Vikipedi

Lazca: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmemiş revizyon][kontrol edilmemiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Salahuddin Yüceabd (mesaj | katkılar)
335 değişiklik
Değişiklik özeti yok
Anlztrk (mesaj | katkılar)
Beyaz liste
3.611 değişiklik
Değişiklik özeti yok
27. satır:
Laz halkının yerli olarak yaşadığı [[Ardeşen]], [[Arhavi]], [[Borçka]], [[Fındıklı]], [[Hopa]], [[İkizdere]] (birkaç köy) ilçeleri ve [[Pazar]]'ın yanı sıra 1877-78 Osmanlı – Rus savaşı ([[93 harbi]]) ertesinde göç edilen Marmara bölgesinde [[Akçakoca]], [[Bursa]], [[Düzce]], [[Gemlik]], [[Gölcük]], [[Hendek, Sakarya|Hendek]], [[İzmit]], [[Karamürsel]], [[Maşukiye]], [[Samsun]], [[Sapanca, Sakarya|Sapanca]], [[Yalova]] kentlerine bağlı bazı köylerde de konuşulmaktadır.
 
Bunun yanı sıra [[Gürcistan]]’ın'ın [[Batum]] kentinin beş köyünde ve şehir merkezinde, Osmanlı ve [[Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği|Sovyetler Birliği]]’nin'nin sürgün politikaları neticesinde Lazların sürgüne gittiği; [[Estonya]], [[Kazakistan]], [[Kırgızistan]], [[Rusya]], [[Yunanistan]] gibi ülkelerde kalan ve aslını korumayı başarabilen Lazlar tarafından konuşulduğu tahmin edilmektedir.{{olgu}} Maddî sebepler sonucu göç edilen [[Almanya]], [[Hollanda]], [[Fransa]], [[Avusturya]], [[İsviçre]], [[İsveç]] gibi Avrupa ülkelerinde yaşayan [[Lazlar]]<nowiki/>ca da konuşulmaktadır.<ref>[http://uk.youtube.com/watch?v=hAn3G5Jetxg Sürgün Karadenizliler]</ref>.
 
== Sınıflandırma ==
35. satır:
 
=== Tarihçe ===
[[Dosya:Mcita murutsxi.jpg|thumb|300px|right|Abhazya'da Lazca olarak basılmış bir gazete: "Mç'it'aMç̌it̆a Murutsxi (Kızıl Yıldız)"]] 20. yüzyıla kadar [[Lazlar]] ve [[Megreller]] bağlı bulundukları ülkeler doğrultusunda Arap, Gürcü ve Kiril alfabelerini kullanılmışlardır. Lazların M.Ö. 6.-7. yüzyıllar ve sonrasında Helen kolonizasyonu ile başlayan Laz-Yunan ticarî ve kültürel ilişki döneminde tapınaklarına [[Yunan harfleri]]yle yazılar yazdıklarını biliyoruz. Hatta Lazların [[Kudüs]]’te'te kendilerine ait bir kiliselerinin olduğunu, Lazca yazılmış İncillerinin bulunduğunu da biliyoruz. Yunan kaynaklarına göre [[Kolhis]]'de, bugünkü [[Poti]] çevresinde bir retorik eğitim merkezi bulunuyordu. Bu merkezde aynı zamanda felsefe dersleri de veriliyordu ve kolonicilerin çocukları olan Yunan öğrenciler de buraya devam ediyordu. Ve bu merkezde Kolhisçe, yani Lazca ve [[Megrelce]]nin ayrılmamış sürümünde ve [[Eski Yunanca]] dil eğitimi veriliyordu. [[Alman]] araştırmacı Rosen tarafından 1843'te yayınlanmış çalışması Lazca üzerine yapılmış ilk bilimsel çalışmalardan birisidir.
 
