|
'''İslami köktendincilik''', [[İslam]] dininin temellerine dönmek anlamına gelen, dinin temel elemanlarını sosyal hayata egemen kılmak amacındaki hareketlere verilen ad. Başlangıçta modern mevcut ideolojilere karşı alternatif bir sistem oluşturma amacı taşırken, akımların liderleri tarafından dinsel anlayışın gerektirdiğine inanılan sosyal hayatı şiddet uygulayarak diğerlerine kabul ettirmek biçimine dönüşmüştür. Günümüz toplumlarında olumsuz bir imaj yaratmış ve tutuculuk, kültürel gerilik, bağnazlık, hoşgörüsüzlük, temel insan haklarını yok saymak ve dışlayıcılıkla özdeşleştirilmiştir.<ref name=":0">[https://www.j-humansciences.com/ojs/index.php/IJHS/article/viewFile/563/367 zi]: Fundamentalizm, Uluslararası İnsan Bilimleri DrgisiDergisi, Cilt 5, sayı 1, 2009</ref>
== Kavramın ortaya çıkışı ==
''Fundamentalism'' terimi 20. yüzyılın başında ABD'de 12 cilt halinde yayınlanan ve protestanProtestan anlayışı savunmak amacıyla "The Fundamentals: A Testimony To The Truth" adında bir araya getirilen makalelere ithafen kullanılmaya başlandı. Bu makalelerde protestanlıkProtestanlık savunulurken, [[katoliklikKatoliklik]], liberal teoloji, [[sosyalizm]], [[Modernite|modernizm]], [[mormonluk]], [[evrim]]cilik, [[ateizm]] gibi birçok anlayışa saldırılıyordu. Bunlara karşın katı ataerkil otorite ve ahlakı, içki yasağı, ahlaki yozlaşmanın englellenmesiengellenmesi ve oto kontrolotokontrol mekanizmalarının geliştirilmesi savunuluyordu. Bu değerler dinin fundamental (esas, temel) değerleri olarak kabul ediliyor ve bunları savunanlar da kendilerini fundamentalist olarak tanımlıyorlardı.<ref name=":0" />
Fundemantalistlere göre bütün hıristiyanlarHıristiyanlar gerçek hıristiyanlığıHıristiyanlığı yaşamıyorlardı ve hıristiyanlığınHıristiyanlığın özünden sapmışlardı. TekditTehdit altındaki hıristiyanlığıHıristiyanlığı kurtarmak için saf hıristiyanlığaHıristiyanlığa dönmek, öze dönmek gerekliydi. 1920'lerin başında İskoçya protestanlarıProtestanları da bu kelimeyi kullanmaya başladı ve fundamentalizm protestanProtestan hareketini tanımlayan bir sözcük haline geldi.<ref name=":0" />
1950'lerde Hindistan'daki büyük partiler arasındaki mücadeleler ve Mısır'da [[Müslüman Kardeşler]] adlı bir islamiİslami hareketin ortaya çıkması ile terim Mısır ve Hindistan'daki bu hareketleri tanımlamak için de kullanılmaya başlandı. Daha sonra Suudi Arabistan ve İran gibi ülkelerdeki dini hareketleri tanımlamak için de kullanılmaya başlandı. 1970'lere gelindiğinde kavram, dünyanın birçok yerindeki dini hareketlenmeyi ve başkaldırıyı ifade etmek için kullanılır oldu.<ref name=":0" />
1990'lara gelindiğinde kavram artık başlangıçtaki dini anlamının dışına taştı, sosyolojik ve siyasal anlamlarla yüklü bir hale geldi. Herhangi bir ideolojiye, dine, sorgulamaksızın inanma ve bu inancın tüm gereklerini diğerlerine zorla dayatma anlamında kullanılan kavram artık dinsel ya da ideolojik fanatizm ile eş anlamlı olarak kullanılmaktadır.<ref name=":0" />
== Köktendinciliğin belirgin özellikleri ==
İslami köktendincilik yitip giden "Altınçağ"a özlem duyar. Ancak [[Sünnilik|Sünni]] köktendincilik [[Hilâfet|hilafet]] zamanına geri dönmeyi arzularken, [[Şiilik|Şii]] köktendincilik [[İmamet]] sistemini oluşturmayı arzu eder. İki grubun ortak fikri ise kusursuz bir geleceğin şanlı geçmişle aynı olduğudur. Bunun dışında iki grubun da hemfikir olduğu ölçütler şöyle sıralananilir.sıralanabilir:<ref name=":1">Ali Mamouri, [http://www.al-monitor.com/pulse/tr/contents/articles/opinion/2013/10/radicalism-political-islam-roots-sunni-shiite-fundamentalist.html Radikalizmin Siyasal İslamdaki Kökenleri], Al-Monitor, 18 Ekim 2013, 22.09.2016 tarihinde alındMLARI DERGİSİ, Cilt: 2, Sayı: 2, 2015, ssalındı.59-88</ref>
* '''Modernizme tepki, köklere dönüş:''' Müslüman toplumların geri kalmasının iki nedeni vardır.: Birincisi [[Totalitarizm|totaliter rejimler]], ikincisi de [[sömürgecilik]]. Her ikisi de [[Modernite|modernizmin]] ürünüdür. İnsan merkezli Batı kültürü günümüzün "[[Cahiliyye dönemi|Cahiliyye]]"sidir ve müslümanlarMüslümanlar ona karşı savaşarak Tanrı merkezli "gerçek islamİslam"ı uygulamalıdırlar.
