Zazaca: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmemiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
Zazaca maddesinde objektif olmayan verilerle ile maddedeki kaynaklı veriler tahrif edilmiş, bazı veriler ise başka bir alfabe ile yazılmaya çalışılmıştır. Kürtçe dilinde yazabilrisiniz |
|||
23. satır:
[[Dosya:Zaza DialectsMap-5.gif|250px]]
}}
'''Zazaca''' (kendi dilinde ''Zazaki, Kırdki, Dımıli, Zonê Ma veya Kırmancki''), [[Zazalar]] tarafından konuşulan, coğrafya bakımından [[Türkiye]]'nin doğusunda ve [[Kurmanci|Kürtçe]]'nin konuşulduğu bölgenin kuzeybatı sınırlarında, [[Tunceli]] (Dersim),<ref>http://zazaki.de/turkce/index_tr.html</ref> [[Palu]] (Elazığ), Bingöl, [[Siverek]], [[Erzincan]] ve [[Varto]]'dan oluşan üçgende ve [[Bitlis]]'in batısında [[Mutki]] civarındaki köylerde de konuşulan dildir. Zazaca, [[dil bilimi]] bakımından [[Hint-Avrupa dil ailesi]]ne mensup [[İran dilleri]]nin Kuzeybatı İran koluna bağlı bir dildir.<ref name="Paul9">Lutwig Paul, "Zazaki", Gernot Windfuhr, ''Iranian Languages'', Routledge, 2012, ISBN 978-0-7007-1131-4, Chapter Nine.</ref>
[[Dosya:Iranian tongues de.svg|thumb|right|300px| Zazaca'nın [[İran dilleri|İrani diller]] içindeki yeri]]
29. satır:
[[Zazalar]] yöreden yöreye kendilerini ve dillerini farklı şekillerde isimlendirirler. Zazaca için kullanılan başlıca isimlendirmeler şunlardır:
* ''[[Dımılki]]'' veya ''[[Dımıli]]''<ref>http://multitree.org/codes/diq (Zazacada Güney Zazacaya Dimili denir, Türkçede Dimilce)</ref><ref>http://www.zazaki.de/english/T.L.Todd-AGrammarofDimli.pdf 5amerikan dilbilinci L. Todd'a göre Dimilice Zaza dilidir)</ref>: [[Çermik]], [[Çüngüş]], [[Siverek]], [[Gerger]] ve [[Mutki]] gibi ilçelerdeki [[Zazalar]]'ın dillerine verdikleri bir isimdir. Bu yörelerde yaşayan Zazalar çoğunlukla kendilerini de [[Dımıli]] olarak isimlendirmektedirler.<ref name="FPamukçu">Fahri Pamukçu, Gramerê Zazakî, Vejîyaîşê Tîjî, Îstanbul 2011, r. 31</ref> Bu ismin kökeninin tarihsel olarak Dünbüli
* ''[[Kırdki]]'' veya ''[[Kırdi]]'': [[Diyarbakır]] ([[Hani]], [[Dicle]], [[Lice]], [[Eğil]]), [[Bingöl]] ve [[Elâzığ]] (Palu, [[Arıcak]]) gibi il ve ilçelerde bazı Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Bu anılan yörelerde yaşayan [[Zazalar]] kendilerne [[Kırd]], yaşadıkları yöreye de [[Kırdane]] derler.<ref name="Zilan">"Bilal Zilan, "Tarîxê Xonamekerdişê Kirdan", II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (4-6 Mayıs 2012), Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2012, s.367 vd."</ref><ref name="Malmisanıj">"[http://en.calameo.com/read/001695923509c0f9c7096 Malmisanıj, Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, İstanbul 1996]"</ref><ref name="MSKaya">Mehmed S. Kaya, The Zaza Kurds of Turkey: A Middle Eastern Minority in a Globalised Society, Tauris Academic Studies, London 2011, s. 4</ref><ref name="PLerch1">Peter I. Lerch, “Qewxê Nêrib û Hêni”, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg 1857, r. 78</ref><ref name="Gökalp">Ziya Gökalp, Kürt Aşiretleri Üzerine Sosoyolojik Tetkikler, Sosyal Yayınlar, İstanbul 1992, r. 27</ref><ref name="Badıllı">Kemal Badıllı, Türkçe İzahlı Kürtçe Grameri (Kürmançça Lehçesi), 1965, Ankara, s. 6</ref> İlk Zazaca kitap olarak kabul edilen Mevlid'in yazarı Ahmedi Hasi de mevlidi için "Mewlıdê Kırdi" ifadelerini kullanmaktadır.<ref>Ehmedê Xasî, Mewlidê Nebî, Litoğrafya Matbaası, Dîyarbekir Vilayeti, 1899, s. 28</ref>▼
