|
'''Burhancılık''' (veya '''Ak Yang''', Altayca: '''Ak Jang''', batılıBatılı literatürde: '''Burhanizm'''), [[1904]] - [[1930]] yılları arasında [[Altay bölgesi]]nde ortaya çıkmış olan ve Rus emperyalizmine karşı devrim özellikleri taşıyan dinsel ayaklanma.
== Mahiyeti ==
[[Türk halkları]]nın eski inancı [[Tengricilik|Tengriciliğin]] temelleri üzerine kurulmuş olan Ak din aynı zamanda [[Altay Türkleri]]nin [[Rusya|Rus egemenliğine]] karşı başlattıkları milli ayaklanmaları olmuşdur. Rus yönetimin görüşüne göre Ak din, [[Sibirya]]nın Türk halklarını ortak bir milliyetçilikle birleştirip RusyayaRusya'ya zarar vermeleri için yurt dışından desteklenen, RusyanınRusya'nın düşmanları tarafından tasarlanmış bir plandır. Bu yüzden Rusların çok ciddiye alıp, şiddet kullanımı ile kanlı bir şekilde son verdikleri bu ayaklanma buna rağmen günümüze kadar Altaylıların kültüründe izlerini bırakmışdırbırakmıştır.
== Tarih ==
'''Ak Burhan''' olarak adlandırdıkları bu figürün hayalini, efsanevi kurtarıcı [[Oyrat Han]]'ın geri döneceğinin habercisi olarak değerlendiren Çet ve Çugul, yanlarına gelenlere bu haberin müjdesini veriyor, Ak din'in ilkelerini öğretip nasihatlerde bulunuyorlardı.
Çet Çelpen’inÇelpen'in öğretisine göre, Ruslarla beraber yemek yemek, onlarla dost olmak yasaktı. Hatta Rus parası bile kullanılmamalıydı. 20. yüzyılın [[Şaman|kamlar]]ı [[Tengricilik|Tengriciliğin]] içine birçok mankıtsızmantıksız uygulamalar soktukları için Çet'in görüşüne göre onlar şeytan işleriyle uğraşıyorlardı. Onların davullarını, elbiselerini ve asalarını ateşte yakarak gerçekleri görmeyi sağlamak lazımdı. Tanrıya hoş kokulu otların dumanı, süt, şarap ve [[kımız]] gibi seylerşeyler dade kurban sayılabilirdi. Eğer bu inancın etrafında birleşirlerse, Rus zulmünden kurtulmak da mümkün olacaktı. Çet ve Çugul artık sürekli Tereng VadiVadisi'sindende toplanan binlerce Altaylılara vaazlar vermeye başlamışlardı.
Çet Çelpen bütün vaazlarını çok güzel bir hitabeti olan evlatlık kızı vasıtasıyla yapıyordu. Bu kızı dinlemek için binlerce kişi toplanıyor, zamanla hatta on binlerce taraftarları oluyordu. Ruslar için bu gelişmeler, hakimiyetinin Altaylarda tehlikeye girmesi anlamına gelmekteydi. [[1904]] temmuzunda binlerce Altaylı tören için Çet’inÇet'in çadırı etrafında toplanmış, genç kızın ateşli vaazını ve ilahilerini dinlerlerken, ibadetle meşgul bu silahsız insanların toplantısına Rus askerleri bir baskın gerçekleştirdiler. Çet, karısı, kızı ve ileri gelen yirmi yoldaşı tutuklandı. Rus hükümeti Altaylı Ak dincilerin mal ve mülklerini yağmaladılar. Çet ve yoldaşları ağır ceza mahkemesinde yargılandılar. O zaman Rus Devlet Duması’ndaDuması'nda bulunan bazı liberal görüşlü kişiler ve avukatlar onların savunmalarını üstlenip, ölüm cezasından kurtulmalarını sağladılar. Ancak iki yıl sonra [[1906]] da, Ak din harekatıhareketi artık saldırganlığını yitirdikten sonra Çet Çelpen Biysk hapishanesindeHapishanesi'nde ölmüş, ve kızı Çugul tekrar serbest bırakılmışdırbırakılmıştır.
