|
|bölge3 = {{bayraksimge|Amerika Birleşik Devletleri}} [[Amerika Birleşik Devletleri|Amerika]]
|nüfus3 = 2.000-3.500{{fact}}
|diller = [[Zazaca]],[[KürtçeKurmanci]],[[Türkçe]]
|dinler = [[İslâm]]<br/>([[Sünni]] ve [[Alevi]])
|ilgili gruplar = [[İranî halklar]]
}}
'''Zazalar''', [[Hint-Avrupa dil ailesi]]nin [[İran dilleri]]ne ait [[Zazaca]]yı konuşan ve [[Türkiye]]'nin çoğunlukla [[Tunceli]], [[Elâzığ]] ve [[Bingöl]] yöresinde yaşayan [[İranlı halklar|İranî]] bir halktır.<ref>[http://www.radiozaza.de/TURKIYE%20NIN%20BIR%20RENGI%20ZAZALAR.htm RadioZaza:Türkiye'nin Rengi Zazalar.]</ref><ref>[http://wikisource.org/wiki/Uluslararas%C4%B1_Zaza_tarihi_ve_k%C3%BClt%C3%BCr%C3%BC_sempozyumu_bildirisi Uluslararası Zaza Tarihi Bildirisi.]</ref><ref name="Andrews">Andrews, Peter Alford 1989: Ethnic Groups in the Republic of Turkey. Wiesbaden</ref><ref name="Asatrian&Gevorgian">Asatrian, Garnik. S. / Gevorgian, N. Kh. 1988:“ Zāzā Miscellany: Notes on some religious customs and institutions.“ In: Hommage et Opera Minora (Acta Iranica). Volume XII. Leiden.</ref><ref name="Asatrian">[http://www.iranicaonline.org/articles/dimli Asatrian, Garnik 1995: „Dimlī“. In: Encyclopedia Iranica. Online]</ref><ref name="Fırat">Fırat, Gülsün 2010: Dersim’de etnik kimlik: Herkesin bildiği sır: Dersim. İstanbul.</ref><ref name="Gündüzkanat">Gündüzkanat, Kahraman 1997: Die Rolle des Bildungswesens beim Demokratisierungsprozeß in der Türkei unter besonderer Berücksichtigung der Dimili (Kirmanc-, Zaza-) Ethnizität. Münster.</ref><ref name="Kehl-Bodrogi">Kehl-Bodrogi, Krisztina 1998: „Wir sind ein Volk!“ Identitätspolitiken unter den Zaza (Türkei) in der europäischen Diaspora, Bd. 48/2, Sociologus, S. 111-135.</ref><ref name="Schulz-Goldstein">Schulz-Golstein, Esther 2013: Die Sonne blieb stehen. Der Genozid in Dêsim 1937/38. Band 2. Neckenmarkt, Avusturya."</ref><ref name="Tahta">Tahta, Selahattin 2002: Ursprung und Entwicklung der Zaza-Nationalbewegung im Lichte ihrer politischen und literarischen Veröffentlichungen. Unpublished Master Thesis. Berlin.</ref><ref name="Taş">Taş, Cemal 2007: Roê Kırmanciye (Told by Hesen Aliyê Sey Kemali). İstanbul.</ref><ref name="Taşçı">Taşçı, Hülya 2006: Identität und Ethnizität in der Bundesrepublik Deutschland am Beispiel der zweiten Generation der Aleviten aus der Republik Türkei. Münster.</ref><ref name="Windfuhr">Werner, Eberhard 2012: Bibelübersetzung – Schnittstelle zwischen Kulturen. Zusammenhänge dargestellt an der Sprache und Kultur der Zaza. Bonn/Nürnberg.</ref>
== Dil ==
{{Ayrıca bakınız|Zazaca}}
Zazaların dili [[Zazaca]] olmakla birlikte, Zazalar arasında çift dillilik veya çok dillilik göze çarpmaktadır. Yaşadıkları veya göç ettikleri coğrafyanın siyasi ve demografik koşullarına göre [[Kürtçe (Kurmanci) |Kurmancca]], [[Türkçe]] ve [[Arapça]], gibi diller de konuşulur.<ref>[http://www.gunlukgazetesi.net/haber.asp?haberid=84448 '''Gunlukgazatesi.com''' 12.12.2009 tarihli haberi]</ref> Zazaca, Hint-Avrupa dil ailesine mensup İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna bağlıdır.<ref name="Paul9">Lutwig Paul, "Zazaki", Gernot Windfuhr, ''Iranian Languages'', Routledge, 2012, ISBN 978-0-7007-1131-4, Chapter Nine.</ref>
Zazaca, dil bilimi bakımından Hint-Avrupa dil ailesine mensup İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna bağlı bir dildir.<ref name="Paul9">Lutwig Paul, "Zazaki", Gernot Windfuhr, ''Iranian Languages'', Routledge, 2012, ISBN 978-0-7007-1131-4, Chapter Nine.</ref>
[[Dosya:Iranian tongues de.svg|thumb|right|300px| Zazaca'nın [[İran dilleri|İrani diller]] içindeki yeri]]
== Din ==
Zazaların dini ağırlıklı olarak [[İslâm]]'dır. Mezhep yoğunluğu ise [[Sünnilik]] ([[HanefiŞafii]]) ve [[ŞafiiHanefi]]) ve [[Alevilik]]'tir.
[[Sünni]] [[Zaza]]lar daha çok [[Bingöl (il)|Bingöl]], ([[Solhan]], [[Bingöl (merkez)|Bingöl Merkez]], [[Genç, Bingöl|Genç]]), [[Elâzığ (il)|Elâzığ]] ([[Arıcak]], [[Sivrice]], [[Maden, Elâzığ|Maden]], [[Palu]]), [[Şanlıurfa]] ([[Siverek]]), [[Adıyaman (il)|Adıyaman]] ([[Gerger]]), [[Diyarbakır]] ([[Çermik]], [[Çüngüş]], [[Hani]],[[Eğil]],[[Lice]],[[Kulp]],[[Ergani]]), [[Bitlis (il)|Bitlis]] ([[Mutki]]), [[Aksaray (il)|Aksaray]] (yer yer) gibi il ve ilçelere yayılmış durumdadırlar.
[[Alevi]] [[Zaza]]lar daha çok [[Tunceli (il)|Tunceli]] (tüm ilçeler, [[Çemişgezek]]'te az bulunur), [[Sivas (il)|Sivas]] ([[Zara, Sivas|Zara]], [[İmranlı]]), [[Tokat]] ([[Almus]], [[Zile]]), [[Erzincan (il)|Erzincan]] ([[Erzincan|Merkez]], [[Kemah]], [[Çayırlı]], [[Üzümlü]], [[Tercan]]), [[Muş (il)|Muş]] ([[Varto]]), [[Bingöl (il)|Bingöl]] ([[Yayladere]], [[Bingöl (merkez)|Bingöl Merkez]], [[Adaklı, Bingöl|Adaklı]] , [[Kiğı]], [[Yedisu]]), [[Erzurum]] ([[Hınıs]], [[Tekman]]<ref>http://www.timeturk.com/tr/2012/12/22/zazalar-kurt-mu-turk-mu-ayri-bir-millet-mi.html</ref>, [[Çat]], [[Aşkale]]), [[Gümüşhane (il)|Gümüşhane]] ([[Şiran]]) ve [[Kars]]'ta ise yer yer ikâmet etmektedirler.<ref>http://www.piryolu.com/forum/zazaca/7986-zazalarin-mezhep-haritasi.html</ref>
== Folklor ve Kültür ==
{{kaynaksız}}
[[Dosya:Zaza DialectsMap-5.gif|thumb|right|350px|Zazacanın üç ana lehçe grubu<ref name="refMuratkeskinzazacaüzerine">Keskin, Mesut. [http://www.zazaki.de/turkce/makaleler/zazacauzerinenotlar.pdf Zazaca Üzerine Notlar]</ref> {{legend|#1E90FF|[[Kuzey Zazacası]] (Alevi Zazalar)|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend|#FF0000|[[Merkezî Zazaca]] (Sünni Zazalar)|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend|#000f89|[[Güney Zazacası]] (Sünni Zazalar)|border=1px solid #AAAAAA}}]]
[[Dosya:Zaza DialectsMap-5.gif|400px|küçükresim|sağ|Zazaların Türkiye'de ağırlıklı olarak yaşadıkları bölgeler]]
Zazalar; [[Kürtler]], [[Beluciler]], [[Farslar]], [[Gilan (İran)|Gilanl]]ılar, [[Osetler]], [[Afganlar]]/[[Peştunlar]] [[Lorestan]]lılar, [[Mazenderan]]lılar, [[Tacik]]ler ve diğer [[İrani halklar]]la dil ve kültür bağlamında birçok ortak özellik paylaşırlar. Tüm bu İrani halkların dilleri birbiriyle akrabadır ve yüzlerce ortak kelime barındırırlar. Kelime kökleri büyük oranda aynıdır, renklerin, sayıların, bitkilerin adlandırılmasında benzer ortak kelimeler kullanılır. Kılık-kıyafet, halk masalları, gelenek-görenekler , dini inançlar, bayramlar pek çok noktada ortak özellikler taşır. Zazalar bütün İrani halklarda olduğu gibi irili ufaklı çok sayıda aşiretlere bölünmüşlerdir fakat günümüzde aşiret yapısı ve kuralları hemen hemen yok olmuş diyebiliriz. Zazalar tarihsel olarak kırsal ve feodal bir hayat sürmüşler, tarım ve hayvancılıkla uğraşmışlardır. Anadolu'da Zazalar, [[Kürt]], [[Türkiye Türkmenleri|Türkmen]] gibi halklarla sürekli büyük bir kültürel etkileşim içinde olmuşlardır.
Elazığ, Tunceli taraflarında bazı köylerde kadınlar şalvar, başlarında ''leçeg'' veya ''puşi'', bellerine şal veya kuşak giyerler. Erkekler de takım şalvar, başlarına köşeli şapka, ''puşi'' veya ''desmal'' giyer ve bellerine de kuşak bağlarlar. Bingöl bölgesinde ise erkekler külah genelde dini inanç amaçlı olarak kullanılmakta, kadınlar ise çarşaf ve şalvar gitmektedir.
Zazalar; [[Kürtler]], [[Talışlar]], [[Beluciler]], [[Farslar]], [[Gilan (İran)|Gilanlıla]] [[Osetler]], [[Afganlar]]/[[Peştunlar]] [[Lorestan]]lılar, [[Mazenderan]]lılar, [[Tacik]]ler ve diğer [[İrani halklar]]la dil ve kültür bağlamında birçok ortak özellik paylaşırlar. Tüm bu İrani halkların dilleri birbiriyle akrabadır ve yüzlerce ortak kelime barındırırlar. Kelime kökleri büyük oranda aynıdır, renklerin, sayıların, bitkilerin adlandırılmasında benzer ortak kelimeler kullanılır. Kılık-kıyafet, halk masalları, gelenek-görenekler , dini inançlar, bayramlar pek çok noktada ortak özellikler taşır. Zazalar bütün İrani halklarda olduğu gibi irili ufaklı çok sayıda aşiretlere bölünmüşlerdir fakat günümüzde aşiret yapısı ve kuralları hemen hemen yok olmuş diyebiliriz. Zazalar tarihsel olarak kırsal ve feodal bir hayat sürmüşler, tarım ve hayvancılıkla uğraşmışlardır. Anadolu'da Zazalar, [[Kurmanç]], [[Türkiye Türkmenleri|Türkmen]] gibi halklarla sürekli büyük bir kültürel etkileşim içinde olmuşlardır.
Başlıca halk dansları; ''Qeraçor, Devzer, Çepki, Fadiki, Wışke, Kılaçep ve Bingöl geneli kartal oyunu'' gibi düğün oyunlarıdır. Başlıca yemekler: ''Babıko, bıcık, zervet, Keşkaw, helisa, malez, patila, pêsara, şir, bıcıka qatqatın, çhebelek, dogma, serun, totur aw, mawsta, çırvila'' gibi genelde hamur ürünü yemeklerdir.