Yakın tarihte ilk Lazca çalışmalarını, ilk Lazca grameri yazan Rus filolog Niko Marr'a göre Hopalı Faik Efendi başlatmıştır. 1920’lerde1920'lerde İskenderi {{unicode|Ǯ}} it'aşiit̆aşi (ისენდერი წიტაში) [[Sohum]]’da'da direktörlüğünü yaptığı Laz okullarında "Alboni" adlı alfabeyle kendisine ait "O{{unicode|Ǩ}}İTXUŞİITXUŞI SUPARA" (Okuma Kitabı) adlı ders kitabıyla Lazca eğitim verdi. Sonra yine [[Abhazya]]’da'da ''Mçita Muru3xi'' (kızıl yıldız) gazetesi {{fact}} yayımlanıp Lazca tiyatro eserleri sergilendi, Lazca broşürler basıldı. 1930’larda1930'larda [[Mustafa Kemal Atatürk|Atatürk]]’ün'ün aracılığı ile Türkiye’yeTürkiye'ye getirilen [[Fransız]] dil bilimci Prof. Georges Dumézil de [[Arhavi]]li Lazlar arasından derlediği masalları “Contes Lazes” ismini verdiği kitapta [[Paris]]’te'te yayımladı.
 
Laz alfabesi Latin kökenliydi. Mevcut [[Türk alfabesi]]ne Lazca sesler eklenerek yeni alfabe oluşturuldu. 1991’te1991'te Osman Tamtruli’yeTamtruli'ye ait ''Nana Nena'' isimli Lazca ders kitabı Almanya’daAlmanya'da yayımlandı. 1992'te Lazuri Ambarepe (Lazca Haberler) isimli bir dergi yine Almanya’daAlmanya'da yayına başladı. Ardından ''Parpali'' dergisi geldi. Ardından alfabe ''[[Ogni]]'', Türkiye Lazlarına ait ilk Lazca dergiyle Türkiye’deTürkiye'de kullanıldı. Ve ''[[Mjora]]'' ve ''[[Sima]]'' gibi Lazca dergiler bu alfabe ile birkaç sayı çıkardılar. Günümüzde kabul gören alfabe budur. Lazcanın yakın bir zamana kadar hiç yazılamamış olmasından dolayı standart bir yazım dili oluşturulamamıştır.{{ÖA}}
 
== Alfabe (Alboni) ==
50. satır:
|bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="35" |
|-
|width=3% align="center"|[[A]]||width=3% align="center"|[[B]]||width=3% align="center"|[[C]]||width=3% align="center"|[[Ç]]||width=3% align="center"|[[Ç̌]]||width=3% align="center"|[[D]]||width=3% align="center"|[[E]]||width=3% align="center"|[[F]]||width=3% align="center"|[[G]]||width=3% align="center"|[[Ğ]]||width=3% align="center"|[[H]]||width=3% align="center"|[[X]]||width=3% align="center"|[[İI]]||width=3% align="center"|[[J]]||width=3% align="center"|[[K]]||width=3% align="center"|[[Ǩ]]||width=3% align="center"|[[Q]]||width=3% align="center"|[[L]]||width=3% align="center"|[[M]]||width=3% align="center"|[[N]]||width=3% align="center"|[[O]]||width=3% align="center"|[[P]]||width=3% align="center"|[[P̌]]||width=3% align="center"|[[R]]||width=3% align="center"|[[S]]||width=3% align="center"|[[Ş]]||width=3% align="center"|[[T]]||width=3% align="center"|[[Ť]]||width=3% align="center"|[[U]]||width=3% align="center"|[[V]]||width=3% align="center"|[[Y]]||width=3% align="center"|[[Z]]||width=3% align="center"|[[Ž]]||width=3% align="center"|[[Ʒ]]||width=3% align="center"|[[Ǯ]]
|-
|bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="35" |
77. satır:
* '''{{unicode|ǩ}}''' Fırlatmalı kalın bir k sesidir. [[Uluslararası Fonetik Alfabesi]]'nde '''kʼ''' olarak ifade edilir.
* '''q''' fırlatmalı bir sestir, [[Gürcüce]]'deki ''ყ'' sesiyle benzerdir. [[Uluslararası Fonetik Alfabesi]]'nde '''qʼ''' olarak ifade edilir.
* '''p'p̌''' dudaksıl kapantılı fırlatmalı bir konson fonemidir. [[Uluslararası Fonetik Alfabesi]]'nde '''pʼ''' olarak ifade edilir.
* '''Ť''' Fırlatmalı ünsüzlerden biridir. [[Türkçe]]<nowiki/>de ki t sesinden daha sert söylenir. [[Uluslararası Fonetik Alfabesi]]'nde '''tʼ''' olarak ifade edilir.
* '''ž''', ''dz'' seslerinin birleşiminden oluşur.
84. satır:
 
