksız olması dahil, her hâlükârda [[Hasan bin Ali]] ile [[Hüseyin bin Ali]]'nin soyundan gelenlerde kalması gerektiğine inananların [[mezhep|mezhebmezhebi]]i;

** '''Jarûdîlik''': Adını ''Ebû’l Jarûd Ziyad bin Ebû Ziyad''’dan alan, [[Ebu Bekir]], [[Ömer bin HattabHattâb]] ve [[Osman bin Affan]]'ın her üçünün [[Ali bin Ebu TalibTâlib]]'i halife seçmemekle büyük bir günah işlemiş olmamakla beraber hatalı bir davranışta bulunmuş olduklarına ve bu nedenle de onların [[Ashab-ı KiramKirâm]]'lıklarının geçerli olamayacağını beyân etmekle beraber alenen suçlamaktan da kaçınan, diğer taraftan ise [[Talha bin Ubeydullah]] ile [[Zübeyr bin AvvamAvvâm]]'ı [[Ali bin Ebu TalibTâlib]]'e başkaldırmış olmalarından ötürü şiddetle kınayanların [[mezhep|mezhebmezhebi]]i;

** '''SüleymanîlikSüleymânîlik''': Adını ''Süleyman bin JarirJarîr''’den alan, halifeliğin kime gideceğinin istişareler neticesinde karara varılması gereken bir husus olduğuna ve [[Ebu Bekir]] ile [[Ömer bin HattabHattâb]]'ın [[Ali bin Ebu TalibTâlib]]'i halife seçmemekle hata işlediğine, fakat günaha girmediğine inananların [[mezhep|mezhebmezhebi]]i;

*** ''<u>Butrîlik / TâbîrilikTâbîrîlik</u>'': ''Kathir en-Nevva El-Ebter'' tarafından kurulan, inançları hemen hemen SüleymanîlikSüleymânîlik ile ayniaynı olmakla birlikte, [[Ebu Bekir]], [[Ömer bin HattabHattâb]] ve [[Osman bin Affan]]'ın üçünün de [[Ali bin Ebu TalibTâlib]]'i halife seçmemekle hatalı olduğuna, fakat günaha girmemiş olduklarına inananların [[mezhep|mezhebmezhebi]]i;

*** ''<u>SalihîlikSâlihîlik</u>'': Hasan bin SalihSâlih tarafından kurulan, inançları hemen hemen SüleymanîlikSüleymânîlik ile ayniaynı olmakla birlikte, [[Ebu Bekir]], [[Ömer bin HattabHattâb]] ve [[Osman bin Affan]]'ın üçünün de [[Ali bin Ebu TalibTâlib]]'i halife seçmemekle hatalı olduğuna, fakat günaha girmemiş olduklarına inananların [[mezhep|mezhebmezhebi]]i;

* '''[[İsmâilîyye|<u>Ismâʿîl’îyyeİsmâʿîl’îyye</u>]]''' ''(Yedi İmâmcılık/Yedicilik)'': Yedinci İmâm olarak [[İsmail bin Câfer el-Mûbarek]]’i kabul eden kol.

** '''[[Karmatîlik]]''' ''([[Yediciler]]/el-Bakl’îyye)'': [[FatımîFâtımî]] halifelerinin imâmlığınıimamlığını kabul etmeyen kol.

** '''[[Dürzîlik]]''' ''(Kısmen Yedi İmâmcıdır)'': [[FatımîFâtımî]]ler’in beşinci halifesi [[Hâkim Biemrillah]]’a ulûhîyet isnâd eden [[Dinî fundamentalizm|ghulât ''(köktendinci)'']] kol.<ref>[http://www.fas.org/sgp/crs/mideast/IB89118.pdf Lebanon Congressional Research Service Brief]</ref>

** '''[[NizarîNizârî İsmailîlikİsmâilîlik]]''' ''([[Yedicilik]])'': Sekizinci [[FatımîFâtımî]] halifesi [[Ebû Tamîm Ma’add el-Mûstensir bil-Lâh|Ebû Tamîm Ma’add el-Mûstansir bi-l-Lâh]]'ın oğullarından [[Nizâr]]'ı On dokuzuncu [[İsmailîyye]] imâmı olarak kabul eden kol.