Elazığ, Tunceli taraflarında bazı köylerde kadınlar şalvar, başlarında ''leçeg'' veya ''puşi'', bellerine şal veya kuşak giyerler. Erkekler de takım şalvar, başlarına köşeli şapka, ''puşi'' veya ''desmal'' giyer ve bellerine de kuşak bağlarlar. Bingöl bölgesinde ise erkekler külah genelde dini inanc amaçlı olarak kullanilmakta, kadınlar ise çarşaf ve şalvar gitmektedir.
Başlıca halk dansları; ''Qeraçor, Devzer, Çepki, Fadiki, Wışke, Kılaçep ve Bingöl geneli kartal oyunu'' gibi düğün oyunlarıdır. Başlıca yemekler: ''Babıko, bıcık, zervet, Keşkaw, helisa,malez, patila, pêsara, şir, bıcıka qatqatın, çhebelek, dogma, serun, totur aw, mawsta, çırvila'' gibi genelde hamur ürünü yemeklerdir.
Zazalar arasında kutlanan başlıca bayramlar ve önemli günler şunlardır :
* '''''Rocê İmamu''''' : [[Muharrem orucu]], [[Alevi]] Zazalar, Kürtler ve Türkmenler tarafından da tutulur. [[Alevilik]]'te çok önemli bir yeri vardır.
== Zazaların etnik kimliği üzerine iddialar ==
== Köken Bilim ==
Eski tarihli bazı arşiv ve belgelerde Zazalardan Kürt olarak bahsedilse de, günümüzde Zazalar'ın sınıflandırılması politik bir tartışma konusudur. Bu tartışmada çeşitli gruplar ve tezleri mevcuttur.<ref>[http://www.timeturk.com/tr/2012/12/22/zazalar-kurt-mu-turk-mu-ayri-bir-millet-mi.html Zazalar kimdir? Kürt mü,Türk mü, ayrı bir millet mi?]</ref>
Arap-İslam arşivleri, Osmanlı Arşivleri ve Ermeni Arşivlerinde Zazalar'dan Kürt olarak bahsedilir.<ref>Ercan Çağlayan, “Osmanlı Belgelerinde Zazalar ve Zazaca Üzerine Notlar”, 1.Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs 2011), Bingöl üniversitesi Yayınları, Ankara 2011, s. 270-275</ref><ref>Bilal Zilan, "Tarîxê Xonamekerdişê Kirdan", II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (4-6 Mayıs 2012), Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2012, s. 366-397</ref><ref>Hagop Şahbazyan, ''Kürt - Ermeni Tarihi'', Ermeniceden Çeviri: Ferit M. Yüksel, Kalan Yayınları, İstanbul 2005, s. 94: "Dersim'in Kürtleri, Zaza olarak tanınırlar. Kendilerine has lehçeleri vardır." (Kitabın orijinali ''Kürt-Ermeni Hikayesi'' ismiyle 1911'de yayınlanmıştır)</ref> Şeref Xan tarafından 1595 yılında kaleme alınan Kürt Beyliklerinin tarihinin anlatıldığı [[Şerefname]]'de Zazalar için Dümbeli ismi kullanılır. Şerefname'de Çabakçur (Bingöl), Eğil, Genc, Çemişgezek, Çermik, Palu, Pertek, Siverek gibi Zazaların meskun olduğu bölgelerdeki beylikler (Mirdasiler, Süveydiler, Pir Hüseyinoğulları vb) hakkında bilgi verilirken bunların Kürt beyliği olduğu vurgulanır.<ref>Ercan Çağlayan, ''Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik'', İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2016, s. 66</ref> Benzer şekilde [[Cihannümâ (Kâtip Çelebi)|Kitab-ı Cihannüma]] ve ''Kamus'ül Alam''<nowiki/>'da Zazalar Kürtler içinde kabul edilmiştir.<ref>Ercan Çağlayan, ''Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik'', İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2016, s. 67 ve 69</ref> Osmanlı döneminde tutulan tahrir defterleri, mühimme defterleri, temettuat defterleri, nüfus defterleri, vilayet salnameleri ve resmi yazışmalarda Zazalar, Kürtler içinde değerlendirilmiştir.<ref>Ercan Çağlayan, ''Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik'', İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2016, s. 71-77</ref>
Arkaik kaynaklarına bakıldığında, [[Zaza]] adının günümüzde önceki kaynaklarda zikredildiği görülmektedir. Akaçça, Armanice, Hititçe, İbranice, Peklice, Urartuca, vb. dillere ait civi yazılı tabletlerde And-Antik (Tevrat) betimlerinde Zaza adının günümüzde kullanımıyla veya yaklaşık imla ile geçtiği görülmektedir. Ortaçağ kaynaklarında da bu ismin ‘Zavzan, Zuzan, Zazan’ vb. şeklinde geçtiği görülmektedir. Zaza kelimesi ile arkaik metinlerde ilk defa Bisütün yazıtlarında karşılaşmaktayız. M.Ö. 552 yılında Pers Kralı Dariyus tarafından İran’ın Hemedan Eyaleti bölgesinde Bisutun kaynaklarında yazdırılmıştır. Taş yazıtının 20. Şiiri’nin hemen başında Zazana diye bir yerin adı geçmektedir. Bu eski farsça yazıtta Zazana yukarı Fırat Havzası bölgesi olarak tanımlamak için kullanmaktadır. Bu bölge günümüzde Zazalar’ın yaşadığı yerleşke alanlarıdır. Zaza adının geçtiği kaynaklardan biri de 1329/30 tarihli Kureyş Şeceresidir. Zaza aşiretine mensup olarak kaydedilmiştir.(Talib Molla Mulla Benim gabile Zaza) Kabilesinden ben geçmektedir. Zazaca konuşanlar, yöreden yöreye biraz değişe de, genellikle dağınık bir yaşam içinde olmuşlardır. Bu yüzden kendileriyle ilgili, yörelere göre değişen adlandırmalar yapılmıştır. Örneğin Kırmanc, Dımıli, Zaza gibi adlandırılmaların yanı sıra Kırmancki, Dımıli, Dımılki, So-Bê veya Zazaki şeklinde çeşitli adlandırmalar da yapılmıştır.<ref>[http://www.radiozaza.de/TARIHTE%20ZAZALAR%20ve%20ZAZACA.htm Arkaik Kaynaklardan Modern Kaynaklara Zazaca ve Zazalar / Yaşar Aratemür]</ref><ref>Yaşar ARATEMÜR, “Arkaik Kaynaklardan Modern Kaynaklara
Zazaca ve Zazalar”, I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs
2011), Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl 2011, s. 227-246.</ref>
Evliya Çelebi, 17. yüzyılda yazmış olduğu [[Seyahatnâme (Evliya Çelebi)|Seyahatname]] isimli eserinde Zazalardan "Zaza Kürtleri" anlamına gelen<ref>"Ekrad: Kürtler", Osmanlıca-Türkçe Sözlük (online), http://www.osmanlicaturkce.com/?k=ekrad&t=%40</ref><ref>"Èkrad ..... s. A. pl. de kurd, Kurdes, Mèdes." Youssouf, R. (pseud. du P. Giovanni Reali, S.J.), Dictionnaire turc-français, en caractères latins et turcs, à la portée de tout le monde.... Tome 1, Constantinople, 1888, p. 240</ref><ref>"Kurd ..... au pl. èkrad, Kourde.(Kurde), peuple nomade de la Mésopotamie; Mède." Youssouf, R. (pseud. du P. Giovanni Reali, S.J.), Dictionnaire turc-français, en caractères latins et turcs, à la portée de tout le monde.... Tome 1, Constantinople, 1888, p. 640</ref><ref>Hagop Şahbazyan, ''Kürt - Ermeni Tarihi'', Ermeniceden Çeviri: Ferit M. Yüksel, Kalan Yayınları, İstanbul 2005, s. 96: "Türkler onlara, Dujik ya da Ekrat derlerdi. Ekrat, Kürt kelimesinin çoğuludur."(Kitabın orijinali ''Kürt-Ermeni Hikayesi'' ismiyle 1911'de yayınlanmıştır)</ref> “Ekrad-ı Zaza” şeklinde bahseder ve Zazaları diğer Kürt aşiret ve gruplarıyla birlikte anar: <blockquote>"Ahali-yi Bingoli beyan eder: Evvela Ekrad-ı Zaza ve Lolû ve İzolî ve Yezîdî ve Haltî ve Çekvanî ve Şîqaqî ve Kîkî ve Pîsyanî ve Mudkî..." <ref>Evliya Çelebi, Seyahatname, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat Kitaplığı, 305 n.yazma, 3. Kitap, vrk. 85-b, 88-b</ref></blockquote><blockquote>"Bu şehre Palu kalasından sekiz saadde gelirken Nehr-i Murad üzre Çabakçur cisr-i aziminden ubur ederken Bingöl yaylasına çıkan aşiret-i Halti ve aşiret-i Çekvanî ve aşiret-i Yezîdî ve aşiret-i Zaza ve Zebarî ve Lolo ve aşiret-i Îzolî ve Şiqaqî ve Kiki aşiretleri ki cümle iki yüz bin âdem-i Ekrad ve on kere yüz bin gûsfendi devabat olup bu cisr üzre Çapakçur beginin âdemleri kuş uçurmayıp öşür alırlar..." <ref>Günümüz sadeleştirilmiş Türkçesi:<br>
== Tarihçe ==
"Bu şehre Palu kalesinden sekiz saatte gelip Murat nehri üzerindeki büyük Çapakçur köprüsünden geçen ve Bingöl yaylasına çıkmak isteyen Halti, Çekvani, Yezidi, Zaza, Zebari, Lolu, İzoli, Şekaki ve Kiki aşiretlerinden iki yüz bin Kürt ile bir milyon koyun ve diğer hayvanlardan, bu köprü üzerinde bekleyen Çapakçur beyinin adamları kuş uçurmayıp, öşür vergisi alırlar."