=== Lehçeler ===
[[Niko Marr]] (1910) ve Chikobava (1936), Bucaklişi (2000, [[Mjora]] I 48), Lazcanın, Xopa (Hopa’daHopa'da konuşulur), Vi{{unicode|ǯ}}e-Arkabi (Fındıklı ve Arhavi’deArhavi'de konuşulur) ve Atina (Ardeşen ve Pazar’daPazar'da konuşulur) olmak üzere üç lehçeden oluştuğunu ileri sürmüşlerse de Goichi Kojima ile Bucaklişi'nin Lazca Gramer adlı çaşılmasında lehçe sayısı beşe çıkarılmıştır. Ama esasında Lazcayı iki grupta:
# Doğu (Hopa-Arhavi) ve
# Batı (Pazar, Ardeşen)
98. satır:
* Xopuri, (Xopa-ხოფა); Hopa ve Batum'da konuşulur.
 
Lazcanın Atina (Pazar) lehçesi [[Türkçe]] ve [[Pontusça]]’dan'dan fazlaca etkilenmiştir. Ardeşen ve Çamlıhemşin lehçesi; Atina lehçesine parallellik gösterir. Fındıklı ve Arhavi lehçesi ise Atinaya nazaran Türkçeden daha az etkilenmiştir. Hopa lehçesi ise gerek diğer kardeş dil [[Gürcüce]], gerekse [[Megrelce]]ye en fazla benzeyen lehçedir. Borçka'nın Düzköy (Çxala) köyünde konuşulan Lazca ise hiçbir lehçesiye benzemeyecek kadar kendine has ve orijinaldir.
 
Örneklerle Lazca'yı lehçeleriyle karşılaştırmak gerekirse:
332. satır:
Lazca isimler, durum ve sayıya göre ayrı biçim almaktadır. Lazca fiiller, kip, aspekt, zaman, şahıs ve sayıya göre ayrı biçimler göstermektedir. Bunlar fiilin çeşidine (Hareket fiili, Hal değişme fiili, Hal fiili, Başkalaşma fiili v.s.) göre sınıflandırılmıştır. Ayrıca, çok sayıda dilde bulunan Bildirme kipi, Emir kipi ve İstek kipi gibi kipler dışında Lazcada Tecrube kipi, Yeterlik kipi v.s. bulunmaktadır.<ref>[http://www.lazuri.com/lazuri_grameri_onsoz.html Lazuri Grameri - Lazca Gramer - İsmail Avcı Bucaklişi ve Gôichi Kojima]</ref>
 
Lazca, tüm diğer [[Kafkas dilleri]] ve [[İrani Diller]]de görüldüğü gibi ergatiflik hâl ekine sâhiptir. Anlam olarak; "kimin tarafından = mik" ve "neyin tarafından = muk" şeklinde algılandığı gibi, bu sorulara cevap teşkil ederler. İsmin bu hâli lehçesel farklılıklar dolayı [[Ardeşen]], [[Pazar]] ve [[Çamlıhemşin]] yörelerinde kullanılmamaktadır. Lazcada ergatifliği '''-k'ǩ'' sesi yapar. Örneklersek
 
Selma'''k'ǩ'' bere dobaxu (Selma çocuğu dövdü.)
 
Bu cümledeki "bere" yani çocuk kelimesi yalın hâldeymiş gibi görünmesine rağmen, aslında ismin “İ” hâlindedir yani yükleme eki görevindedir ve cümlede tümleç görevi görmektedir. ”Kim “ sorusunun cevâbı ise, ”ismin “K” hâlindeki “Selma'''k'ǩ''” kelimesidir. Bu cümlenin diğer bir karşılığı ise; "Çocuk, Selma tarafından dövüldü" şeklindedir.
 