** '''[[Mustâlîlik]]''' ''([[Yedicilik]])'': Sekizinci [[FatımîFâtımî]] halifesi [[Ebû Tamîm Ma’add el-Mûstensir bil-Lâh|Ebû Tamîm Ma’add el-Mûstansir bi-llâh]]'ın oğullarından [[Ebû’l-Kâsım ʿAhmed el-Mustâ‘lî b'il-Lâh ]]’ı Dokuzuncu [[FatımîFâtımî]] halifesi olarak kabul eden kol.

** '''[[İsnaaşeriyyeİsnâaşeriyye|İsna‘aşer’îyye]]''' ''([[Onikicilik]])'':

*** [[Câferîlik|<u>''Câfer’îyye''</u>]] ''(Onikiciler)'': [[On iki İmamlar]]'a [[Muhammed]]'in hak vasivâsî ve halifeleri ve Allah'ın mâsum evliyâ ve hûccetleri olarak inanan Şia'nın asıl ve en yaygın olan ana koludurkolu, yani özüdür.

** '''[[Kalenderîlik]]''' ''([[On İki İmam]]cılık)'': 8. yüzyıl [[Samanîler]] devri öncesi fa'al olan [[MelamilikMelâmîlik]] akımından beslenen, [[Budizm]] ve [[Hinduizm]] etkilerini sergileyen, kalça boyu kıl yapımı gömlekler giyinen ya da sadece battaniyeyle örtünen veörtünüp her türlü ilacın kullanımına karşı çıkanların yolu)''

*** ''<u>[[Kutb'ûd-Dîn Haydar|Haydarîlik]]</u>'' ''([[On İki İmam]]cılık)'': [[Kutb'ûd-Dîn Haydar]] tarafından kurulan, 12. yüzyıldan itibaren [[Kalenderîlik|Kalenderî]]liğin en yaygın ve fa'al kolunu oluşturan, kendilerini hâkirhakir görmek ve aşağılamak suretiyle vücudlarınavücutlarına demirden halkalar takarak yalın ayak dolaşan, keçe ve çuhadan yapılma elbiseler giyerek zillet içerisinde bekâr kalmak suretiyle yaşayanların oluşturduğu yol <ref name="ref558">Ahmet Yaşar Ocak, ''Anadolu Türk [[SufiSûfî]]liğinde [[Yesevîlik|Ahmed-i Yesevî]] Geleneğinin Teşekkülü'' Milletlerarası [[Ahmed Yesevi]] Sempozyumu Bildirileri (26-27 Eylül 1991), Ankara 1992, Kültür Bakanlığı Yayınları, s.79-80</ref>

** '''[[Ebu'l Vefâ|Vefâ’îyye]]''' ''([[On İki İmam]]cılık)'': [[Ebu'l Vefâ el-Bağdâdî]] tarafından kurulan, mânevî ve maddimaddî temizliğe çok önem veren, sıklıkla zikir<ref>Dursun Gümüşoğlu: Tâcü'l Arifîn es-Seyyid Ebu'l Vefâ Menakıbnamesi - Yaşamı ve Tasavvufi Görüşleri, Can Yayınları, 2006, s. 61.</ref> ve [[Semah]]<ref>Dursun Gümüşoğlu: Tâcü'l Arifîn es-Seyyid Ebu'l Vefâ Menakıbnamesi - Yaşamı ve Tasavvufi Görüşleri, Can Yayınları, 2006, s. 73.</ref> uygulayan [[sufisûfî]]/[[tasavvuf]]î yol;

*** [[BabailikBâbâîlik|''<u>Bâbâ’îyye</u>'']] ''([[On İki İmam]]cılık)'': [[Ebu'l Vefâ|Vefâ’îyye]]<ref name="Dursun Gümüşoğlu 2006">Dursun Gümüşoğlu: Tâcü'l Arifîn es-Seyyid Ebu'l Vefâ Menakıbnamesi - Yaşamı ve Tasavvufi Görüşleri, Can Yayınları, 2006, s. 48</ref> tarikâtınatarikatına bağlı [[Baba İlyas|Ebu'l-Baka Baba İlyas bin Ali el-Horasânî]]'nin müridlerinden olan [[Baba İshak|Baba İshak Kefersudî]]'nin geliştirdiği [[sufisûfî]]/[[tasavvuf]]î yol.