=== Zazaların etnik kimliği üzerine iddialar ===
Zazaların ilk dönem tarihleri hakkında yeterli bilgi mevcut değildir. Ancak dilbilimsel deliller Zazaların Kuzey İran bölgesinden geldiğini göstermektedir. Bilim adamları Zazaların soyu hakkında [[Partlar]] ve [[Deylem]]liler olmak üzere iki halkı ön plana çıkarmaktadırlar. Bunlardan ilki olan Partlar Sasanilerden önce İran’ı yöneten Kuzey doğu İran orjinli bir halk olup, Windfuhr onların dillerinin Zazacaya çok yakın olduğunu belirtmektedir.<ref>Windfuhr, G. (2009). Dialectology VeTopics. G. Windfuhr, The İranian languages (s. 5-43). NY: Routledge.</ref>
İranlı tarihçi Kaveh Farrokh’da Zazalarla Partların güçlü bağı olduğuna işaret etmektedir.<ref>Farrokh, K. (2007). Shadows in the desert: ancient Persia at war. New York: Osprey Publishing MidlveHouse.</ref>
Rus doğubilimci, [[Vladimir Minorski]], de Zazaları, kürt grupları arasında göstermez ve Zazaların soyunu Deylemlilerle özleştirir.<ref>V. Minorsky, Daylam-La Domination des Dailamites, Paris, 1932, p,17; V.Bkz: "..on peut toujours esperer que les recherches reveleront un jour des ilot dailamites tant leur ancienne metropole que dans ses colonies. Il suffit de mentionner ici l'ingenieuse thèorie de F.C. Andrea’s sur l'orginine dailamites des Zaza (Dimla)"</ref> İrani diller konusunda uzman olan MacKenzie dilbilimsel kanıtlara dayanarak Zazaların Hazar denizinin güney ucundaki Deylem bölgesinden geldiğini belirtmektedir.<ref>Mackenzie D, s. 68-86</ref> Deylemliler Sasanilerin başlangıcında Partların orijinal topraklarının hemen batısındaki topraklarda yasayan bir halktı. Yetenekli savaşçılar olarak bilinmelerinden dolayı Abbasiler ve Sasaniler büyük gruplar halinde onları ordularında istihdam etmişlerdi. Abbasi hanedanın düşüşe geçtiği 9. yüzyıldan itibaren Deylemli hanedanlar bugünkü Irak ve İran’ın çoğunu kontrol etmekteydiler. Bu dönemde diğer Deylemli gruplarla birlikte Zazalarında batı İran’a yerleştikleri belirtilmektedir.<ref>[Madelung, W. (1995, December 15). DEYLAMITES people inhabiting a shifting region in northern Persia veadjacent territories, including the Deylamān uplands. Retrieved June 14, 2011 Ansiklopedia İranica: http://www.İranica.com/articles/deylamites>]</ref>
David.N.Mackenzie, Zazalar’in İran Hazar’ından gelerek, Kürtlerin yerleşik olduğu bölgenin batısına, yani şimdi yerleşik oldukları bölgeye risksiz geçmiş olmaları olasılığının zayıf olduğuna işaret ederek, başka bir varsayımı ele almak gerektiğini vurgulamaktadır. Onun varsayımı, Zazaların bugün Kürdistan’ın kalbi olarak kabul edilen yerde, yani Van gölünün güney ve batısındaki topraklarda yaşadıkları ve kendilerinin ilerleyen Kürtlerce batıya gitmeye zorlandıkları varsayımıdır.<ref>Mac Kenzie,Kurdic Dialect Studies London,1981.</ref><ref>G.S. Asatiryan, Zaza Dili ve Ermenice, s.160; G.S. Asatiryan, N.Kh. Gevorgian. Zaza Miscellany, “Notes on some Religious Customs and Institutions. İn: A Green Loaf”, Acta Iranica, No.8, Leiden 1988, p. 499-508. 15-Mac Kenzie,Kurdic Dialect Studies London,1981.</ref> W.B.Lockwood Überblick über die indogermanischen Sprachen adlı eserinde Kuzey-Batı diyalektlerinin iki tanesi bugün o eski bölgelerinin dışında varlıklarını sürdürmektedirler: “Goranca ve Zazaca.” Doğu Türkiye’de Kürtler arasında küçük topluluklar halinde yaşayan Zazalar, Hazar Denizi’nin güney kıyılarındaki Deylem den göçenlerin devamıdırlar ve bunların bir bölümü atalarının dilini günümüze kadar koruyabilmişlerdir. Kendileri bu dile Dimli demektedirler.<ref>W.B.Lockwood, A Panorama of Indo-European Languages, London 1972.</ref><ref>W.B. Lockwood, Überblick über die indogermanischen</ref>
Fransız araştırmacı Clement Huart yayınladığı çalışmada İrani dillerden olan Esterebadi (Esterebad bugünkü Gorgan şehri olup Part bölgesinin merkezinde yer almaktaydı.) ile Zazaca’nın arasındaki güçlü benzerliklerin olduğunu 1909 yılında ortaya koydu.<ref>Kar Cihat (2008), Zaza Dili Arastirmalarinin 150 Yillik Geçmisi Üzerine (1857-2007) II, Çime, Zaza dili ve kültürü dergisi, No. 9, 2008, Pesoreke Zuan u Edate Zazayan.</ref>
[[Osmanlı İmparatorluğu]] resmi kaynaklarından biri olan “Salname-i Diyarbekir” [Diyarbekir Yıllığı] isimli eserlerde, Diyarbekir’in etnik yapısına dair şu bilgilere yer verildiğini görüyoruz:
“Diyarbekir bir Osmanlı memleketidir. Çünkü ahalisi umumen Saltanat-ı Seniyye’nin te’ali ve temadi-i şan u şevketi arzu-yi ciddisiyle mütehassıs bulunuyorlar. Dâhil-i vilayette [[Türk]], [[Arap]], [[Kürd]], [[Ermeni]], [[Süryani]], [[Zaza]] lisanları müsta’mel olmakla [kullanılmakla] beraber en ziyade sayi olan lisan, lisan-ı letafet-resan-i Osmani’dir.”
“Ergani Madeni kasabası, sancağın vasatında bulunup Çermik, Palu, Siverek kazalarını ve yedi müdürlük merkeziyle yirmi altı nevahiyi [nahiye] şamil olarak livayı teşkil eder. (..) Mülhak kasabalar ahalisi Türkçe tekellüm [konuşma] edip kurada [köylerde] bulunanlar [[Kürtçe]], [[Zazaca]] söyleşirler ve ekserisi [[Türkçe]] de bilirler.”
Söz konusu yıllıkların yeni baskısı Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi tarafından 5 cilt halinde yapılmıştır. [[Kürt]] ve [[Zaza]]’nın birbirine karıştırılmadığını, dillerinin de “lehçe-şive” değil, LİSAN (dil) olarak ayrı ayrı kaydedildiğini bu kaynakta da çok net bir şekilde görülebilmektedir.<ref>[Diyarbakır Salnameleri, Miladi ;1869-1905, 5 cilt, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları, istanbul 1999; Cilt:3, s.245, 345; Cilt:4, s.66, 165, 270, 362; Cilt:5, s.84.]</ref>
[[Türkçe]] kaynaklarda ilk defa [[Kaygusuz Abdal]]’ın (1341-1444) bir şiirinde [[Zaza]] kelimesine rastlanmaktadır. [[Kaygusuz Abdal]] Zazaları kürt ya da Türkmen olarak değil ayrı bir halk olarak ele almıştır.<ref>[http://acikerisim.bingol.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11472/645/A%20YILMAZ%20TEZ%20DOSYASI%20PDF.pdf?sequence=1 Zazalar 13. yy. da]</ref><ref>[http://sahipkiran.org/2013/02/25/turkiyenin-bir-rengi-zazalar/ Zaza Dili ve Tarihi]</ref><ref>Kar,Cihat “Zaza Adı ve Kaygusuz Abdal”, Piya Dergisi, Amor/Sayı: 4, Payizopeyén 1988, s.20-23</ref>
"Soğanı, arpa ekmeğini Kürd’e ver,
Eğer bu sene çıkar isem yaza,
Öğünü odur, o onu yahşi yer,
Toplayım bir parça Gürcü, Abaza,
Türkmen’e ver yahni ile burmayı,
Arab’ın önüne döktür hurmayı,
Elime geçerse on kadar [[Zaza]]
Yolar sakalını kavlak satarım."
Bazı Arap-İslam arşivleri, Osmanlı Arşivleri ve Ermeni Arşivlerinde Zazalar'dan "Ekrad" olarak bahsedilir.<ref>Ercan Çağlayan, “Osmanlı Belgelerinde Zazalar ve Zazaca Üzerine Notlar”, 1.Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs 2011), Bingöl üniversitesi Yayınları, Ankara 2011, r. 270-275</ref> Ekrad, Arapça [[Kürt]] sözcüğünün çoğulunu anlatır bu tabir "Osmanlılar da ekrad tanımlamasını konar-göçer aşiretler için kullanmışlardır.
Evliya Çelebi Seyahatname isimli eserinde Zazalardan "Zaza Kürtleri" anlamına gelen.“Ekrad-ı Zaza” şeklinde bahseder ve Zazaları diğer aşiret ve gruplarıyla birlikte anar: <blockquote>"Ahali-yi Bingoli beyan eder: Evvela Ekrad-ı Zaza ve Lolû ve İzolî ve Yezîdî ve Haltî ve Çekvanî ve Şîqaqî ve Kîkî ve Pîsyanî ve Mudkî..." <ref>Evliya Çelebi, Seyahatname, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat Kitaplığı, 305 n.yazma, 3. Kitap, vrk. 85-b, 88-b</ref> </blockquote>"Bingöl yaylasının ahalisini: Zaza, Lolû (Lulu), İzolî, Yezîdî, Haltî, Çekvanî (Çevkanî), Şîqaqî, Kîkî, Pîsyanî, ve Mudkî gibi Ekrad aşiretleri oluşturur..." <blockquote>"Bu şehre Palu kalasından sekiz saadde gelirken Nehr-i Murad üzre Çabakçur cisr-i aziminden ubur ederken Bingöl yaylasına çıkan aşiret-i Halti ve aşiret-i Çekvanî ve aşiret-i Yezîdî ve aşiret-i Zaza ve Zebarî ve Lolo ve aşiret-i Îzolî ve Şiqaqî ve Kiki aşiretleri ki cümle iki yüz bin âdem-i Ekrad ve on kere yüz bin gûsfendi devabat olup bu cisr üzre Çapakçur beginin âdemleri kuş uçurmayıp öşür alırlar..." <ref>Günümüz sadeleştirilmiş Türkçesi:<br>
"Bu şehre Palu kalesinden sekiz saatte gelip Murat nehri üzerindeki büyük Çapakçur köprüsünden geçen ve Bingöl yaylasına çıkmak isteyen Halti, Çekvani, Yezidi, Zaza, Zebari, Lolu, İzoli, Şekaki ve Kiki aşiretlerinden iki yüz bin Ekrad ile bir milyon koyun ve diğer hayvanlardan, bu köprü üzerinde bekleyen Çapakçur beyinin adamları kuş uçurmayıp, öşür vergisi alırlar."
Evliya Çelebi, Seyahatname, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat Kitaplığı, 305 n.yazma, 3. Kitap, vrk. 85-b
</ref> </blockquote>1878'de [[Palu, Elâzığ|Palu]] ve çevresi hakkında Rapor hazırlayan Ermeni Kıdemli Rahip Boğos Natanyan, Palu'da yaşayan Kürtlerin Kırmançi (Kurmanc) ve Zaza olmak üzere iki grup olduğunu belirtmiştir.<ref name=":0">Vahan Bardizaktsi, Boğos Natanyan, Karekin Sırvantsdyants, Arsen Yarman (ed.), Palu-Harput 1878 - Çarsancak, Çemişgezek, Çapakçur, Erzincan, Hizan ve Civar Bölgeler - 2. Cilt / Raporlar, Derlem Yayınları, 2010, sayfa:144 vd.</ref> [[Bulanık]] ile ilgili kısımda ise şöyle denilmektedir: "Bulanık’ta kırk altı tane Zaza Köyü var. Kırmançilerden farklı bir Kürt ırkı olan Zazalar, bin üç yüz seksen kadar haneye ve altı bin dokuz yüz kişilik nüfusa sahipler."<ref name=":0" />
</ref> </blockquote>"Bu şehre Palu kalesinden sekiz saatte gelip Murat nehri üzerindeki büyük Çapakçur köprüsünden geçen ve Bingöl yaylasına çıkmak isteyen Halti, Çekvani, Yezidi, Zaza, Zebari, Lolu, İzoli, Şekaki ve Kiki aşiretlerinden iki yüz bin Ekrad ile bir milyon koyun ve diğer hayvanlardan, bu köprü üzerinde bekleyen Çapakçur beyinin adamları kuş uçurmayıp, öşür vergisi alırlar."