* ''[[Zazaki]]'': Tarihsel olarak en yaygın olan Zazaların dillerine verdikleri isimdir.(1341-1444) tarihleri arası Kaygusuz Abdal'ın şiirin de Zaza adı geçmiştir.<ref>Kar,Cihat “Zaza Adı ve Kaygusuz Abdal”, Piya Dergisi, Amor/Sayı: 4, Payizopeyén 1988, s.20-23</ref> Osmanlı İmparatorluğu resmi kaynaklarından biri olan “Salname-i Diyarbekir” [Diyarbekir Yıllığı] isimli eserlerde, Zaza lisanı ve Zazaca adları geçmiştir.<ref>[Diyarbakır Salnameleri, Miladi ;1869-1905, 5 cilt, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları, istanbul 1999; Cilt:3, s.245, 345; Cilt:4, s.66, 165, 270, 362; Cilt:5, s.84.]</ref> Bu ismin tarihsel olarak Zaza (aşiret) ismiyle bağlantılı olduğu çeşitli yazarlarca iddia edilmiştir.<ref name="Zilan"/><ref name="Malmisanıj"/><ref name="Selcan2">"Zülfü Selcan, Die Entwicklung der Zaza-Sprache, Ware Dergisi, Sayı: 12, Baiersbronn, 1998, s. 152-153"</ref>
▲* ''[[Kırdki
*''[[Kırmancki]]''<ref>http://multitree.org/codes/kiu (dilbilincilerin "Multi tree" online sitesine göre küzey zazadiline kirmancikî denir)</ref>: [[Dersim]] / [[Tunceli (il)|Tunceli]], [[Erzincan (il)|Erzincan]], [[Bingöl (il)|Bingöl]] (Kiğı, Yayladere) gibi il ve ilçelerde daha çok Alevi Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Bu anılan yörelerde yaşayan [[Zazalar]] kendilerne [[Kırmanc]], yaşadıkları mıntıkaya da [[Kırmanciye]] derler.<ref name="Zilan"/><ref name="Malmisanıj"/><ref name="Selcan1">Zılfi [Selcan], “Folklorê Kurdi ebe Zarava Dımılki”, Hêvî, Hejmar 1, Parîs, Îlon 1983, r. 93</ref><ref name="Düzgün">M. Duzgun, "Torêy ve Adetê Dersimi", Berhem (kovara lêkolinên cıvaki û çandi), Stockholm, No: 1 (Şubat 1988), r. 37</ref>
*''Zonê Ma'' [[Hınıs]] ve [[Varto]] yörelerinde yaygın olan daha çok Alevi Zazalar tarafından sıkça kullanılan "dilimiz" anlamına gelen tabirdir.<ref>[http://www.timeturk.com/tr/.../zazalar-kurt-mu-turk-mu-ayri-bir-millet-mi.html]</ref>
▲*''[[Dımılki]]'' veya ''[[Dımıli]]''<ref>http://multitree.org/codes/diq (Zazacada Güney Zazacaya Dimili denir, Türkçede Dimilce)</ref><ref>http://www.zazaki.de/english/T.L.Todd-AGrammarofDimli.pdf 5amerikan dilbilinci L. Todd'a göre Dimilice Zaza dilidir)</ref>: [[Çermik]], [[Çüngüş]], [[Siverek]], [[Gerger]] ve [[Mutki]] gibi ilçelerdeki [[Zazalar]]'ın dillerine verdikleri bir isimdir. Bu yörelerde yaşayan Zazalar çoğunlukla kendilerini de [[Dımıli]] olarak isimlendirmektedirler.<ref name="FPamukçu">Fahri Pamukçu, Gramerê Zazakî, Vejîyaîşê Tîjî, Îstanbul 2011, r. 31</ref> Bu ismin kökeninin tarihsel olarak Dünbüli (Dımıli) (aşiret) ismiyle bağlantılı olduğu çeşitli yazarlarca belirtilmiştir.<ref name="Zilan" /><ref name="Malmisanıj" /><ref name="Alanoglu">Murat Alanoğlu-Muhammet Yücel, “Dımli-Zaza adı ve Tarihsel Gelişimi”, 1.Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs 2011), Bingöl üniversitesi Yayınları, Ankara 2011, r. 323</ref> İsmin [[Deylem]] ile de bağlantılı olduğunu söyleyenler de vardır.<ref name="Asatrian">[http://www.iranicaonline.org/articles/dimli Garnik Asatrian, “Dimlî”, Encyclopedia Iranica]</ref>