Çet ve Çugul'un tutuklanmasında sonra, Moğolistan'da uzun süre tercüman olarak çalışmış olan [[Tırıy Akemçi]] Ak din harekatınınhareketinin en meşhur ''yarlıkçı'' sı olmuşdur (Ak din'in önderi ve vaazcısı). Moğolistan'da BuddizimdenBudizmden etkilenmiş olan Tırıy bu dönemde bazı Budist uygulamaları da Ak din'e aktarmışdıraktarmıştır (örneğin ziller). Bu dönemde neredeyse tüm Altaylılar bu dine katılmışlardır.
Altaylılardaki bu hevesten ilham alarak, [[1918]] yılında Gregorii Choros-Gurkin ve bazı diğer Altaylı önderler birlikte yeni bir "Oyrat Cumhuriyeti" kurmak hedefi ile "Karakorum Yerel Komitesi"ni (''Karakorumkaia Okruzhnaia Uprava'') kurmuşlardır. Tasarlanan bu Oyrat CumhuriyetininCumhuriyeti'nin sınırları sadece Altay bölgesine kısıtlı değil, komşu olan diğer Türk toplulukların ([[Tuva]] ve [[Hakas]] bölgeleri) topraklarını da içine almaktadır. Bu girişimlere de [[1921]] yılında bölgeye ulaşan [[Bolşevikler]] ebediyen son vermişlerdir.
== Burhan Kavramı ==
Tuvalarda bu sözcük doğrudan Tanrı anlamında Moğollarda ise İyi Ruhları tanımlamakta kullanılır. Burkan olarak da söylenir. Daha sonraları Porhan (Porkan) biçimlerine de dönüşmüştür. Ayrıca Budizm ve Lamaizm dönemlerinde Buda'nın Türkçe karşılığı olarak yer alır. Buda, Budizmin kurucusudur. Türklerdeki ismi Burhan olarak geçer. Aslında varlıklı bir prens olduğu halde, hayatında ilk kez sarayın bahçesinden dışarıya çıkınca gerçeği aramaya başlamış ve kutlu bir ağacın altında düşünceye dalarak, orada erişmiştir. Daha sonra 1920’lerde Akyang (Ak Din) adı verilen bir dini hareketin adı da Burhancılık olarak ifade edilmiştir. Fakat Akyang’ın temeli Budacılıktan daha çok eski Şamanist gelenektir. Burada Burhan Beyaz atı ile koşan beyaz bir kişi görünümündedir. Sözcük (Bur/Burh) kökünden türemiştir. Bura (geyik) vev Bur (iyi ruh) sözcükleriyle kökten gelir.<ref>Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt, Türkiye, 2011, [https://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrk_S%C3%B6ylence_S%C3%B6zl%C3%BC%C4%9F%C3%BC (OTRS: CC BY-SA 3.0)]</ref> Geyik Moğollarda ve Türklerde kutlu sayılan bir hayvandır. Moğolcada aydınlanmışlık anlamını da içerir.
Ak Yang içerisinde '''Ak Burhan''', yaşlı, beyaz saçlı, ak sakallı, beyaz giyisiligiysili ve beyaz atlı bir adam olarak tarif edilir. Büyük bir ihtimalle moğollarınMoğolların mitolojisinde önemli bir rol oynayan ''yaşlı beyaz adam'' (Tsagan Ebugen) ve Türklerin mitolojisinde önemli bir rol oynayan ''Korkut Ata'' ([[Dede Korkut]]) ile de özdeşleştirilebilir.