* '''Şeriata uygunluk''': Köktendincilere göre toplum yaşamına ait kurallar [[şeriat]]a uyumlu olmalıdır. [[Demokrasi]] şeriata giden yolu açmak ve toplumu hazırlamak için kullanılmalıdır. Ancak halkın oyu ile şeriat kaldırılamaz.
* '''Şiddet:''' Köktendincilik şiddetin ve cezalandırmanın tüm tarihsel biçimlerini meşru ve uygulanabilir kabul ederler. Rejim, [[baş kesme]], [[kırbaçlama]] gibi cezalar günümüzde de meşru cezalandırma yöntemleri kabul edilir. Nitekim köktendinci anlayışın iktidarda olduğu Suudi Arabistan ve İran'da bu tür cezalar uygulanır.
== Fikir kaynakları ==
İslami köktendincilik islamİslam coğrafyasının üç ayrı bölgesinden aynı dönemlerde ortaya çıkmıştır. Arap Yarımadasında Vahhabiler, İslamiyetin ilk dönemindeki yaşamı ifade eden Selef'e dönülmesini istiyorlardı ve nihayet Suudi ailesiyle kurdukları ilişki sayesinde bu hedefe ulaştılar. Hindistan'da müslümanlarınMüslümanların bağımsızlık hareketi sırasında [[Ebu'l A'lâ el-Mevdudî|el-Mevdudi]] halifeliği yeniden canlandırıp tüm İslam coğrafyasını tek bir devlet altında birleştirme fikrini geliştirdi. Mevdudi bu amaçla bir de anayasa hazırladı. Mevdudi'nin fikirleri SuudıSuudi ArbaistanArabistan tarafından beğenilince Vahhabiler ile MevdudşMevdudi arasında yakın bir ilişki gelişti. Mevdudi'nin fikirleri MıırMısır'da oluşan [[Müslüman Kardeşler]]'in fikir babası olan [[Seyyid Kutub]]'u da derinden etkiledi.
Şii islamİslam dünyasında ise Muhammed Bekir Al Sadr, Mevdudi*'den etkilendi. Sadr da bir anayasa hazırladı ve İran'ın dini liderlerine gönderdi. İran'daki geçici hükümet o sırada laik bir anayasa taslağı hazırlamıştı. Muhammed Beheşti, Sadr'ın sunduğu taslağa benzer yeni bir taslak hazırladı ve bu taslak onaylandı. Sadr'ın takpçilerinintakipçilerinin oluşturduğu Şii [[İslami Davet Partisi]] Irak'Inın en büyük partilerinden biridir. Yine aynı düşünceler temelinde ve hatta aynı isimle Lübnan'da kurulan parti ise daha sonra [[Hizbullah (Lübnan)|Hizbullah]] adını aldı.<ref name=":1" />
== Şii köktendincilik ==
1970'li yıllardan itibaren İran'lıİranlı ve Lübnan'lıLübnanlı Şiiler arasında askeri ve politik örgütlenmeler ortaya çıkmaya başladı.<ref>[http://sakarya-universitesi.dergipark.gov.tr/download/article-file/159449 Şiddet Eğilimli ve Dieniş Temelli Şii Aktivizmi: Hizbullah’ın Fikirsel ve Örgütsel Zemini], Mustafa Yetim, TÜRKİYE ORTADOĞU ÇALIŞMALARI DERGİSİ, Cilt: 2, Syı: 2, 2015, ss.59-88</ref> Hizbullah, 1973 yılında İran'ın [[Kum, İran|Kum]] kentinde Gaffari tarafından Şah rejimini devirme amaçlı kuruldu.<ref name=":2">[https://www.academia.edu/4570073/Ortado%C4%9Fuda_Ter%C3%B6r_%C3%96rg%C3%BCtleri Ortadoğu'da Terör Örgütleri], Oğuzhan Dilek, Uludağ Üniversitesi</ref> İran'da 1979'daki İslam devrimi Şii aktivizminin kurumsallaşmasını sağladı. Önceleri ılımlı ve laik bir örgütlenme olan [[Nebih Berri]]'nin Emel örgütü Lübnan'da Şiiler içinde güçlü iken, 1975'te başlayan [[Lübnan İç Savaşı|Lübnan iç savaşı]] ile Şiiler arasında radikalleşme eğilimleri artttıarttı. Örneğin Emel'in daha radikal olmasını savunan Hasan Nasrallah, 500 kadar adamıyla birlikte Güney Lübnan'daki Hizbullah'a katıldı.<ref name=":2" />