== Zazaca araştırmasının tarihçesi ==
40. satır:
1905/1906'da Alman dilbilimci Oskar Mann, Zazaca üzerine bazı araştırmalarda bulundu. Mann'ın ölümünden sonra yarım bıraktığı çalışmaları devr alarak ilerleten Karl Hadank, 1932 yılında bu çalışmaları kitaplaştırdı.<ref name="Hadanak">Oskar Mann, Karl Hadank: Die Mundarten der Zâzâ, hauptsächlich aus Siverek und Kor. Leipzig 1932</ref> İlkin Hadank bu kitabında Zazaca'yı [[Kürtçe]]'nin dışında sınıflandırdı. 1933'de Kürt dilbilimci Celadet Bedirxan, derlediği bazı Zazaca metinleri [[Hawar (dergi)|Hawar]] dergisinde yayınlayıp Zazaca'nın ağızları üzerine bazı karşılaştırmalar yaptı.<ref name="Bedirxan">Bedirxan, Celadet (1933) “Zarê Dumilî û Mewlûda 'Usman Efendî” Hawar, Hejmar: 23, 25 tîrmeh (temmuz) 1933, r. 1-6</ref> 1977'de [[Kanate Kürdo|Kanat Kalashevich Kurdoev]]'in Zazaca'daki cinsiyet ve sayılar üzerine bir çalışması yayınlandı.<ref name="Kurdoev">Kurdoev, Kanat Kalashevich (1977), Ḥālatakānī jins u bīnāy barkār la zāzādā: On gender and number in the Zaza dialect of Kurdish, Translated by Azīz Ibrāhīm, Chāpkhānay Kōrī Zānyārī Kurd, Baghdad 1977, 32 p.</ref> 1985 yılında [[Terry Lynn Todd]] Zazaca grameri üzerine bir doktora tezi yazdı.<ref name="Todd">Terry Lynn Todd, A Grammar of Dimili (also known as Zaza), Michigan 1985</ref> Todd'un bu eserine kadar modern anlamda kapsamlı bir gramer kitabı yayımlanmamıştı. Daha sonra 1998 yılında iki kapsamlı gramer kitabı yayımlandı.<ref name="Paul9" />
Zazaca üzerine en önemli çalışma Alman bilim adamı Oskar Mann tarafından gerçekleştirilmiştir. O. Mann, “yeni Farsça”dan farklı olan Zazaca ile Gorancayla karşılaştırınca, 4. Temmuz 1906 da Prusya Bilimler Akademisine yazdığı mektubunda, Zazaca’nın katiyen Kürtçe olmadığını belirtmiştir.<ref>[Selcan Zılfi, Zaza Dilinin Gelişimi, 2004, http://zazaki.de/zazakide/ZazaDilininGelisimi.pdf]</ref> Daha sonra onun çalışmaları diğer bir Alman bilim adamı olan Karl Haddank tarafından analiz edilerek 1932 yılında yayımlanmıştır. Onlar bu çalışmaları ile Zazaca’yı diğer İrani ve İrani olmayan diller ile karşılaştırmışlar ve Zazaca’nın ayrı bir dil olduğunu bir lehçe olmadığını ortaya koymuşlardır.<ref>Todd Terry Lynn. (1985). A grammar of Dimilli Also known as Zaza, Stockholm: Iremet Forlag</ref> Daha sonraki yıllarda İrani diller konusundaki uzman bilim adamları tarafından Zazalar ve Zazaca üzerine yapılan araştırmalar devam etmiştir. Rusyalı parlak bilim adamı Minorsky Zazaların dilbilimsel ve etnik köken nedenleri ile Kürtlerin bir alt grubu olmadığını ortaya koymuştur.<ref>Minorsky Vilidamir, The Guran, Bulletin of the School of Oriental veAfrican Studies, University of London, Vol. 11,No. 1 (1943), s. 75-103</ref> Diğer bir İrani diller uzmanı olan MacKenzie ise Kuzey İrani dillerden Zazaca’nın ayrı bir dil olduğunu ortaya koymuştur. Ayrıca MacKenzie Kürtçenin Güney İrani dilleri olan Farsça ve Beluçca ile güçlü bağlarını ortaya koyarak Zazaca ile Kürtçenin İrani dillerin farklı gruplarından olduğunu ispat etmiştir.