1878'de [[Palu]] ve çevresi hakkında Rapor hazırlayan Ermeni Kıdemli Rahip Boğos Natanyan, Palu'da yaşayan Kürtlerin Kırmançi (Kurmanc) ve Zaza olmak üzere iki grup olduğunu belirtmiştir.<ref name=":0">Vahan Bardizaktsi, Boğos Natanyan, Karekin Sırvantsdyants, Arsen Yarman (ed.), Palu-Harput 1878 - Çars, Çemişgezek, Çapakçur, Erzincan, Hizan ve Civar Bölgeler - 2. Cilt / Raporlar, Derlem Yayınları, 2010, sayfa:144 vd.</ref> [[Bulanık]] ile ilgili kısımda ise şöyle denilmektedir: "Bulanık’ta kırk altı tane Zaza Köyü var. Kırmançilerden farklı bir Kürt ırkı olan Zazalar, bin üç yüz seksen kadar haneye ve altı bin dokuz yüz kişilik nüfusa sahipler."<ref name=":0" />
Mustafa Kemal, Nutuk isimli kitabında Erzincan ve Sivas'ın durumundan bahsettiği bir telgrafında bu illerde oturanların bir kısmının da "Zaza denilen Kürtlerden" olduğunu belirterek, Zazaları Kürt olarak kabul eder.<ref>"Üçüncü maddede Erzincan ve Sıvas arasında mütekâsif bir Ermenilik tahayyülü ilimsizlik ve vukufsuzluktan başka bir şey değildir. Harpten evvel bile buraların sekenesi kısmı azamı Türk ve kısmı kalili Zaza denilen Kürtlerden ve pek az da Ermeniden ibaret idi." Mustafa Kemal, Nutuk, Ankara 1927, s. 60 (Osmanlıca) ve [http://tdk.gov.tr/index.php?index.php&option=com_nutuk&view=nutuk&kategori1=nutukrsm&sayfa1=01_072 Mustafa Kemal, Nutuk, Cilt: I (1919-1920), Devlet Matbaası, İstanbul, 1934, s.72]</ref>
[[Ziya Gökalp]] [[Kürt]] Aşiretleri Üzerine Sosyolojik Tetkikler kitabında Kürtleri vaktiyle edebî eserlerinin tetkikiyle Kurmanc, Zaza, Soran, Gûran, Lur olmak üzere beş kavme ayırdığını ve bilhassa Goran lisanı ile Zaza lisanının birbirine yakın olduğunu yazarak Zazaları [[Kürt]] grupları içinde kabul etmiştir.<ref>Ziya Gökalp, ''Kürt Aşiretleri Üzerine Sosyolojik Tetkikler'', Sosyal yayıncılık, İstanbul 1992, s. 24.</ref>
Antroplog [[Ernest Chantre]], Zazaları da içerecek biçimde [[Kürt]]ler üzerine yaptığı araştırmalarda Zazaları da Kürt grupları içinde değerlendirip incelemiş ve Zazalardan "Kurde Zaza" ve "Kurdes Zazas" yani "Zaza Kürtler" şeklinde bahsetmiştir.
[[Ziya Gökalp]] ''Kürt Aşiretleri Üzerine Sosyolojik Tetkikler'' kitabında Kürtleri vaktiyle edebi eserlerinin tetkikiyle Kurmanc, Zaza, Soran, Gûran, Lur olmak üzere beş kavme ayırdığını ve bilhassa Gûran lisanı ile Zaza lisanının birbirine yakın olduğunu yazarak Zazaları Kürt grupları içinde kabul etmiştir.<ref>Ziya Gökalp, ''Kürt Aşiretleri Üzerine Sosyolojik Tetkikler'', Sosyal yayıncılık, İstanbul 1992, s. 24.</ref>
İngiliz etnolog ve dilbilimci R. G. Latham 1856'da Zazaca sözcükler üzerine H. Sandwith ile ortak yayınladığı çalışmada Zazaları bir [[Kürt]] grubu olarak değerlendirmiştir.
[[Türkçe]] kaynaklarda ilk defa [[Kaygusuz Abdal]]’ın (1341-1444) bir şiirinde [[Zaza]] kelimesine rastlanmaktadır. [[Kaygusuz Abdal]] Zazaları Kürt ya da Türkmen olarak değil ayrı bir halk olarak ele almıştır.<ref>[http://acikerisim.bingol.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11472/645/A%20YILMAZ%20TEZ%20DOSYASI%20PDF.pdf?sequence=1 Zazalar 13. yy. da]</ref><ref>[http://sahipkiran.org/2013/02/25/turkiyenin-bir-rengi-zazalar/ Zaza Dili ve Tarihi]</ref><ref>Kar,Cihat “Zaza Adı ve Kaygusuz Abdal”, Piya Dergisi, Amor/Sayı: 4, Payizopeyén 1988, s.20-23</ref>
İngiliz doğubilimci ve [[Kürt]]ler üzerine çalışmaları bulunan Godfrey Rolles Driverve Kürdolog Basile Nikitine de Zazaları [[Kürt]] grupları içinde kabul ederler.
[[Kemal Badıllı]]'ya göre, "Türkiye'deki bazı Zazaların kendilerini asıl Kürt sayarak kendilerine Kırd ve kendilerinin dışında kalan Kürtlere daha doğrusu Kurmanclara da Kırdasi (Kürdümsü, Kürtçük) derler" <ref>"Türkiyedeki Zazalar, kendilerini asıl Kürt sayarak kendi kendilerine Kırd ve kendilerinin dışında kalan Kürtlere, daha doğrusu Kürmançlara da -biraz da küçümseme ile müterafik olarak- Kırdasî (Kürdümsü, Kürtçük) derler. Kürmançlar ise Zazalara nadiren Zaza, fakat genel olarak Dımıl (Dımılî = Dımıllı/ Dımılce) derler. Bu kelime bazen yanlış olarak, bilhassa Türkler tarafından Dınbılî, Dumbulî, Dumul, Dumıl şekillerinde kullanılır. Mevcut bir rivayete göre, güya bir zamanlar Viranşehir Mılli (Milli) aşiretine tabi olmalarından kinaye olarak Zazalara "Millilerin arkası, devamı, tabii" mânasına Dû Millî denmiş ve zamanla bu kelime Dumulî/Dımılî - Dumıl, Dımıl şekillerine girmiştir [Dû, Kürmanççada arka, son, sonra, devam veya kuyruk ve tabi anlamlarındadır]." Kemal Badıllı, Türkçe İzahlı Kürtçe Grameri (Kurmancca Lehçesi), 1965, s.6</ref>
Coğrafya profesörü [[Ellsworth Huntington]] Fırat Nehri ile ilgili gezi ve gözlemlerine dayanan 1902 tarihli bilimsel makalesinde ve İngiliz yüzbaşı L. Molyneux-Seel, Dersim'de iki ay süren ayrıntılı gezisini anlattığı 1914 tarihli makalesinde Zazaları ve "Kızılbaş" olarak belirttikleri [[Dersim]] Alevilerini Kürt gruplarından sayarlar. Mark Sykes, Osmanlı İmparatorluğu'ndaki [[Kürt]] aşiretlerini ele aldığı ayrıntılı çalışmasında Zazaları ve Zaza aşiret ve kabilelerini Kürt grupları içinde sınıflandırır.
Terry Lynn Todd, Zazaca grameri ele aldığı kitabında Zazalar’ın kendini her yönden Kürt olarak gördüğünü belirtmektedir.<ref>"Speakers of Dimili are Kurds psychologically, socially, culturally, economically, and politically." Terry Lynn Todd, A grammar of Dimili (know as Zaza). 1985, s. vi (önsöz kısmında)</ref>
Almanya Leipzig Max Planck Enstitüsü, Norveç Bilim ve Teknoloji Üniversitesi ile Londra HGI DNA Araştırma Laboratuvarı ve Ulusal Kan Merkezinden beş bilim adamı tarafından farklı Kürt gruplarının genetik açıdan durumlarını saptamak üzere yapılan ortaklaşa bir araştırma genetik alanda bir yayın organı olan "Annals of Human Genetics" dergisinde yayınlanmıştır. Bu araştırmada, elde edilen sonuçların, Zazaca konuşan grubu köken olarak Kuzey İranlı gösteren görüşlere haklılık kazandırmadığı, Zazaların büyük oranda genetik olarak öteki [[Kürt]]Gruplarıyla benzeştiği ifade edilmştir.
Zazaların; Türk olduğu ve Zazaca’nın da Türkçenin bir lehçesi olduğunu ideolojik bir bakış açısı ile ele alan ve bunun temellerini atan ilk isim Nazmi Sevgen olmuştur.
Bir Türk subayı olan Nazmi Sevgen, 1937 yılındaki Dersim hadisesi esnasında bölgede görevli olarak bulunmaktadır. Bu görev süresi boyunca da özellikle Tunceli’deki Zazalar hakkında bazı araştırmalar yapmıştır. Bu araştırmalarını da ilerleyen yıllarda, tarih ve kültür dergilerinde yayınlamıştır. Bazı çalışmalarını da kitap halinde düşünmüş ancak bunların önemli bir bölümü yazar tarafından basılmamıştır. Nazmi Sevgen, Zazalar ile ilgili tezlerini Sümerlere dayandırmaktadır. Zazalar isimli eserde Nazmi Sevgen şöyle demektedir; “Zazaların Sümerlilerle çok yakından alakalı olduklarını söyleyebilirim. Zaten Akdeniz’den Karadeniz’e kadar bütün Anadolu’da bugün de çok koyu, çok canlı Sümer izleri vardır.” Nazmi Sevgen aynı zamanda Sümerlerdeki bazı toplumsal tutum ve davranışları, Zazaların sosyal yaşamlarındaki benzer izler ile karşılaştırarak tezini savunmaktadır.<ref>Nazmi Sevgen, Zazalar, Zaza Kültürü Yayınları, Ankara, 1994, s.19</ref>
Vartolu Alevi Zaza Şerif Fırat, Zazaların Arap istilası döneminde İranı terk ettiklerini ve zaman içinde Türkçe olan dillerini unuttuklarını belirtmiştir.<ref>Fırat, M. Sherif. (1981) Dogu İlleri ve Varto Tarihi, Ankara:Turk Kulturunu Arastırma Ensıtusu.</ref>
Zazaca dilinin, Kürtçeden ayrı bir dil olduğu konusunda dünyanın önde gelen bilim adamlarından olan; Robert Gordon Latham(1860),WilhelmStrecker (1862), Almanİranolog Freinolog Friedrichvon Spiegel,(1871), Alman İranolog C. Bartholomoe(1923), Alman W. Lentz(1926), Norveçli İrenolog G. Morgenstiernne (1927), Ermenidilbilimci A. Abeeghian (1934), İngiliz İranalog H. W. Bailey (1936-50), A. Christensen. K (1939), Fransızdilbilimcilerden J. Vendryese E. Benveniste (1952), Alman İronolog W . B. Hennig (1954), İranolog İ. Gerschvitsch (955), Rus İranolog İ. M. Oranski (1960), B. Henning (1954), D. N. MacKenzie (1961–95), Alman Türkolug ve Altayolog Gerhard Dörfer (1967), İsviçreli İranolog G. Redar (1970), İngiliz dilbilimci T. M. Johnstone (1970), G. L. Windfuhr (1972), Alman İrolog J. Meyerlingwersen (1976), C. F. Voegelin (1977), Alman dilbilimcilerden G. F. Meier (1979), İranolog R. E. Emmerick (1976), Sovyet İranolog R. L. Cabolov (1981), Slovak dilbilimci J. Genzor (1983), Alman dilbilimci G. Bossong (1985), T. L. Todd (1985; G. S. Asatrian / F. Vahman (1987–95), İngiliz İranolog J. R. Payne (1987), Amerikalı dilbilimci M. Ruhlen (1987), F. L. Vahmen (1987-95), Hollandalı İranolog P. G. Kreyenbroek (1992-93) (1926), Norveçli İrenolog G. Morgenstiernne(1927), Ermenidilbilimci Joyce Blau (1989), P. Lecoq (1989), Amerkalı dilbilimci C. M. Jacobson (1993–97), Jonst Gippert (1993–96), M. Sandonato (1994) ve Ludwig Paul (1994–9), M. Sanndonatono (1994), P.Wurzel (1997), gibi bilim adamları başta olmak üzere, Münih Üniversitesi genel bilimcilerin ele aldıkları çalışmalar sonucunda Zazaca’nın kendi başına ayrı bir dil olarak belirlemişlerdir.<ref>[https://wikisource.org/wiki/Uluslararas%C4%B1_Zaza_tarihi_ve_k%C3%BClt%C3%BCr%C3%BC_sempozyumu_bildirisi Uluslar Arası Zaza Dili ve Tarihi Sempozyumu Bildirisi]</ref>