== İnancın Tanrısal Varlıkları ==
Ak din Tengricilikten, Göktanrısı [[Tengri]]'yi ve üç dünya kozmolojisini tanımaktadır: Bunlar Gök alemi, yeryüzü ve yeraltı alemleridir. "Ak" kelimesi Gök (Tengri) ile ilgilidir, ve Ak din'de önemli bir yeri vardır. Şamanlar gök aleminin temsilcisi değil, yeraltı aleminin temsilcisi olarak görülür ve bu yüzden lanetlenirler. Ancak Ak din'de sözlü mitolojiden tanılan kahramanlar tanrısal varlıklar olarak ilave edilmişdiredilmiştir, ve Tengriciliğin şamanistŞamanist özellikleri eksikdireksiktir. Böylece Ak din'in tanrısal varlıklarınıvarlıkları şöyle sıralıyabilirizsıralanabilir:
'''Üç Kürbistan''' "Kurbustan" [[zerdüştlükZerdüştlük|zerdüştZerdüşt]] [[Soğdlar]]ın "Kormazda" = "[[Ahura Mazda]]" adlı tanrısından gelmektedir, ve üçten bir olan tanrıdır. Üç Kürbistan efsanelerde önemli bir rol oynuyanoynayan, diğer kahramanlardan daha yüksek bir statüye sahib efsanevi bir varlıkdır.
Budist, hristiyanHristiyan ve Türk islamınınİslamının etkilerinden daha farklı olarak üçÜç kürbistanKürbistan geleneksel Türk mitolojisi ile şekillendirilmiş olan (daima üç adet oğlu olan Türk kahramanları) bir zerdüşt etkisidir. Böylece Üç Kürbistan bu üç figür ile bağlantıya getirilir:
:: '''Oyrat''' ya da '''(Galdan Oyrat)''' : Batı moğollarınınMoğollarının efsanevi atası. 17'nci. yy.dayüzyılda gerçekten yaşamış olduğu hakkında işaretler bulduklarını iddia eden tarihçiler vardır. Eskiden Batı Moğolları ile Altay Türkleri kendileri için ''Oyrat'' isimini ortak olarak kullanmışlardır. Altaylılar moğollaraMoğollara ''Kara Oyrat'' ve kendilerine ''Ak Oyrat'' demişlerdir.
:: '''Amırsana''' : [[1756]] yılında büyük zaferler kazanmış bir Oyrat önder.
Yeryüzü aleminin tanrıları, çoğu kez yerel tanılan tanrılardır. Bazen bir dağın (''taika-eezi'') ya da bir gölün (''arzhans'') ruhu veya bir kavimin koruyucusu (''seok'') olurlar:
:: '''Altay Ezi (Eyezi, İyesi)''' : AltayınAltay'ın efendisi
:: '''[[Ülgen]]''' : Tengricilik'te gök aleminin efendisi. Ak din'in görüşüne göre bazı Altaylı kavimlerin kutsal atasıdır. Bazı tarihçiler Ülgen'in Ak din'in görüşüne göre dünyanın yaratıcısı olduğunu söylerler, ama bu sırf bir yanlış anlaşılmadır.
=== Andrei Vinogradov ===
Tarih araştırmacısı [[Andrei Vinogradov]]'un görüşüne göre Ak din harekatihareketi, tarihteki Türk ve Moğol toplulukların ufak kavimleri ve aileleri birleştirerek daha büyük bir topluluk oluşturma geleneğine benzeyen özellikleri vardır, yani Türk ve Moğol topluluklarında tanılan bozkır imparatorluğu kurma geleneğinin 20'nci. yy.ayüzyıla kadar taşınılmış olan kalıntısı olarak görülebilinir. Ak din'de sözlü mitoloji çok canlıdır ve Manas, Cengiz Han ve Kral Gazar gibi efsaneleri anlatılan kahramanlar insanların günlük hayatında bir rol oynamaktadır. Ak din'in eski Türk ve Moğol inancı Tengriciliğin en mühim özellikleri bulunduğunubulunduğu söyliyebilirizsöylenebilir.
== Dış bağlantılar ==
| 