<ref>Mackenzie, D. N. (1961). The Origins of Kurdish. In Transactions of the Philological Society, s. 68-86.</ref> Mann-Haddank ve Minorsky, Mackenzie gibi İrani diller üzerine uzman büyük bilim adamlarının Zazaca’nın ayrı bir dil olduğunu ispat etmeleri üzerine Zazaca’nın ayrı bir dil olduğu bilim adamlarınca kabul edilen bir realite haline gelmiştir. Daha sonraları Kürtler veya Zazalar üzerine yazan Kryenbroek, Windfuhr ve Paul, MacDowall, Bruinessen gibi onlarca batılı bilim adamı Zazaca’nın ayrı bir dil olduğu konusunda birleşmişlerdir. Son olarak Birleşmiş Milletler kültür örgütü olan UNESCO, Zazacayı yok olma tehlikesi altındaki diller arasında tasnif ederek Zazacanın karşı karşıya kaldığı güncel bir sorunun altını çizmiştir.<ref>UNESCO, Endangered languages, http://www.unesco.org/new/en/culture/themes/cultural-diversity/languages-and-multilingualism/endangered-languages/, erişim 21Ocak 2012</ref>
== Konuşan sayısı ==
Satır 50 ⟶ 52:
<ref>{{Web kaynağı | başlık = İran Dilleri | url = http://zazaki.de/turkce/irani_diller_gippertlecoq.htm | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160721230240/http://zazaki.de/turkce/irani_diller_gippertlecoq.htm | arşivtarihi = 21 Temmuz 2016}}</ref>. Hazar Denizi kıyısındakı konuşulan Kuzeybatı İran dilleri de Zazacaya gramer ve sözcük bakımından büyük bir benzerlik arzeder.
Prof. Eichner: Zazaki ile Kürtçe akraba ama iki ayrı dildir!<ref>[http://www.hallac.org/index.php?id=6&tx_ttnews%5Btt_news%5D=328&cHash=881cd9ba41e2ff2bd79a7e14e650c578&PHPSESSID=e6678879f38e049a7c022a2d53136096 Prof. Eichner Zaza dili üzerine röportaj ]</ref>
[[Zaza-Gorani]]'yi Kürt dilleri veya lehçeleri içinde sınıflandıran dilbilimciler de mevcuttur. Peter Lerch (1856-57)<ref name="Lerch1">Lerch, Peter J. A. (1857), [http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Peter%20Lerch.pdf Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg]</ref>, Friedrich Müller (1864)<ref name="Muller">Müller, Friedrich (1865) [http://books.google.com.tr/books/about/Beitr%C3%A4ge_zur_Kenntniss_der_neupersische.html?id=T71DAAAAcAAJ&redir_esc=y Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache] (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt) , cîld: 3</ref>, Albert van Le Coq (1903)<ref name="Lcoq1">Le Coq, Albert Von (1903), [http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Albert%20Von%20Le%20Coq-I.pdf Kurdische Texte, Reichsdruckerei, Berlin]</ref>, E. B. Soane<ref name="Soane">Soane, Ely Banister (1913), Grammar of the Kurmanjî or Kurdish Language, London 1913 / E. S. Soane (1909), Notes on Kurdish Dialects, A Classic Reference Tool On The Kurdish Dialects First Published In 1909, Asian Educational Services, 2003 - 98 sayfa, s.6</ref> K. R. Ayyoubi ve I. A. Smirnova (1998)<ref name="Ayubi-Smirnova">Ayyoubi, Kerim Rakhmanovich & Smirnova, Iraida Anatolʹevna / Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), [http://www.glottolog.org/resource/reference/id/94341.xhtml The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 r.] ([http://iling.spb.ru/grammatikon/smirn_98_ogl.html?language=en И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.])</ref> gibi kimi dilbilimcilere göre Zazaca Kürtçe'nin bir lehçesidir.<ref>[http://lincom-shop.eu/shop/article_ISBN+9783862880157/LWM-479:-Zazaki_Kirmanck%C3%AE-Kurdish.html?pse=apq/ Gülşat Aygen, Zazaki/Kirmanckî Kurdish]</ref>▼