1900′lü yılların başlarında Zazaların meskun olduğu bölgelere yapılan seyahatlerde Zazaların dili ve kültürüne ilişkin kayıtlar da yer bulmuştur. Zazaların yaşadığı Dersim bölgesine 1911 yılında yaptığı seyahatta L. Molyneux-Seel Dersimlilerin dilinin Zazaca olduğunu ve Kürtçeden farklı yapıda bulunduğunu belirtmiştir.<ref>Molyneux-Seel L., A Journey in Dersim, The Geographical Journal, Vol. 44, No. 1 (Jul., 1914), pp. 49-68</ref> Ayrıca Elbsworth Huntington Fırat havzasına yaptığı seyahatle ilgili olarak kaleme aldığı makalede Sünni Zazalarla Kızılbaş Zazalar arasındaki kuvvetli benzerliğe dikkat çekmiştir.<ref>Huntington Elbsworth, The Valley of the Upper Euphrates River and Its PeopleAuthor (Bulletin of the American Geographical Society, Vol. 34, No. 4 (1902), pp. 301-310</ref>
Zazaların Türk oldukları fikri üzerinde duran bir diğer araştırmacı Prof. Dr. Orhan Türkdoğan, Türk Toplumunda Zazalar ve Kürtler adlı eserinde Zazalar için Zaza Türkleri, Zazaca için ise Zaza Türkçesi ifadelerini sık sık kullanmaktadır. Türkdoğan çalışmasında Zazaca hakkında şunları söylemektedir; “Yörede konuşulan ağızlar bir bütün olarak incelendiğinde (Zazaların yaşadığı yöreler) Oğuzca’nın ayrılmaz bir parçası olduğu ortaya çıkmaktadır. Zazaca’nın Türkçe’nin bir lehçesi olduğu yapılan ilmi çalışmalarla tespit edilmiştir.”<ref>Prof. Dr. Orhan Türkdoğan, Türk Toplumunda Zazalar ve Kürtler, Timaş Yayınları, İstanbul, 2010, s.199</ref> Eserin bir başka bölümünde Prof. Dr. Orhan Türkdoğan, yurt dışında bulunan ve Zazaca üzerine çalışmalar yapanların propagandist davrandıklarını ve bunların kimlik oluşturma peşinde olduklarını ifade etmektedir.<ref>Prof. Dr. Orhan Türkdoğan, Türk Toplumunda Zazalar ve Kürtler, Timaş Yayınları, İstanbul, 2010, s.243</ref>
[[Kemal Badıllı]]'ya göre, "Türkiye'deki bazı Zazaların kendilerine Kırd demelerini ve Kürtlere daha doğrusu Kurmanclara da Kırdasi (Kırda(Zazaya) Yakın) demesini Kürtlüğe dayandırmıştır." <ref>"Türkiyedeki Zazalar, kendilerini asıl Kürt sayarak kendi kendilerine Kırd ve kendilerinin dışında kalan Kürtlere, daha doğrusu Kürmançlara da -biraz da küçümseme ile müterafik olarak- Kırdasî (Kürdümsü, Kürtçük) derler. Kürmançlar ise Zazalara nadiren Zaza, fakat genel olarak Dımıl (Dımılî = Dımıllı/ Dımılce) derler. Bu kelime bazen yanlış olarak, bilhassa Türkler tarafından Dınbılî, Dumbulî, Dumul, Dumıl şekillerinde kullanılır. Mevcut bir rivayete göre, güya bir zamanlar Viranşehir Mılli (Milli) aşiretine tabi olmalarından kinaye olarak Zazalara "Millilerin arkası, devamı, tabii" mânasına Dû Millî denmiş ve zamanla bu kelime Dumulî/Dımılî - Dumıl, Dımıl şekillerine girmiştir [Dû, Kürmanççada arka, son, sonra, devam veya kuyruk ve tabi anlamlarındadır]." Kemal Badıllı, Türkçe İzahlı Kürtçe Grameri (Kurmancca Lehçesi), 1965, s.6</ref>
Prof.Dr.[[Joyce Blau]], Gorani ve Zazaca‘nın aynı kökenden geldiklerini biliyoruz. Muhtemelen bu diller Kürtçe‘den önce bu bölgede konuşuyordu. Bu bölge birçok İran ve Türk saldırısına uğradı. İran‘lılar bu bölgeye dalga dalga geldiler. Muhtemelen Gorani ve Zazaca‘nın mazisi Kürtçe‘nin kinden daha eskidir. Kürtler; Zazalar‘ın ve Goranların çoğunu asimile ettiler fakat hepsini edemediler.Bugün Gorani‘nin fazlasiyla Sorani‘nin etkisinde olduğunu biliyoruz ve Goranların çoğu Kürtçenin Soranice lehçesini konuşuyor. Gorani İran‘ın Güney kesiminde ,Kermanşah‘in Kuzeyinde konuşuluyor. Zazalar göç ettirildiler ve şimdi Anadolunun ortasında bir üçgende yaşıyorlar.<ref>[http://www.cilagazete.com/zaza-halki-uzerinde-surdurulen-iddialar-ve-bilimsel-sonuclar-haydar-sahin/.html Joyce Blau, Zazaların mazisi kürtlerden eskidir.]</ref>
Dilbilimci [[Sevan Nişanyan]]'a göre , İrani diller disiplininde Zazaca ve Kürtçe iki ayrı dil kabul edilir. Zazaca Kürtçe’ye nazaran çok daha arkaik özelliklerini koruyan, yani eski İranca hakkında daha fazla bilgi veren enteresan bir dildir. Kürtçenin, Kurmanci lehçesi ya da dili fazlasıyla evrilmişken Zazaca çok daha muhafazakâr ögelerini korumuş olan bir İrani dildir. Nişanyan, Zazaca ile Kürtçe arasındaki farkın, İspanyolca ile İtalyanca arasındaki farktan çok olduğunu söylemiş ve Zazaların Kürt olmadığını ifade etmiştir.<ref>[http://t24.com.tr/haber/zazaca-apayri-bir-dil-ama,108896 Zazaca Ap Ayrı Dildir.]</ref>
Mustafa Kemal, Nutuk isimli kitabında Erzincan ve Sivas'ın durumundan bahsettiği bir telgrafında bu illerde oturanların bir kısmının da "Zaza denilen Kürtlerden" olduğunu belirterek, Zazaları Kürtler içinde saymıştır.<ref>"Üçüncü maddede Erzincan ve Sıvas arasında mütekâsif bir Ermenilik tahayyülü ilimsizlik ve vukufsuzluktan başka bir şey değildir. Harpten evvel bile buraların sekenesi kısmı azamı Türk ve kısmı kalili Zaza denilen Kürtlerden ve pek az da Ermeniden ibaret idi." Mustafa Kemal, Nutuk, Ankara 1927, s. 60 (Osmanlıca) ve [http://tdk.gov.tr/index.php?index.php&option=com_nutuk&view=nutuk&kategori1=nutukrsm&sayfa1=01_072 Mustafa Kemal, Nutuk, Cilt: I (1919-1920), Devlet Matbaası, İstanbul, 1934, s.72]</ref>
Terry Lynn Todd, Zazaca (Zazaki) Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İrani dalının İrani alt grubundaki bir dildir ve Goranice ile birlikte Partcanın en az değişen seklidir ve Dimilice(Zazaca)’den hareketle Zazalar’ın ayrı bir halk olduğunu belirtir.<ref>"Speakers of Dimili are Kurds psychologically, socially, culturally, economically, and politically." Terry Lynn Todd, A grammar of Dimili (know as Zaza). 1985, s. vi (önsöz kısmında)</ref>
1878'de [[Palu]] ve çevresi hakkında Rapor hazırlayan Ermeni Kıdemli Rahip Boğos Natanyan, Palu'da yaşayan Kürtlerin Kırmançi (Kurmanc) ve Zaza olmak üzere iki grup olduğunu belirtmiştir.<ref name=":0"/> [[Bulanık]] ile ilgili kısımda ise şöyle denilmektedir: "Bulanık’ta kırk altı tane Zaza Köyü var. Kırmançilerden farklı bir Kürt ırkı olan Zazalar, bin üç yüz seksen kadar haneye ve altı bin dokuz yüz kişilik nüfusa sahipler."<ref name=":0" />
[[Hasan Reşit Tankut]] Zazaların Türk asıllı olduğunu Zaza kelimesinin eski Türkçe de “sak” tas kelimesinden geldiğini ve Zazaların taşlık bölgelerde yasadığı için böyle denildiğini ifade etmektedir.<ref>Tankut, Hasan Reşit, (2000) Zazalar Üzerine Sosyololojik Tetkikler, Istanbul:Kalan.</ref>
''The Zaza Kurds of Turkey: A Middle Eastern Minority in a Globalised Society'' kitabının yazarı Prof. Mehmed S. Kaya'ya göre Zazalar bir ''Kürt'' boyudur.<ref>[http://www.amazon.com/Zaza-Kurds-Turkey-Minority-Globalised/dp/1845118758/ Mehmed S. Kaya, The Zaza Kurds of Turkey: A Middle Eastern Minority in a Globalised Society, Tauris, London 2011]</ref>. Kaya, Zazaların dillerine "Kürtçe" anlamında "Kırdki" dediklerini belirtir.<ref>Mehmed S. Kaya, Zaza Kürtler, Çev: K.Ateş, M.S.Akgönül, Rûpel Yayınları, İstanbul 2014, s.16</ref>
Diyarbakır yöresindeki Zazaların büyük çoğunluğunun kendini Kürt kabul ettiği akademisyen Serdar Yıldırım tarafından yapılan sosyolojik bir araştırma ile tespit edilmiştir.<ref>Serdar Yildirim, “The Use of the Name ‘Zaza’ and the Understanding of ‘Kurdishness’ among Zaza Villages of Lice and Hani”, International Conference The Zaza People: History, Language, Culture, Identity, Yerevan, Armenia, 28 October 2011</ref>
Peter Alford Andrews, Türkiye’de Etnik Gruplar adlı çalışmasında Zazaları; Alevi Zaza ve Sünni Zaza olarak ayırmakta ve Kürtler'den ayrı bir etnik grup olarak değerlendirmektedir.<ref>Abdal by Peter Alford Andrews pages 435 to 438 in Ethnic groups in the Republic of Turkey / compiled and edited by Peter Alford Andrews, with the assistance of Rüdiger Benninghaus (Wiesbaden : Dr. Ludwig Reichert, 1989) ISBN 3-88226-418-7</ref><ref>Peter Alford Andrews, Ethnic Groups in the Republic of Turkey, Wiesbaden 1989; Türkçe basim: Türkiye’de Etnik Gruplar (Cev. M.Kupusoglu), Istanbul 1992.</ref> Etnolog İngvar Savnberg ise Türkiye'den gelen göçmenlerin etnik ve sosyo-kültürel gelişimini incelediği kitabında bazı Zazaların kendilerini Kürt olarak tanımladığını ifade eder. Ingvar Savnberg, Zazaca kuzeybatı İran dillerinden kücük bir dili oluşturmaktadır. Bu dil küçük adacıklar halinde Türkiye'nin doğusunda yaşamakta olan Kürt yerleşim yerlerinde dağınık bir özellik göstermektedirler. Zazaların çoğunluğu ortodoks sunni müslümanları teşkil etmektedirler, ama bunların içinde alevi inancını taşıyan guruplarda vardır. Dersim'de ki zaza dilini konuşanlar bu dile dımıli derler. Avrupa da yaşıyan Kürt milliyetçileri bu dili kürtçenin bir lehçesi olarak görmektedirler, ama bunu derken bilimsel bir dayanak gösterememektedirler. Buna rağmen birçok zaza değişik gurupları desteklemektedirler ve bundan dolayıda dilini kürtçe görür. Zaza dili derin bir şekilde araştırılmamış olup ve kesinlikle layık olduğu yer yok olmadan araştırmalar ve dokumentasyonlarla belirlenmelidir. Stockholm'da Türkyeli göçmenler arasında zazaca konuşanlarda var.<ref>[Ingvar Svanberg, Invandrare Från Turkiet - Etnisk och Sociokulturell Variation. Uppsala 1985, s. 30.]</ref><ref>"Majoriteten av de enligt vissa källor tre miljoner zaza-talande är ortodoxa sunni-muslimer <nowiki>'''</nowiki>och identifierar sig som kurder<nowiki>'''</nowiki>, men det finns också alevitiska grupper bland dem.", [https://books.google.com.tr/books?ei=R7CQVPG1KIbuULK9gZgN&hl=tr&id=RNwnAQAAMAAJ&dq=Ingvar+Svanberg%2C+Invandrare+Fran+Turkiet-Etnisk+och+Sociokulturell+Variation&focus=searchwithinvolume&q=zaza-talande Ingvar Svanberg, Invandrare Fran Turkiet-Etnisk och Sociokulturell Variation, Uppsala 1988, s.31]</ref> Antroplog dilbilimci Dr. Orville Boyd Jenkins de zazaları Kürt grupları içinde sınıflandırır.<ref>Dr. Orville Boyd Jenkins, [http://orvillejenkins.com/peoples/kurds.html "The Kurdish Peoples"], erişim: 18.12.2014</ref>