** '''[[Barak Baba|Barak’îyyûn]]''' ''([[On İki İmam]]cılık)'': Başlangıçta [[Ebu'l Vefâ|Vefâ'îyye]]<ref name="Dursun Gümüşoğlu 2006"/> tarikâtındantarikatından [[Baba İlyas|Ebu'l-Baka Baba İlyas bin Ali el-Horasânî]]’nin halifesi Aybek Baba’nın en iyi müridi, daha sonra ise hem [[Hacı Bektaş-ı VeliVelî]]’nin halifesi, hem de [[RufaiRufâî]] tarikatına bağlı [[Sarı Saltuk|Sarı Saltuk Baba]]’nın müridi olan [[Barak Baba]]’nın geliştirdiği [[sufisûfî]]/[[tasavvuf]]î yol;

*** [[Yaresan|''<u>Yâresânîlik (Kürt Alevîliği)</u>'']]<ref name="kreyen">{{Kitap kaynağı|son=Kreyenbroek|ilk= Philip G.| bölüm=Religion and Religions in Kurdistan| başlık=Kurdish Culture and Identity|yayımcı= Zed Books Ltd.|yıl=1996|isbn= 1856493296}}</ref>: [[Ali]]’ye ulûhîyet isnâd eden [[Radikal dincilik|ghulât ''(köktendinci)'']] [[sufisûfî]]/[[tasavvuf]]î yol.<ref>Elahi, Bahram (1987). ''The path of perfection, the spiritual teachings of Master Nur Ali Elahi''. ISBN 0-7126-0200-3.</ref> ''([[Bektaşîlik]]'te olduğu gibi [[Barak Baba]]'nın fikirlerinin etkisiyle ortaya çıkmış olmakla beraber [[On İki İmam]]cı olmayıp, [[İslâmiyet]]'e [[Bahailik]]'ten de uzak kalan inançlar kapsamında mutalâa edilir.)''<ref>Bulut, Faik. (2011), ''[[Ali]]'siz Alevîlik'', Berfin Yayıncılık.</ref>

** '''[[Hurûfîlik|Hurûf’îyye]]''' ''(Onbircidir; FazlʿAllâh Esterâbâdî-Nâimî’ye ulûhîyet isnâd eden [[Radikal dincilik|ghulât ''(köktendinci)'']] fırka.)'':[[Tanrı]]'nın her peygamberde aşamalı olarak kendisini açtığına, en son olarak da yedinci Şiî imâmı [[Musa el-Kâzım]]’ın soyundan gelen ve [[Hurûfîlik|Hurûf’îyye]] inancının kurucusu olan ''"Feyzl’ul-Lâh [[Gürgan|Ester-Âbâd]]î"''’nin bedeninde vücûd bulduğuna ve ''("Feyzl’ul-Lâh [[Gürgan|Ester-Âbâd]]î")'' Nâimî’nin ''"Câvidân el-Kebir"'' ''(Câvid-Nâme)''’sinin [[Kur'an-ı Kerîm]]’i ilgâ ettiğine inanan [[On İki İmam]]cı [[sufisûfî]]/[[tasavvuf]]î yol;

*** <u>''[[Nûktâv’îyye]]''</u> ''([[On İki İmam]]cılık)'': [[Muhammed]]’in daha yüksek seviyede [[reenkarnasyon]]u olduğu iddiasiyle 1397 yılında kendisini [[Mehdî]] ilân eden ''"Mahmud Pasîkhânî"'' tarafından [[İsmailîyye]]-[[Nizarîlik]] mezhebi ile tanınan [[İsfahan Eyaleti]]'nin [[Kaşan]] şehri yakınlarında ''"Anjudan"'' köyünde [[Hurûfîlik|Hurûf’îyye]]’nin bir yan kolu olarak kurulan ve Pasîkhânî’nin ölümünden sonra da [[Şah Tahmasb]]’ı [[Mehdî]] ilân etmeğe kalkışan [[On İki İmam]]cı [[sufisûfî]]/[[tasavvuf]]î yol.

** [[Bektaşi|'''Bektaş’îyye''']] ''([[On İki İmam]]cılık)'': Adını, 13. yüzyılda [[Anadolu]]'nun [[İslâm]]laşması sürecinde etkin olarak fa'aliyet gösteren ve [[Horasan Melametîliği]]nin önde gelen temsilcilerinden [[Yusuf Hemedani]]'nin öğrencisi [[Hoca Ahmed Yesevî]]'nin öğretilerinin [[Anadolu]]'daki uygulayıcısı olan büyük [[Türkler|Türk]] [[mutasavvıf]]ı [[Kalenderîlik|Kalenderî]]-[[Baba Haydar|Haydarî]] [[şeyh]]i [[Hacı Bektaş-ı VeliVelî]]'den alan [[On İki İmam]]cı [[sufisûfî]]/[[tasavvuf]]î yol.