[[Avram Noam Chomsky]], Avrupalı öğrencilerin Zazaca üzerine yaptığı bir araştırmada Zazaca için "Müstakil bir dildir" ibaresini kullandı. Noam Chomsky, üniversite öğrencilerinin "Zazaki" konulu araştırma konusunda yapılan çalışmada üniversite öğrencilerinin sorularına cevap verdi. Hazırlanan video içerisinde Zazacanın bir dil olduğu gerçeği bilim adamları ve katılımcılar tarafından sürekli vurgulanırken Dil bilim hususunda büyük otorite olarak nitelendirilen Chomsky'ın Zazacanın ayrı bir dil olduğunu vurgulaması ile noktalanıyor.<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=FYIig6aNSxY Zazacaya Dikkatli Bakış]</ref>
Zazaca dilinin, Kürtçeden ayrı bir dil olduğu konusunda dünyanın önde gelen bilim adamlarından olan; Robert Gordon Latham(1860),WilhelmStrecker (1862), Almanİranolog Freinolog Friedrichvon Spiegel,(1871), Alman İranolog C. Bartholomoe(1923), Alman W. Lentz(1926), Norveçli İrenolog G. Morgenstiernne (1927), Ermenidilbilimci A. Abeeghian (1934), İngiliz İranalog H. W. Bailey (1936-50), A. Christensen. K (1939), Fransızdilbilimcilerden J. Vendryese E. Benveniste (1952), Alman İronolog W . B. Hennig (1954), İranolog İ. Gerschvitsch (955), Rus İranolog İ. M. Oranski (1960), B. Henning (1954), D. N. MacKenzie (1961–95), Alman Türkolug ve Altayolog Gerhard Dörfer (1967), İsviçreli İranolog G. Redar (1970), İngiliz dilbilimci T. M. Johnstone (1970), G. L. Windfuhr (1972), Alman İrolog J. Meyerlingwersen (1976), C. F. Voegelin (1977), Alman dilbilimcilerden G. F. Meier (1979), İranolog R. E. Emmerick (1976), Sovyet İranolog R. L. Cabolov (1981), Slovak dilbilimci J. Genzor (1983), Alman dilbilimci G. Bossong (1985), T. L. Todd (1985; G. S. Asatrian / F. Vahman (1987–95), İngiliz İranolog J. R. Payne (1987), Amerikalı dilbilimci M. Ruhlen (1987), F. L. Vahmen (1987-95), Hollandalı İranolog P. G. Kreyenbroek (1992-93) (1926), Norveçli İrenolog G. Morgenstiernne(1927), Ermenidilbilimci Joyce Blau (1989), P. Lecoq (1989), Amerkalı dilbilimci C. M. Jacobson (1993–97), Jonst Gippert (1993–96), M. Sandonato (1994) ve Ludwig Paul (1994–9), M. Sanndonatono (1994), P.Wurzel (1997), gibi bilim adamları başta olmak üzere, Münih Üniversitesi genel bilimcilerin ele aldıkları çalışmalar sonucunda Zazaca’nın kendi başına ayrı bir dil olarak belirlemişlerdir.<ref>[https://wikisource.org/wiki/Uluslararas%C4%B1_Zaza_tarihi_ve_k%C3%BClt%C3%BCr%C3%BC_sempozyumu_bildirisi uluslar arası zaza dili ve tarihi sempozyumu]</ref>
▲[[Zaza-Gorani]]'yi Kürt dilleri veya lehçeleri içinde sınıflandıran dilbilimciler de mevcuttur. Peter Lerch (1856-57)<ref name="Lerch1">Lerch, Peter J. A. (1857), [http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Peter%20Lerch.pdf Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg]</ref>, Friedrich Müller (1864)<ref name="Muller">Müller, Friedrich (1865) [http://books.google.com.tr/books/about/Beitr%C3%A4ge_zur_Kenntniss_der_neupersische.html?id=T71DAAAAcAAJ&redir_esc=y Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache] (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt) , cîld: 