Zazalar üzerine araştırmalar yapan ve bu konuda eser veren bir diğer kişi de Ali Rıza Özdemir’dir. Zazalar ve Türklük adlı çalışmasında Zazalar hakkında farklı alanlarda bilgiler veren Ali Rıza Özdemir, Zazalar hakkında kendisinden önce yapılmış birçok teze karşı çıkarak kendi tezini şöyle açıklamaktadır; “Tarafımızdan geliştirilen bu teze göre (Sabir-Kıpçak Tezi), bugün Türkiye sınırları içerisinde yaşayan Zazalar; Hunların bir kolu olan Sabirler ile Kumanların bir kolu olan Kıpçaklar başta olmak üzere Anadolu’ya tarihi süreç içerisinde yerleşen değişik Türk boylarının toplamından oluşmaktadır.”<ref>Ali Rıza Özdemir, Zazalar ve Türklük (Koç Heykelli Mezarların İzinde), Kripto Yayınları, Ankara, 2010,
s.76</ref>
Zazalar hakkında Sabir-Kıpçak Tezi’nden söz eden Ali Rıza Özdemir, Zazaca konusundaki tezlerinde ise şöyle demektedir; “Zazaca’nın ne zaman ortaya çıktığını söylemek zor. Eğer Sabirleri, Zazaların ilk ataları sayarsak, Zazaca’nın ilk halinin Sabirlerin kullandığı Türkçe olduğunu kabul etmek durumundayız.”<ref>Ali Rıza Özdemir, Zazalar ve Türklük (Koç Heykelli Mezarların İzinde), Kripto Yayınları, Ankara, 2010,
s.140</ref>
Amerikalı bilim adamı Prof. Dr. David Magie’nin yazdığı Osmanlı İmparatorluğu’nda doğudaki aşiret ve grupları incelediği yazısında Zazalar için, ‘Türklerin biraz Arap ve Farslarla karışmış olanlarıdır’ demiştir.<ref>[http://www.a24.com.tr/haber/zaza--kurt-tartismasi-suruyor-23467399.html?h=15 Zazalar;Türklerin biraz Arap ve Farslarla karışmış olanlarıdır]</ref>
Diyarbakır yöresindeki bazı Zazaların kendini Kürt kabul ettiği akademisyen Serdar Yıldırım tarafından yapılan sosyolojik bir araştırma ile tespit edilmiştir.<ref>Serdar Yildirim, “The Use of the Name ‘Zaza’ and the Understanding of ‘Kurdishness’ among Zaza Villages of Lice and Hani”, International Conference The Zaza People: History, Language, Culture, Identity, Yerevan, Armenia, 28 October 2011</ref>
Antroplog Ernest Chantre, Zazaları da içerecek biçimde Kürtler üzerine yaptığı araştırmalarda Zazaları da Kürt grupları içinde değerlendirip incelemiş ve Zazalardan "Kurde Zaza" ve "Kurdes Zazas" şeklinde bahsetmiştir.<ref>Ernest Chantre, Les Kurdes: Esquisse historique et ethnographique, 1897</ref><ref>[ftp://ftp.bnf.fr/574/N5746593_PDF_1_-1DM.pdf Ernest Chantre, Missions scientifiques en Transcaucasie, Asie Mineure et Syrie]</ref> İngiliz etnolog ve dilbilimci R. G. Latham 1856'da Zazaca sözcükler üzerine H. Sandwith ile ortak yayınladığı çalışmada Zazaları bir Kürt grubu olarak değerlendirmiştir.<ref>Dr. Robert Gordon Latham & Dr. H. Sandwith, [http://books.google.com.tr/books?id=OMIYAAAAIAAJ&printsec=frontcover&hl=tr&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false "On a Zaza Vocabulary", Transactions of The Philological Society, London, 1856, s.40-42]</ref> 1864'te ''Missionary Magazine'' dergisinde Türkiye Kürtleri ile ilgili yayınlanan raporda Türkiye'deki Kürtlerin Zaza, Kurmanc ve Kızılbaş olmak üzere üç grup olduğu, Zaza ve Kurmancların yine kendi isimleriyle anılan dilleri konuştukları, Kızılbaşların ise bulundukları yere göre bu iki dilden birini veya bunların karışımı ile Türkçe konuştukları ifade edilmiştir.<ref>"The Koords are the wild dwellers chiefly of the mountains in the eastern part of Turkey. They are very numerous, but, as Turkey takes no census, not even an approximate estimate of their numbers can be given. There are three classes, the Zaza and the Koormange, who each speak a language bearing the same name, and the Kuzzelbash, who, according to their location, use either one of the above-mentioned languages, or a mixture of them and the Turkish, or the turkish alone..." [http://www.mocavo.com/The-Missionary-Magazine-January-1864-Volume-44/713777/203?browse=true#203 Missionary Magazine, Volume XLIV, Boston, 1864, s.184]</ref> İngiliz doğubilimci ve Kürtler üzerine çalışmaları bulunan Godfrey Rolles Driver<ref>"There are also a few whole tribes which worship the trees of the forest and have altars formed of rude blocks of stone, like dolmens or menhirs, in the secret recesses of their country; these people are probably to be identified with the Zaza Kurds, who are dispersed throughout the length and breadth of the land." G.R. Driver, de Magdalen College, Oxford, "The Religion of the Kurds", ''Bulletin of theSchool of Oriental Studies'', London Institution, cilt 2, bölüm 2, 1912, s. 199</ref> ve Kürdolog Basile Nikitine de Zazaları Kürt grupları içinde kabul ederler.<ref>"...Harput vilayetinde, Dersim bölgesinin yoğun bir Kürt nüfusu olduğunu belirtmek gerekir; Fırat ırmağının iki yukarı kolu arasında bulunan bölgede Kürtler diğer öğelere oranla sekiz kat daha kalabalıktırlar. Bu Kürtler ayrı bir lehçe (Zazaca) konuşurlar ve ayrı bir mezhebe (Ali İlahi) bağlıdırlar ama bu yüzden Kürt toplumunun dışında tutulmazlar..." Bazil Nikitin, Kürtler: Sosyolojik ve Tarihi İnceleme, Deng Yayınları, 6.baskı, İstanbul 2013, s.82</ref> Coğrafya profesörü [[Ellsworth Huntington]] Fırat Nehri ile ilgili gezi ve gözlemlerine dayanan 1902 tarihli bilimsel makalesinde<ref>Ellsworth Huntington, "Through the Great Canon of the Euphrates River", ''The Geographical Journal The Royal Geographical Society'', Vol. XX. — July to December, Londra 1902, s.187</ref> ve İngiliz yüzbaşı L. Molyneux-Seel, Dersim'de iki ay süren ayrıntılı gezisini anlattığı 1914 tarihli makalesinde Zazaları ve "Kızılbaş" olarak belirttikleri Dersim Alevilerini Kürt gruplarından sayarlar.<ref>L. Molyneux-Seel, "Journey in Dersim", ''The Geographical Journal'', Vol. 44, No. 1, Jul. 1914, s. 51</ref> Mark Sykes, [[Osmanlı İmparatorluğu]]'ndaki Kürt aşiretlerini ele aldığı ayrıntılı çalışmasında Zaza aşiret ve kabilelerini Kürd grupları içinde sınıflandırır.<ref>Mark Sykes, "The Kurdish Tribes of the Ottoman Empire," ''[http://intersci.ss.uci.edu/wiki/eBooks/Articles/1908%20Kurdish%20Tribes%20Sykes.pdf The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland]'', Vol. 38, 1908, s.466 vd.</ref>
Türkiye’nin Etnik Yapısı adlı eserinde Ali Tayyar Önder, Zazalar ile ilgili tezlerinde öncelikle, daha önce Zazalar hakkında görüş bildiren bilim adamlarına yer verdikten sonra şöyle demektedir; “Zazaların kökenleri, daha çok Horasan, Harezm, Gür ve Karluk Türkleriyle ilişkilendirilir. Zazaların yaşlılarının önemli bir bölümü kendilerinin bu kökenlerden geldiklerine inanırlar.”<ref>Ali Tayyar Önder, Türkiye’nin Etnik Yapısı (Halkımızın Kökenleri ve Gerçekler), Kripto Yayınları,
52.Basım, Ankara, 2012, s.248</ref> Ali Tayyar Önder kitabın ilerleyen bölümlerinde, Zazaların asli köken itibari ile Türk olduklarını, bunun yerli ve yabancı çok sayıda araştırmacının ortaya koyduğu ortak bir tespit olduğunu dedikten sonra, şunları söylemektedir; “Devlet ve toplum olarak, bugün hala bu grup Zaza’ya Türk oldukları gerçeğini anlatabilmek, Zazaların Türklük bilincini pekiştirmek imkanına sahibiz. Bunun için devletin büyük bir zaafı olan bugünkü etniklik politikasının değiştirilmesi, bilimsel olan, gerçekçi, doğru, bilinçli bir etniklik politikasının benimsenmesi şarttır. Ek olarak TV, basın ve eğitim imkanları bu hedef doğrultusunda seferber edilmelidir.”<ref>Ali Tayyar Önder, Türkiye’nin Etnik Yapısı (Halkımızın Kökenleri ve Gerçekler), Kripto Yayınları,
52.Basım, Ankara, 2012, s.261</ref>
[[Dosya:Kurdes Zaza de Diarbekir (Kurdistan).jpg|400px|küçükresim|sağ|Diyarbekir'den Emekçi Zaza Kürtleri (Kürdistan), E.Chantre & C.Barry, 1881]]
İranoloji de Zazacayı başlı başına bir dil olarak kabul eden ilk dilbilimci Karl Hadank'tır. Hadank bunu iranolog Oskar Mann'ın yarıda bıraktığı çalışmalarını ilerleterek sürdürdüğü Die Mundarten der Zâzâ adlı eserinde dile getirmiştir.<ref>Karl Hadank, Die Mundarten der Zâzâ, 1932</ref> Peter Lerch (1856-57), Friedrich Müller (1864), Albert van Le Coq (1901-03) gibi araştırmacı ve dilbilimciler ise eserlerinde Zazaca hakkında folklorik yazın derleyip kısmen analiz de etmişlerdir.<ref>W.B. Henning (1954) ,</ref> Bu yazarlar Zazaca dilini "Kürtçe'nin içinde değerlendirmiştir..<ref>[http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Peter%20Lerch.pdf Peter I. Lerch, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg 1857]</ref>,<ref>[http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Albert%20Von%20Le%20Coq-I.pdf Albert Von Le Coq, Kurdische Texte, Reichsdruckerei, Berlin 1903]</ref>