== Sünni köktendincilik ==
Mısır'da Müslüman kardeşler örgütünün 1920'lere giden bir geçmişi vardır. Köktendinci bir tabanı olan örgütün 1970'lerde silahlı mücadeleyi bırakması üzerine örgütten ayrılanlar tarafından 1979'da Mısır İslami Cihadı adlı örgüt kuruldu.<ref>{{Web kaynağı | url = http://cns.miis.edu/archive/wtc01/aljihad.htm | başlık = Al-Jihad al-Islami | yayımcı = [[Monterey Uluslararası Çalışmalar Enstitüsü]] | dil = İngilizce | tarih = Şubat 2008 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20150202010850/http://cns.miis.edu:80/archive/wtc01/aljihad.htm | arşivtarihi = 2 Şubat 2015}}</ref>
Filistin'de ortaya çıkan HAMAS ise Mısır'daki müslümanMüslüman kardeşler örgütünün Filistin kanadı olarak kuruldu. 2006'daki Filistin parlamento seçimlerinde yıllardır tek başına sahnede olan el-Fetih'i iktidardan uzaklaştırdı.<ref>[http://www.aljazeera.com.tr/dosya/islami-direnis-hareketi-hamas İslami direniş hareketi Hamas], Aljazeera Türk dosyası, 24.01.2017 tarihinde alındı.</ref>
1979 yılında Sovyetler Birliği'nin Afganistan'ı işgalinden sonra milyonlarca Afgan Pakistan'a kaçarken, dünyanın dört bir yanından gönüllüler Afganistan'a savaşmak için gitti. Pakistan'daki medreselerde eğitim gören öğrenciler Peştun mücahitlerle birlikte Taliban örgütünü kurdu. Taliban rejimi, savaş beyleri, farklı aşiret, boy ve etnik gruplar arasında bölünmüş olan Afganistan'da 1994'te ortaya çıktı ve 1996'da Kabil'i ele geçirdi.<ref>hesi 'FIS', Derya Sarı</ref>
== Dış destekler ==
II. Dünya SavaşınıSavaşı'nı izleyen [[Soğuk Savaş ]] boyunca bazı NATO ülkeleri, özellikle de ABD ve Birleşik Krallık kimi zaman gizli kimi zaman açık şekilde Ortadoğu ve Güney Asya'daki köktendinci İslami örgütlere destek verdi. Bu örgütler hem potansiyel bir Sovyet yayılmasına karşı bir çit olarak düşünülüyor , hem de batıBatı ülkelerinin çıkarlarını zedeleyecek milliyetçi hareketlerin büyümesini engelleyebilecek bir özellik taşıyordu.<ref>Dreyfuss, Robert (2006), Devil's Game: How the United States Helped Unleas Fundamentalist Islam</ref> ▼
▲II. Dünya Savaşını izleyen Soğuk Savaş boyunca bazı NATO ülkeleri, özellikle de ABD ve Birleşik Krallık kimi zaman gizli kimi zaman açık şekilde Ortadoğu ve Güney Asya'daki köktendinci İslami örgütlere destek verdi. Bu örgütler hem potansiyel bir Sovyet yayılmasına karşı bir çit olarak düşünülüyor, hem de batı ülkelerinin çıkarlarını zedeleyecek milliyetçi hareketlerin büyümesini engelleyebilecek bir özellik taşıyordu.<ref>Dreyfuss, Robert (2006), Devil's Game: How the United States Helped Unleas Fundamentalist Islam</ref>
== Kaynakça ==
{{Kaynakça}}
[[Kategori:Radikal İslam]]
| 