3</ref>, Albert van Le Coq (1903)<ref name="Lcoq1">Le Coq, Albert Von (1903), [http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Albert%20Von%20Le%20Coq-I.pdf Kurdische Texte, Reichsdruckerei, Berlin]</ref>, E. B. Soane<ref name="Soane">Soane, Ely Banister (1913), Grammar of the Kurmanjî or Kurdish Language, London 1913 / E. S. Soane (1909), Notes on Kurdish Dialects, A Classic Reference Tool On The Kurdish Dialects First Published In 1909, Asian Educational Services, 2003 - 98 sayfa, s.6</ref> K. R. Ayyoubi ve I. A. Smirnova (1998)<ref name="Ayubi-Smirnova">Ayyoubi, Kerim Rakhmanovich & Smirnova, Iraida Anatolʹevna / Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), [http://www.glottolog.org/resource/reference/id/94341.xhtml The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 r.] ([http://iling.spb.ru/grammatikon/smirn_98_ogl.html?language=en И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.])</ref> gibi kimi dilbilimcilere göre Zazaca Kürtçe'nin bir lehçesidir.<ref>[http://lincom-shop.eu/shop/article_ISBN+9783862880157/LWM-479:-Zazaki_Kirmanck%C3%AE-Kurdish.html?pse=apq/ Gülşat Aygen, Zazaki/Kirmanckî Kurdish]</ref>.
[[Ludwig Paul]]'a göre, Zazaca [[Kürtçe]]ye nazaran [[Goranice]] ve ölü bir dil olan [[Azerice (İran dili)|Azerice]]<ref name="Paul9"/>'nin yanı sıra [[Talişçe]]<ref>{{Web kaynağı | url = http://azargoshnasp.net/languages/zazaki/zazakipositionof.pdf | başlık = THE POSITION OF ZAZAKI AMONG WEST IRANIAN LANGUAGES | yayımcı = | dil = İngilizce | tarih = | erişimtarihi = 10 Nisan 2013 | arşivengelli = evet}}</ref> ye de daha yakındır. Bugün Zazaca'ya en yakın diller Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan [[Gilanice]], [[Mazenderanca]] ve [[Talişçe]]'dir.<ref name="Omniglot">[http://www.omniglot.com/writing/zazaki.htm Zazaki], ''Omniglot''</ref>
Satır 82 ⟶ 90:
* '''[[X]]''': ''Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Tatarca’da ve Azerice’de kullanılır.'' Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha sert ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın üst kısmında titreşir. Arapçadaki Hı ('''[[خ]]''') harfidir. Azericenin resmi harflerinden birisidir. İç ve Doğu Anadolu ağızlarında sıklıkla rastlanır. Örneğin: ''Baxmax'' (Bakmak) fiilinin okunuşu ''Baḥmaḥ'' şeklindedir ancak kelimenin içindeki h harfleri gırtlaktan ve hırıltılı olarak çıkartılır. ''Çaxmax (Çaḥmaḥ; Çakmak), Yanmax (Yanmaḥ; Yanmak)…'' Bu sesin Türkçedeki kullanımında çoğu zaman birbirlerine çok yakın kaynaklardan çıkan Arapçadaki Ha ('''[[ح]]''') harfi ile olan farkı ortadan kalkmıştır ('''[[Ⱨ]], [[Ḩ]]''').
* '''[[W]]''': ''Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Tatarca’da ve Türkmence’de kullanılır.'' Açık bir V harfidir. Klasik V sesinden kesinlikle farklıdır. V harfinde dudaklar birbirine değerken, bu seste (W harfinde) tıpkı U sesinde olduğu gibi dudakların birbirine değmesi söz konusu değildir. Arapçadaki Vav ('''[[و]]''') ve batı dillerindeki w sesi başlıca örneklerdir. Örneğin: ''Dawul (Davul), Hawlu (Havlu),Yawaş (Yavaş)''.