Antroplog Ernest Chantre, Zazaları da içerecek biçimde Kürtler üzerine yaptığı araştırmalarda Zazaları da Kürt grupları içinde değerlendirip incelemiş ve Zazalardan "Kurde Zaza" ve "Kurdes Zazas" yani "Zaza Kürtler" şeklinde bahsetmiştir.<ref>Ernest Chantre, Les Kurdes: Esquisse historique et ethnographique, 1897</ref><ref>[ftp://ftp.bnf.fr/574/N5746593_PDF_1_-1DM.pdf Ernest Chantre, Missions scientifiques en Transcaucasie, Asie Mineure et Syrie]</ref> İngiliz etnolog ve dilbilimci R. G. Latham 1856'da Zazaca sözcükler üzerine H. Sandwith ile ortak yayınladığı çalışmada Zazaları bir Kürt grubu olarak değerlendirmiştir.<ref>Dr. Robert Gordon Latham & Dr. H. Sandwith, [http://books.google.com.tr/books?id=OMIYAAAAIAAJ&printsec=frontcover&hl=tr&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false "On a Zaza Vocabulary", Transactions of The Philological Society, London, 1856, s.40-42]</ref> 1864'te ''Missionary Magazine'' dergisinde Türkiye Kürtleri ile ilgili yayınlanan raporda Türkiye'deki Kürtlerin Zaza, Kurmanc ve Kızılbaş olmak üzere üç grup olduğu, Zaza ve Kurmancların yine kendi isimleriyle anılan dilleri konuştukları, Kızılbaşların ise bulundukları yere göre bu iki dilden birini veya bunların karışımı ile Türkçe konuştukları ifade edilmiştir.<ref>"The Koords are the wild dwellers chiefly of the mountains in the eastern part of Turkey. They are very numerous, but, as Turkey takes no census, not even an approximate estimate of their numbers can be given. There are three classes, the Zaza and the Koormange, who each speak a language bearing the same name, and the Kuzzelbash, who, according to their location, use either one of the above-mentioned languages, or a mixture of them and the Turkish, or the turkish alone..." [http://www.mocavo.com/The-Missionary-Magazine-January-1864-Volume-44/713777/203?browse=true#203 Missionary Magazine, Volume XLIV, Boston, 1864, s.184]</ref> İngiliz doğubilimci ve Kürtler üzerine çalışmaları bulunan Godfrey Rolles Driver<ref>"There are also a few whole tribes which worship the trees of the forest and have altars formed of rude blocks of stone, like dolmens or menhirs, in the secret recesses of their country; these people are probably to be identified with the Zaza Kurds, who are dispersed throughout the length and breadth of the land." G.R. Driver, de Magdalen College, Oxford, "The Religion of the Kurds", ''Bulletin of theSchool of Oriental Studies'', London Institution, cilt 2, bölüm 2, 1912, s. 199</ref> ve Kürdolog Basile Nikitine de Zazaları Kürt grupları içinde kabul ederler.<ref>"...Harput vilayetinde, Dersim bölgesinin yoğun bir Kürt nüfusu olduğunu belirtmek gerekir; Fırat ırmağının iki yukarı kolu arasında bulunan bölgede Kürtler diğer öğelere oranla sekiz kat daha kalabalıktırlar. Bu Kürtler ayrı bir lehçe (Zazaca) konuşurlar ve ayrı bir mezhebe (Ali İlahi) bağlıdırlar ama bu yüzden Kürt toplumunun dışında tutulmazlar..." Bazil Nikitin, Kürtler: Sosyolojik ve Tarihi İnceleme, Deng Yayınları, 6.baskı, İstanbul 2013, s.82</ref> Coğrafya profesörü [[Ellsworth Huntington]] Fırat Nehri ile ilgili gezi ve gözlemlerine dayanan 1902 tarihli bilimsel makalesinde<ref>Ellsworth Huntington, "Through the Great Canon of the Euphrates River", ''The Geographical Journal The Royal Geographical Society'', Vol. XX. — July to December, Londra 1902, s.187</ref> ve İngiliz yüzbaşı L. Molyneux-Seel, Dersim'de iki ay süren ayrıntılı gezisini anlattığı 1914 tarihli makalesinde Zazaları ve "Kızılbaş" olarak belirttikleri Dersim Alevilerini Kürt gruplarından sayarlar.<ref>L. Molyneux-Seel, "Journey in Dersim", ''The Geographical Journal'', Vol. 44, No. 1, Jul. 1914, s. 51</ref> Mark Sykes, [[Osmanlı İmparatorluğu]]'ndaki Kürt aşiretlerini ele aldığı ayrıntılı çalışmasında Zazaları ve Zaza aşiret ve kabilelerini Kürd grupları içinde sınıflandırır.<ref>Mark Sykes, "The Kurdish Tribes of the Ottoman Empire," ''[http://intersci.ss.uci.edu/wiki/eBooks/Articles/1908%20Kurdish%20Tribes%20Sykes.pdf The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland]'', Vol. 38, 1908, s.466 vd.</ref>
Zazaların başlı başına bir halk veya başka bir etnik ırktan olup olmadığı konusunda dilbilim temelli tariflerde tartışmalar devam etmektedir. Hemfikir olunan nokta, Zazaca dili ve Kürt dilinin, Hint-Avrupa dil ailesinin İrani diller gurubun Kuzey-Batı koluna dahil olduklarıdır. Zazaca’nın diğer akraba olduğu diller arasında Talişi, Mazenderani, Semnani, Gileki, Tati sayılabilir. Farsça ise güneybatı İrani dillerdendir. Gramer ve kimi önemli sözcükler açısından Kürt lehçeleri Zazaca’ya yakın olup, Kuzey-İran’da Hazar Denizi kıyısında konuşulan dillerle de belli bir yakınlık mevcuttur.<ref>G.S. Asatrian / F. Vahman (1987-95), Joyce Blau (1989),</ref>
Rus doğubilimci Vladimir Feodoroviç Minorskiy Zazaları, kürt grupları arasında göstermez ve Zazaların soyunu Deylemlilerle özleştirir.<ref>V. Minorsky, Daylam-La Domination des Dailamites, Paris, 1932, p,17; V.Bkz: "..on peut toujours esperer que les recherches reveleront un jour des ilot dailamites tant leur ancienne metropole que dans ses colonies. Il suffit de mentionner ici l'ingenieuse thèorie de F.C. Andrea’s sur l'orginine dailamites des Zaza (Dimla)"</ref> David.N.Mackenzie, Zazalar’in İran Hazar’ından gelerek, Kürtlerin yerleşik olduğu bölgenin batısına, yani şimdi yerleşik oldukları bölgeye risksiz geçmiş olmaları olasılığının zayıf olduğuna işaret ederek, başka bir varsayımı ele almak gerektiğini vurgulamaktadır. Onun varsayımı, Zazaların bugün Kürdistan’ın kalbi olarak kabul edilen yerde, yani Van gölünün güney ve batısındaki topraklarda yaşadıkları ve kendilerinin ilerleyen Kürtlerce batıya gitmeye zorlandıkları varsayımıdır.<ref>Mac Kenzie,Kurdic Dialect Studies London,1981.</ref><ref>G.S. Asatiryan, Zaza Dili ve Ermenice, s.160; G.S. Asatiryan, N.Kh. Gevorgian. Zaza Miscellany, “Notes on some Religious Customs and Institutions. İn: A Green Loaf”, Acta Iranica, No.8, Leiden 1988, p. 499-508. 15-Mac Kenzie,Kurdic Dialect Studies London,1981.</ref> W.B.Lockwood Überblick über die indogermanischen Sprachen adlı eserinde Kuzey-Batı diyalektlerinin iki tanesi bugün o eski bölgelerinin dışında varlıklarını sürdürmektedirler: “Goranca ve Zazaca.” Doğu Türkiye’de Kürtler arasında küçük topluluklar halinde yaşayan Zazalar, Hazar Denizi’nin güney kıyılarındaki Deylem den göçenlerin devamıdırlar ve bunların bir bölümü atalarının dilini günümüze kadar koruyabilmişlerdir. Kendileri bu dile Dimli demektedirler.<ref>W.B.Lockwood, A Panorama of Indo-European Languages, London 1972.</ref><ref>W.B. Lockwood, Überblick über die indogermanischen</ref> Bu yorumlarda Zazaların tarihi ve etnisitesi üzerinde özel bir araştırma ve bilgiye dayanılmamış genel olarak dillerinin diğer Kürt dil ve lehçelerine oranla olan farklılığından yola çıkılarak bir sonuca varılmaya çalışılmıştır.
Zazaların etnik aidiyet konusunda dil bazında yapıldığı kadar derin olmasa da, Avrupa'da yayınlanan dört tane doktora tezinde, Zazalar'ın Kürtler'den diğer halklardan ayrı bir etnisite olduğu belirtilmiş, üzerine durulmuştur. Çıkan dört tane doktoranın yazarları Kahraman Gündüzkanat, Hüseyin Çağlayan, Gülsün Fıran, Kazım Aktaş Zazalar üzerine bölümlerde etnisite konusuna da değinmişlerdir.
Peter Alford Andrews, Türkiye’de Etnik Gruplar adlı çalışmasında Zazaları; Alevi Zaza ve Sünni Zaza olarak ayırmakta ve Kürtler'den ayrı bir etnik grup olarak değerlendirmektedir.<ref>Abdal by Peter Alford Andrews pages 435 to 438 in Ethnic groups in the Republic of Turkey / compiled and edited by Peter Alford Andrews, with the assistance of Rüdiger Benninghaus (Wiesbaden : Dr. Ludwig Reichert, 1989) ISBN 3-88226-418-7</ref><ref>Peter Alford Andrews, Ethnic Groups in the Republic of Turkey, Wiesbaden 1989; Türkçe basim: Türkiye’de Etnik Gruplar (Cev. M.Kupusoglu), Istanbul 1992.</ref> Etnolog İngvar Savnberg ise Türkiyeli göçmenlerin etnik ve sosyo-kültürel gelişimini incelediği kitabında Zazaların kendilerini Kürd olarak tanımladığını ifade eder.<ref>"Majoriteten av de enligt vissa källor tre miljoner zaza-talande är ortodoxa sunni-muslimer <nowiki>'''</nowiki>och identifierar sig som kurder<nowiki>'''</nowiki>, men det finns också alevitiska grupper bland dem.", [https://books.google.com.tr/books?ei=R7CQVPG1KIbuULK9gZgN&hl=tr&id=RNwnAQAAMAAJ&dq=Ingvar+Svanberg%2C+Invandrare+Fran+Turkiet-Etnisk+och+Sociokulturell+Variation&focus=searchwithinvolume&q=zaza-talande Ingvar Svanberg, Invandrare Fran Turkiet-Etnisk och Sociokulturell Variation, Uppsala 1988, s.31]</ref> Antroplog dilbilimci Dr. Orville Boyd Jenkins de zazaları Kürt grupları içinde sınıflandırır.<ref>Dr. Orville Boyd Jenkins, [http://orvillejenkins.com/peoples/kurds.html "The Kurdish Peoples"], erişim: 18.12.2014</ref>
Almanya Leipzig [[Max Planck Enstitüsü]], Norveç Bilim ve Teknoloji Üniversitesi ile Londra HGI DNA Araştırma Laboratuvarı ve Ulusal Kan Merkezinden beş bilim adamı tarafından farklı Zazaları da dahil ederek Kürt gruplarının genetik açıdan durumlarını saptamak üzere yapılan ortaklaşa bir araştırma genetik alanda bir yayın organı olan "Annals of Human Genetics" dergisinde yayınlanmıştır. Zazalar ve Kürtlerin etnik olarak birbirine yakın oldukları gurupların batı Asyalılar olduğu dolayısıyla ön Asya halkları olan İranlılar, Ermeniler veya Aryan ırkına daha yakın oldukları açığa çıkmıştır.Etimolojik ve bilimsel analizlerde bu gerçeği doğrulamaktadır. Zazaların büyük oranda genetik olarak öteki Kürt Gruplarıyla benzeştiği ifade edilmiştir.<ref>[http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1046/j.1529-8817.2005.00174.x/full/ Ivan Nasidze, Dominique Quinque, Murat Ozturk, Nina Bendukidze, Mark Stoneking, "MtDNA and Y-chromosome Variation in Kurdish Groups", Annals of Human Genetics, Volume 69, Issue 4, pages 401–412, July 2005, (Article first published online: 19 MAR 2005]</ref>
Bazı Türk milliyetçileri Zazaların Türk asıllı olduğunu iddia edegelmişlerdir. Bunlardan [[Hasan Reşit Tankut]] Zazaların Türk asıllı olduğunu Zaza kelimesinin eski Türkçe de “sak” tas kelimesinden geldiğini ve Zazaların taşlık bölgelerde yasadığı için böyle denildiğini ifade etmektedir.<ref>Tankut, Hasan Reşit, (2000) Zazalar Üzerine Sosyololojik Tetkikler, Istanbul:Kalan.</ref> Vartolu Alevi Zaza Şerif Fırat, Zazaların Arap istilası döneminde İranı terk ettiklerini ve zaman içinde Türkçe olan dillerini unuttuklarını belirtmiştir.<ref>Fırat, M. Sherif. (1981) Dogu İlleri ve Varto Tarihi, Ankara:Turk Kulturunu Arastırma Ensıtusu.</ref>
===Zazaistan===
''Zazaistan'', [[Doğu Anadolu Bölgesi|Doğu Anadolu]] ve [[Güney Doğu Anadolu Bölgesi|Güney Doğu Anadolu]] bölgelerinin bir kısmını oluşturan ve Zaza halkının yaşadığı coğrafi bölgedir.