== Kelime hazinesi ==
Lazcanın erken dönemlerinde kelimelerin büyük çoğunluğu [[Kolhis]]çe'dir. Yani, Lazların atalarından yâdigâr olan dil. Dil bilimciler bu dile '''Zanca''' da demektedir. Lazca ve [[Megrelce]], bu dilin günümüzdeki iki [[lehçe]]si diyen görüşler de vardır. 6. yüzyıldan îtibâren Lazların [[Ortodoks]] [[Hıristiyan]]laşmalarıyla birlikte dile ilk defâ yabancı kelimeler girmiş olacaktı. Bu ilki de dinî terimler oluşturacaktı. Meselâ; [[Yunanca]]dan '''Εκκλησία (kilise)''' kelimesi Lazcaya '''e{{unicode|ǩ}}lesia''' olarak girecekti. Ya da '''λιβάδι (tarla)''' kelimesi Lazcaya da '''livadi''' (Lazcası; Ont'uleOnt̆ule) şeklinde girecekti.
 
Ancak bu süreçten Lazca asgarî oranda yabancı kelimeyle tanışmış olarak çıkacaktı. Daha sonraki yıllarda Osmanlı Devleti'nin hakimiyetine giren Lazlar İslamiyet'in de kabulu sebebiyle [[Osmanlıca]]dan ([[Türkçe]], [[Arapça]] ve [[Farsça]] kelimeler aldı. Örneğin; '''boyi''' (boy), '''{{unicode|ǩ}}alemi''' (kalem), '''ç'uvaliç̌uvali''' (çuval) v.b.
 
{|class="wikitable" style="font-size:95%;"
367. satır:
| Nerelisin ? || Sonuri re?
|-
| Trabzon || Ťrap'uzaniŤrap̌uzani / Ťamt’raŤamt̆ra
|-
| Kaç yaşındasın? || Mu{{unicode|ǩ}}o {{unicode|ǯ}}aneri re?
383. satır:
| Teşekkürler || Ena mamuri iyare/pirito iya
|-
| Seni seviyorum || Ma si maoropen / Ma si p'oromp̌orom / Ma si p'qoropp̌qorop, masi malimben
|}
 
389. satır:
[[Artvin]]'in [[Hopa]], [[Borçka]] ve [[Acaristan]]'ın başkenti [[Batum]]'da konuşulan lehçesi ile örnek bir Lazca metin:
 
{{cquote|'''Kianaşi didi zoğapeşa gon{{unicode|ǯ}}{{unicode|ǩ}}imeri irişen didi doloxeni zoğa na ren Uçazoğaşi yulvaş{{unicode|ǩ}}ele na golažin Lazona, isťoriaşist̆oriaş morgvalis zoğaluri ticareťiticaret̆i dido na ixveneťuixvenet̆u limanepe muşiten işinu. Uçazoğaşi xal{{unicode|ǩ}}epeş oşkendas na i{{unicode|ǯ}}opxinu megabroba, {{unicode|ǩ}}ulťurault̆ura do ticareťişiticaret̆işi xinciş ar {{unicode|ǩ}}uçxe na rťesrt̆es Lazonaşi limanepe, isťoriuliist̆oriuli MeťaksişgzaşiMet̆aksişgzaşi Evro{{unicode|p̌}}aşa gon{{unicode|ǯ}}{{unicode|ǩ}}imeri ne{{unicode|ǩ}}na rťurt̆u. Dido skele na uğun Lazonaşi didi limanepe ren, ŤamťraŤamt̆ra, Rizini do Xopa.'''<ref>[http://www.kolkhoba.org/ha457.htm DUDBUT'K'ADUDBUŤǨA: LAZİSTANİŞİLAZISTANIŞI LİMANEPELIMANEPE]</ref>}}
 
''Dünya'nın büyük denizlerle bağlantısı bulunan en büyük iç denizi Karadeniz'in doğu kıyılarında yer alan [[Lazistan]], tarih boyunca yoğun deniz ticaretinin yaşandığı limanları ile anılmıştır. Karadeniz halkları arasında kurulan dostluk, kültür ve ticaret köprüsünün bir ayağını oluşturan Lazistan limanları, tarihi İpek Yolunun Avrupa’yaAvrupa'ya açılan kapısı olmuşlardır. Birçok iskeleye sahip Lazistan’nınLazistan'nın başlıca limanları Trabzon, Rize ve Hopa limanlarıdır.''
 
== Notlar ==
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Lazca" sayfasından alınmıştır