Celâlî isyanları: Revizyonlar arasındaki fark

|savaşan1 = [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı Devleti]]

[[16. yüzyıl]] ortalarında [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı Devleti]]'nde ekonomik ve toplumsal bunalım baş gösterdi. [[Anadolu]] ve [[Akdeniz]] üzerinden geçen uluslararası ticaret yollarının [[coğrafi keşifler]] sonucunda yön değiştirmesi de bunda etkili oldu. [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı Devleti]], bu ticaret yollarının ve gelirlerinin kendi topraklarından geçtiği dönemlerde sağladığı kazancı yitirdi. Öte yandan [[Avrupa]] devletlerinin güçlenmesi karşısında fetihlerin durmasıyla ganimet gelirleri de ortadan kalktı. Devlet, gereksinim duyduğu geliri sağlayabilmek için vergileri artırdı. Osmanlı yönetiminin babadan-oğula geçmemesinde titizlikle durduğu [[Tımar|tımar sistemi]] saltanat haline geldi. Oluşan bu yarı-feodal durum, vergileri ödeyemeyen köylülerin topraklarını terk etmesine, kasaba ve kentlere iş için göç etmesine yol açtı. Geçim yolu bulamayanlar ise eşkıyalığa başladılar ya da eşkıyaya katıldılar. Bütün bunların sonucunda [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı]] toplumsal ve ekonomik düzenin altüst oldu. İşsizlik ve geçim sıkıntısı, medrese öğrencisinden askerine kadar toplumun bütün kesimlerine yansıdı. Ayrıca [[Anadolu]]'da yaşayan [[Alevi]] halk Osmanlı Devleti'nin [[Sünnilik]] üzerine kurulu [[Teokrasi|teokratik]] yapıda olmasına karşı çıkıyordu. Bu yüzden sık sık Osmanlı ile ters düşüyorlardı.

[[Anadolu]]'da ilk büyük Celali Hareketleri, [[medrese]] öğrencilerinin (suhte ya da softa) hareketi olarak ortaya çıktı. Medrese öğrencileri ve medrese bitirip iş bulamayanlar [[Yozgat]], [[Amasya]], [[Adıyaman]], [[Sivas]] ve [[Malatya]] yörelerinde büyük ayaklanmalar başlattılar. Bu ayaklanmalar tarihe ''Suhte ayaklanmaları'' olarak geçti. Daha sonra, Osmanlı askeri sınıfından [[Osmanlı Donanması|levent]] ve [[sekban]]lar da ayaklandılar. Bu arada [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı Devleti]]'nin yerel yöneticileri, güç kullanarak halktan vergi toplamaya başladılar. Yerel yöneticilerin zulmü merkezi hükumet tarafından önü alınamaz duruma gelince, [[III. Murat]] ([[1574]]-[[1595]]), [[III. Mehmet]] ([[1595]]-[[1603]]) ve [[I. Ahmet]] ([[1603]]-[[1617]]) soygunlara, yöneticilere ve memurlara karşı köylülerin silahla mücadele etmesini isteyen fermanlar çıkardılar. Bu dönemin önemli ismi [[Şeyhülislam]] [[Mustafa Sunullah Efendi]] olmuş ve [[devşirme]] [[sadrazam]]lara karşı verdiği [[fetva]]lar ile Anadolu'daki Türk varlığının yaşamasını sağlamıştır.

[[Karayazıcı]]'nın ölümünden sonra ayaklanmacıların başına kardeşi [[Deli Hasan]] geçti. [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı Devleti]], Orta [[Anadolu]]'ya egemen olan Deli Hasan kuvvetlerini bastıramayınca, onunla anlaşma yolunu seçti. Deli Hasan’ı paşa unvanıyla [[Bosna]] [[beylerbeyi|beylerbeyli]]ğine atadı. Ancak devletin bu tavrı öbür Celali önderlerini cesaretlendirdi. [[1603]]-[[1608]] arasında Celali ayaklanmaları bütün [[Anadolu]]'ya yayıldı. [[Tavil Ahmed]], [[Canboladoğlu]] ve [[Kalenderoğlu]] gibi Celali önderler devlet otoritesini ortadan kaldırdılar. [[Anadolu]]’daki köylüler canlarını kurtarmak için yerlerini terk ederek dağlara, korunaklı şehir ve kasabalara sığınmak zorunda kaldılar. [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı]] tarihine bu dönem "Büyük Kaçgun" olarak geçmiştir.

Sonunda [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı Devleti]], Celalileri kesin olarak ortadan kaldırmaya karar verdi. Sadrazam [[Kuyucu Murat Paşa]] büyük bir orduyla [[1606]]’da [[Anadolu]]'ya geçti. [[1610]] yılına kadar isyancı Celalileri ve adamlarını acımasızca öldürerek cesetlerini açtırdığı kuyulara doldurttu. Bu dönemde öldürttüğü insan sayısının 65 bin civarında olduğu rivayet edilir.

[[Erzurum]] [[beylerbeyi]] [[Abaza Mehmed Paşa]] [[1622]]'de yeni bir ayaklanma başlattı ve bu ayaklanma ancak [[1627]]’de bastırılabildi. Sultan [[I. İbrahim]] döneminde ([[1640]]-[[1648]]) [[Sivas]] Valisi [[Varvar Ali Paşa]] ve [[Isparta]] yöresinde Kara Haydaroğlu ile [[Katırcıoğlu Mehmet Paşa|Katırcıoğlu]] ayaklanmaları çıktı. Ama [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı Devleti]], ayaklanmacılara karşı siyasetini belli ölçülerde değiştirdi ve onları denetim altına alma yolunu kullandı. Katırcıoğlu, [[Karaman]] beylerbeyliğiyle ödüllendirilerek etkisiz hale getirildi. Bu devredeki diğer bir asi, Gürcü Abdünnebi adlı kapıkulu süvarisiydi. Kapıcılar kethüdâlığına kadar yükselip Niğde ve Bor taraflarında çiftlikler elde ederek nüfuzunu arttıran ve Safed [[Voyvoda (Osmanlı)|voyvoda]]lığını elde eden Abdünnebi, saltanat değişikliğinden dolayı İstanbul’a gönderdiği paranın hükumet tarafından yeniden talep edilmesi üzerine mağdur duruma düşmüştü. Ayrıca İstanbul’da Sultanhmed Vakası’nda öldürülen sipahilerin kanlarını da dava ediyordu. İstanbul üzerine yürüyen Abdünnebi Üsküdar’da Bulgurlu civarında yenilgiye uğratıldı; daha sonra, “Anadolu bizim, Kütahya’da otururuz, Rumeli sizin olsun” diyerek çekildiyse de Kırşehir mutasarrıfı İshak Paşa tarafından Karapınar’da yakalanıp idam edildi.<ref name= "celaliler"/> [[1658]]'de ayaklanan Abaza Hasan Paşa'ya da devlet görevi verildi. [[Anadolu]]'da [[17. yüzyıl]] ortalarından sonra görülen yerel Celali toplulukları da [[II. Viyana Kuşatması]]'ndan sonra [[Avusturya]] ve müttefiklerine karşı yürütülen savaşlarda asker olarak orduya verildi. Bundan sonra Anadolu’da yer yer mahalli isyan hareketlerine rastlanmakla beraber büyük bir isyan çıkmadı. Bu döneme ait kaynaklarda Celâli kelimesine tesadüf edilmekle birlikte daha çok “eşkıya” veya “türedi eşkıyası” tabirleri kullanılmıştır.