Zazaların etnik aidiyet konusunda dil bazında yapıldığı kadar derin olmasa da, Avrupa'da yayınlanan dört tane doktora tezinde, Zazalar'ın Kürtler'den ayrı bir etnisite olduğu belirtilmiş, üzerine durulmuştur. Çıkan dört tane doktoranın yazarları Kahraman Gündüzkanat, Hüseyin Çağlayan, Gülsün Fıran, Kazım Aktaş Zazalar üzerine bölümlerde etnisite konusuna da değinmişlerdir.
[[Dosya:Zaza Map.gif|thumb|right|300px|Zaza coğrafyası]]
İranolojide Zazacayı başlı başına bir dil olarak kabul eden ilk dilbilimci Karl Hadank'tır. Hadank bunu iranolog Oskar Mann'ın yarıda bıraktığı çalışmalarını ilerleterek sürdürdüğü Die Mundarten der Zâzâ adlı eserinde dile getirmiştir.<ref>Karl Hadank, Die Mundarten der Zâzâ, 1932</ref> Oskar Mann’dan önce ise Peter Lerch (1856-57), Friedrich Müller (1864), Albert van Le Coq (1901-03) gibi araştırmacı ve dilbilimciler eserlerinde Zazaca hakkında folklorik yazın derleyip kısmen analiz de etmişlerdir.<ref>W.B. Henning (1954) , D.N. MacKenzie (1961-95)</ref> Bu yazarlar Zazalardan Kürt, Zazacadan da "Kürtçe'nin bir lehçesi" olarak bahsetmişlerdir.<ref>[http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Peter%20Lerch.pdf Peter I. Lerch, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg 1857]</ref>,<ref>[http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Albert%20Von%20Le%20Coq-I.pdf Albert Von Le Coq, Kurdische Texte, Reichsdruckerei, Berlin 1903]</ref>
Dr. Zülfü Selcan’ın “Zaza Dilinin Tarihi Gelişimi” adlı makalesi. Bu makalenin ve kitabın 114–115. sayfalarında bir Zazaistan haritası yer alır. Zazaistan, Erzincan, Elazığ, Tunceli’nin tamamını, Şanlıurfa, Malatya, Sivas, Bitlis, Bingöl, Erzurum, Diyarbakır, Muş'un bir kısmını kapsar.<ref>[http://www.kamugazetesi.com/haber/devletin-parasi-ile-zazaistan-haritasini-bastiran-universite-13781.html Zazaistan haritası]</ref>
Zazaların başlı başına bir halk veya Kürt olup olmadığı konusunda dilbilim temelli tariflerde tartışmalar devam etmektedir. Hemfikir olunan nokta, Zazaca ve Kürt dillerinin, Hint-Avrupa dil ailesinin İrani diller gurubun Kuzey-Batı koluna dahil olduklarıdır. Zazaca’nın diğer akraba olduğu diller arasında Talişi, Mazenderani, Semnani, Gileki, Tati sayılabilir. Farsça ise güneybatı İrani dillerdendir. Gramer ve kimi önemli sözcükler açısından Kürt lehçeleri Zazaca’ya yakın olup, Kuzey-İran’da Hazar Denizi kıyısında konuşulan dillerle de belli bir yakınlık mevcuttur.<ref>G.S. Asatrian / F. Vahman (1987-95), Joyce Blau (1989),</ref>
Zazaistan adını ilk defa ortaya atan isim [[Ebubekir Pamukçu]] olmuştur. Pamukçu'ya göre, Zazalar hem [[Türkler]] hem de [[Kürtler]] tarafından reddedilen bir halktır ve [[Kürdistan]] yerine [[Zazaistan]] teriminin kullanılması gerekmektedir.<ref>http://www.radikal.com.tr/yazarlar/ayse_hur/alevistan_zazaistan_ve_kurdistan-1125474</ref>
Almanya Leipzig [[Max Planck Enstitüsü]], Norveç Bilim ve Teknoloji Üniversitesi ile Londra HGI DNA Araştırma Laboratuvarı ve Ulusal Kan Merkezinden beş bilim adamı tarafından farklı Kürt gruplarının genetik açıdan durumlarını saptamak üzere yapılan ortaklaşa bir araştırma genetik alanda bir yayın organı olan "Annals of Human Genetics" dergisinde yayınlanmıştır. Bu araştırmada, elde edilen sonuçların, Zazaca konuşan grubu köken olarak Kuzey İranlı gösteren görüşlere haklılık kazandırmadığı, Zazaların büyük oranda genetik olarak öteki Kürt Gruplarıyla benzeştiği ifade edilmştir.<ref>[http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1046/j.1529-8817.2005.00174.x/full/ Ivan Nasidze, Dominique Quinque, Murat Ozturk, Nina Bendukidze, Mark Stoneking, "MtDNA and Y-chromosome Variation in Kurdish Groups", Annals of Human Genetics, Volume 69, Issue 4, pages 401–412, July 2005, (Article first published online: 19 MAR 2005]</ref>
1991’de İsveç'te 'Raya Zazaistani' (Zazaistan Yolu) adlı bir örgüt Sünni ve Alevi Zazalar arasındaki suni duvarların yakılması, omuz omuza, kalp kalbe davranarak devrimci milli kurtuluş ve demokrasi mücadelesini yükseltme çağrısı yapıyordu.<ref>[http://arsiv.taraf.com.tr/yazilar/ayse-hur/dersim-alevistan-zazaistan/8507/ Zazaistan üzerine]</ref>
== İlgili kitaplar ==
* ''Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik'', Ercan Çağlayan, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2016
* ''Zaza Kürtler'', Mehmed S. Kaya, Çevirenler: K.Ataş, M.S.Akgönül, Rupel Basım Yayın, İstanbul 2014
* ''Dersim Merkezli Kürt Aleviliği'', Munzur Çem, Vate Yayınları, İstanbul 2009
* ''Dersim-Zaza Tarihi'', [[Seyfi Cengiz]]
* ''Dersim Tarihi'', Ali Kaya, Can Yayınları
* ''Dersim Yazıları'', Sait Çiya, Tij Yayınları
* ''Belge ve Tanıklarıyla Dersim Direnişleri'', M. Kalman, Nujen Yayınları
* ''Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri'', Malmîsanij, Deng Yayınları, Îstanbul 1996
* ''Kırmanclar Kızılbaşlar ve Zazalar'', [[Seyfi Cengiz]], Desmala Sure Yayınları
* ''38 ra Jü Pelge'', Dr. H. Çağlayan , Tij Yayınları
* ''Kulê 38i'', Munzur Çem, Peri Yayınları
* ''Türkiye'de Etnik Topluluklar'', Peter Alford Andrews, tümzamanlar yay.
* ''Die Rolle des Bildungswesens beim Demokratisierungsprozeß in der Türkei unter besonderer Berücksichtigung der Dimili (Kirmanc-, Zaza-) Ethnizität'', Kahraman Gündüzkanat. LIT-Verlag, Münster, 1997
* ''Die Schwäche der Türkischen Arbeiterbewegung im Kontext der nationalen Bewegung (1908-1945)'', Hüseyin Çağlayan, Frankfurt, 1995
* ''Die Schwäche der türkischen Arbeiterbewegung im Kontext der nationalen Bewegung (1908-1945)'', Hüseyin Çağlayan, Frankfurt, 1995
* ''Ethnizität und Nationalismus - Ethnische und kulturelle Identität der Aleviten in Dersim', Kazım Aktaş, Frankfurt, 1998.
* ''Dersim’de etnik kimlik'' Gülsün Fırat, “Herkesin bildiği sır: Dersim" adlı kitapta, İletişim Yay., 2010
* Prof.Dr. Martin von Bruinessen, Kürtlük, Türklük, Alevilik, Etnik ve Dinsel Kimlik Mücadeleleri, İstanbul 1999, s.71.
* Faruk İremet, <nowiki>''Çöl Yağmuru'' (şiir) Falköping 1989, ''Suk Yayınları''</nowiki>.
* Faruk İremet, <nowiki>'Katliamdan Kaçanlar'' (şiirler) Falköping 1990, ''Suk Yayınları''</nowiki>
* Faruk İremet, "Rondıkê Çavên Ti" Têyşanêyda hérsê çıman (Zazaca şiirler) Stockholm 1993, <nowiki>''APEC Yayınları''</nowiki>
* Faruk İremet, "Och i älskades hunger " Ve sevgilinin acliginda (İsveçe şiirler) Stockholm 1994, <nowiki>''İremet Yayınları''</nowiki>.
* Faruk İremet, "[http://iremet.se/Antolojiye_hozanwane_Swedi.pdf Antolojiyê Ozanê Swêdi]" Isvec sairler antolisi, (About Swedish writers), (Zazaca Antoloji) Stockholm 1995, <nowiki>''İremet Yayınları''</nowiki>.
* Faruk İremet, "[http://iremet.se/Zeriteniki.pdf Zeritenık]" (Zazaca şiirler) Stockholm 1996, <nowiki>''İremet Yayınları''</nowiki>.
* Faruk İremet, "[http://iremet.se/Zone_Ma_Zazaki.pdf Zwanê Ma Zazaki]" ([http://iremet.se/Dilimiz_Zazaca.pdf Dilimiz Zazaca]), ([http://iremet.se/our_language_zaza.pdf Our language Zaza]), ([http://iremet.se/vart_sprak_zazaiska.pdf Vårt Språk Zazaiska]) Stockholm 1996, <nowiki>''İremet Yayınları''</nowiki>
* Faruk İremet, "[http://iremet.se/Mitra.pdf Mitra]" Mitra (Mitolojide gunes tanrisi) (şiirler) Ankara 1996, <nowiki>''Yarın Yayınları''</nowiki>
* Faruk iremet, "[http://iremet.se/Allm%C3%A4nt%20IT.pdf Allmänt IT]", Stockholm , 1997 isvecce, <nowiki>''İremet Yayınları''</nowiki>
* Faruk iremet, "[https://www.youtube.com/user/kekezaza#p/u Na Zeri]" - This heart - Bu yürek (artist, text and musical Faruk Iremet), Iremet publishing, 2005
== Kaynaklar ==
{{Kaynakça|2|Zaza Tarihi = https://wikisource.org/wiki/Uluslararası_Zaza_tarihi_ve_kültürü_sempozyumu_bildirisi}}
{{kaynakça}}
== Dış bağlantılar ==
* [http://www.zazaki.net Zazaki.net] - Zazaca ve Zazalar ile ilgili kültürel, tarihi ve edebi bilgi sitesi
* [http://www.iremet.se Iremet Publishing] - Zazalar ve Zaza Dili üzerine kültür, tarih ve edebi bilgi sitesi
* [http://zazapress.tripod.com ZazaPress] - Zaza Dili ve kültür dergisi
* [http://www.zazaki.de Zazaki.de] - Zazalar ve Zaza Dili üzerine kültür, tarih ve edebi bilgi sitesi
* [http://www.zazaki-institut.de Enstitüyê Zazaki] - Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü resmi site
* [http://www.bingol.edu.tr/akademik/enstituler/yasayan-diller-enstitusu/ydebolumler/zaza-dili-ve-edebiyati/dersler.aspx Bingöl Üniversitesi Zaza Dili ve Edebiyatı Bölümü]
|