*** [[Dedebabalık|<u>''Dedebabalık''</u>]] ''([[On İki İmam]]cılık)'': [[Hacı Bektaş-ı VeliVelî]]'nin soyundan gelen [[Balım Sultan]] tarafından, 14. ile 15. yüzyıllarda Azerbaycan ve Anadolu'da etkin olan [[Hurûfîlik]] akımının da etkisinde kalarak [[İbahilik]], [[teslis]] (üçleme), [[tenasüh]] ve [[hülul]] anlayışlarını da [[Bektaşîlik]] içine katmak suretiyle 16. yüzyılın başlarında kurumsallaştırılan, özellikle [[Balkanlar'daki Türkler]] arasında yaygın olan [[On İki İmam]]cı [[tasavvuf]]î yol;

** '''[[Safeviye Tarikatı|Safev’îyye]]''' ''([[On İki İmam]]cı ve [[Onikicilik|Onikici]]liğin menşei)'': [[Safevîler]]'in son dönemlerinde [[Ahbârîlik]] itikâdî ekolü tarafından biçimlendirilen [[On İki İmam]]cı [[sufisûfî]]/[[tasavvuf]]î inanç;

*** [[Celali|<u>''Celâlîlik''</u>]] ''([[On İki İmam]]cılık)'': Kendini [[Mehdî]] ilân eden Bozoklu Şeyh Celâl taraftarlarının oluşturduğu [[On İki İmam]]cı [[sufisûfî]]/[[tasavvuf]]î yol.

** '''[[Nimetullahi Tarikatı|Niʿmetullah’îyye]]''' ''([[On İki İmam]]cılık)'': Altıncı İmâm [[Cafer-i Sadık]] soyundan gelen ve [[Kadiri]] [[Sufi]]lerinden ʿAbd-Allah Yefâ’î'nin müridi olan [[Sünnî]] Şah Niʿmetullah-i Velî ''(Nûr’ed-Dîn Kirmanî)'' tarafından tarafından kurulan ve daha sonra da [[Ömer bin HattabHattâb]]'ın katledildiği gün olan [[Zilhicce]] ayının yirmi altısını [[karnaval]]ımsı bir resmî bayrama dönüştüren [[Şah İsmail]]’in [[Şiî]]liği mecburî devlet dini ilân etmesiyle [[Şiî]]liği benimsemek zorunda kalan [[On İki İmam]]cı [[sufisûfî]]/[[tasavvuf]]î yol;

*** [[Galibilik|''<u>Galibîlik</u>'']] ''([[On İki İmam]]cılık)'': [[Abdülkâdir Geylânî]] ile [[Ahmed Er RufaiRufâî]]'nin [[Tasavvuf]]i prensiplerini benimseyen, [[mezhep]]te [[Hanefi]] meşrepte ise [[Alevî]] olan [[Sufi]]/[[tasavvuf]]î yol.

** '''Eftahîlik / Fethîlik''': Adını Geniş mânasına gelen Eftâh kelimesinden alan ve Altıncı imam [[Cafer-i Sadık]]'ın oğlu Abdullah el-Eftah'ın Yedinci imam olduğuna inananların [[mezhep|mezhebmezhebi]]i;

** '''Muhammedîlik''': [[Hasan El Askeri]]'nin değil de, [[Ali Naki]]'nin oğlu Muhammed bin Ali el-Hâdi'nin Onbirinci imam olduğuna inananların [[mezhep|mezhebmezhebi]]i;

** '''Tavûssîlik''' ''(Altıcılar)'': İmam [[Cafer-i Sadık]]'ın [[MehdiMehdî]] olduğuna ve ölmediğine inananların [[mezhep|mezhebmezhebi]]i;

** '''Dhammîlik''': [[Ali bin Ebu TalibTâlib]]'in [[Tanrı]]lığına inanılan [[mezhep]];

===Başlıca tarikâttarikat ve mezhepleri arasındaki yakınlık===

{{ŞiilikŞiîlik mezhepleri}}