* '''[[Ê]]''': ''Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Gagavuzca'da kullanılır.'' Uzatılarak okunan ince bir e sesidir. Bu harfe Kürtçe ve Zazaca
* '''[[Î]]''': ''Zazacada ve Kurmancîde kullanılır.'' Uzatılarak okunan ince bir i sesidir. Kullanımda İ harfindeki noktanın üzerine işâret koyulması çift noktalama gerektirdiğinden yalnızca düzeltme imi kullanılır, nokta düşer.
* '''[[Û]]''': ''Zazacada, Kurmancîde ve Türkçe’de kullanılır.'' Hafif uzatılarak okunan ince bir u sesidir. Doğru kullanım için kural olarak biraz uzatılması gerekir. Örneğin: ''Sükûnet, Mûris, Mûzip, Sûni…''
Satır 91 ⟶ 99:
*'''[[Ḩ]]''': Arapçadaki Ha ('''[[ح]]''') harfidir. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha kalın, boğumlu ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın orta kısmında titreşir. Örneğin: ''Maⱨrem (Mahrem)''... Bu sese en uygun örneklerden birisi de ''Ⱨacı (Hacı)'' sözcüğüdür. Anadolu Türkçesinin halk ağzındaki ve Azericedeki kullanımında Arapçadaki Hı ('''[[خ]]''') harfi ile olan farkı çoğu zaman ortadan kalkmıştır ('''[[X]]''').
Zazacanın bütün Zazalar tarafından ortak kullanılan bir alfabesi henüz yoktur.
=== Arap karakterli alfabe ===
Satır 135 ⟶ 143:
:''z, ẓ'' = Kuzey lehçesinde ''z'', Güney lehçesinde ''ẓ''. Noktalı z (''ẓ'') harfi Türkçedeki ''j'' sesini verir
:''ẋ'' = [ɣ] = ğ
:
: {| class="wikitable" | | |Zazaki/Kırdki elifbi (Zazaca alfabe) |'''Feki PİRO 'n – Dicle (Piran) Ağzı - Selahattin AKÇAY''' |- |1 |'''A – a''' | colspan="2" |'''Adır'''(ateş)''', arcic'''(Kurşun)''', aroş'''(tavşan)''', asmi'''(Gök)''', aşm'''(Ay)''', ati'''(abla)''', aw'''(su) |- |2 |'''Â – â''' | colspan="2" |'''Âard'''(yer)''', ÂEDAR'''(MART)''', âem'''(hala)''', âemza'''(hala oğlu)''', âesir'''(un helvası) |- |3 |'''B – b''' | colspan="2" |'''Bawkal'''(dede)''', bawo'''(baba)''', berıħ'''(balkon)''', bıra'''(erkek kardeş)''', bırew'''(kaş)''', bız'''(keçi) |- |4 |'''C – c''' | colspan="2" |'''Ceni'''(kadın)''', cıt'''(çift sürme)''', CITİRON'''(EKİM)''', cuweyn'''(harman)''', CUWEYNON'''(TEMMUZ) |- |5 |'''Ç – ç''' | colspan="2" |'''Çarres'''(on dört)''', çaşba'''(pencere)''', çeher'''(dört)''', çewres'''(kırk)''', ÇILE'''(OCAK)''', çım'''(göz) |- |6 |'''D – d''' | colspan="2" |'''Dapir'''(nene)''', dat'''(amca)''', day'''(anne)''', des'''(on)''', desmac'''(abdest)''', dışeme'''(Pazartesi) |- |7 |'''E – e''' | colspan="2" |'''Erey'''(geç)''', eriş'''(sakal)''', esnaw'''(yüzme)''', estarıtış'''(silmek)''', eynı'''(çeşme)''', ez'''(ben) |- |8 |'''Ê – ê''' | colspan="2" |'''Bê'''(-sız)''', hêş'''(akıl düşünce)''', nêweş'''(hasta iyi olmayan) |- |9 |'''F – f''' | colspan="2" |'''Fek'''(ağız)''', fekbulay'''(esneme)''', felqe'''(parça)''', fıraq'''(bulaşık)''', fıringi'''(domates)''', fıtar'''(iftar) |- |10 |'''G – g''' | colspan="2" |'''Garm'''(sıcak)''', germaw'''(zahire)''', GERMAWON'''(AĞUSTOS)''', goni'''(canlı)''', GULON'''(MAYIS) |- |11 |'''Ğ – ğ''' | colspan="2" |'''Ğar'''(bilye)''', ğela'''(kıtlık)''', ğele'''(buğday)''', ğelet'''(yanlış)''', ğızbonık'''(dere otu) |- |12 |'''H – h''' | colspan="2" |'''Heyşt'''(sekiz)''', hewt'''(yedi)''', hewte'''(hafta)''', hılayış'''(solumak)''', hıng'''(arı)''', hirı'''(üç)''', HOMAY'''(İLLAH) |- |13 |'''Ħ – ħ''' | colspan="2" |'''Ħac'''(hac)''', ħacħacık'''(kırlangıç)''', ħelaw'''(pekmez)''', ħezn'''(yas)''', ħılayış'''(erimek)''', ħıng'''(an) |- |14 |'''I – ı''' | colspan="2" |'''Imbaz'''(arkadaş)''', ın'''(bu eril)''', ına'''(bu dişil)''', ıngişt'''(parmak)''', ıstare'''(yıldız)''', ıstonik'''(hikaye) |- |15 |'''İ – i''' | colspan="2" |'''İmış'''(meyve)''', İMIŞON'''(HAZİRAN)''', isot'''(isot)''', izar'''(geniş bez)''', izım'''(odun) |- |16 |'''J – j''' | colspan="2" |'''Jeâr'''(zehir)''', jo'''(salgın bulaşıcı hastalık) |- |17 |'''K – k''' | colspan="2" |'''Kal'''(çiğ, yaşlı, öcü)''', karg'''(tavuk)''', keko'''(abi)''', kıri'''(pazar)''', ko'''(dağ)''', koho'''(mavi)''',''' |- |18 |'''L – l''' | colspan="2" |'''Lac'''(erkek evlat)''', lacek'''(erkek çocuk)''', lazıt'''(mısır)''', leng'''(topal)''', li'''(tilki)''', liçık'''(civciv) |- |19 |'''M – m''' | colspan="2" |'''Ma'''(biz)''', mare'''(nikah)''', marg'''(ölüm)''', may'''(ana)''', mirde'''(koca)''', mirdım'''(insan) |- |20 |'''N – n''' | colspan="2" |'''New'''(dokuz)''', newe'''(yeni)''', nımac'''(namaz)''', nıme'''(isim)''', nıng'''(ayak)''', nim'''(yarım)''', nimla'''(çeyrek) |- |21 |'''O – o''' | colspan="2" |'''Omarıtış'''(saymak)''', omeyış'''(gelmek)''', omi'''(maya)''', Omno'''(Yaz)''', onac'''(soy ağacı) |- |22 |'''P – p''' | colspan="2" |'''Payız'''(Sonbahar)''', peşme'''(perşembe)''', pi'''(baba)''', pir'''(yaşlı)''', ponc'''(beş)''', PUŞPELON'''(KASIM) |- |23 |'''Q – q''' | colspan="2" |'''Qal'''(kelime, söz)''', qesba'''(ciğer)''', qoç'''(boynuz)''', qom'''(boy, heykel)''', qonz'''(hindi) |- |24 |'''R – r''' | colspan="2" |'''Rayşt'''(sağ)''', rez'''(bağ)''', REZON'''(EYLÜL)''', roc'''(gün)''', roce'''(oruç)''', roşn'''(aydınlık)''', roşo'''(bayram) |- |25 |'''S – s''' | colspan="2" |'''Sard'''(soğuk)''', se'''(yüz)''', serr'''(yıl)''', sıft'''(cumartesi)''', sımer'''(saman)''', sıpi'''(beyaz)''', sinayış'''(sevmek) |- |26 |'''Ş – ş''' | colspan="2" |'''Şar'''(halk, başkası)''', şarısto'''(memleket)''', şêr'''(aslan)''', şeş'''(altı)''', şıma'''(siz)''', şilık'''(yaşam) |- |27 |'''T – t''' | colspan="2" |'''Tarr'''(sebze)''', teâm'''(tat)''', tı'''(sen)''', tırb'''(mezar)''', tinc'''(güneş)''', tir'''(ok)''', to'''(sen)''', torg'''(dolu) |- |28 |'''U – u''' | colspan="2" |'''gul'''(gül)''', kutık'''(köpek)''', luli'''(kaval)''', lul kardış'''(aşılamak) |- |29 |'''V – v''' | colspan="2" |'''Va'''(rüzgar)''', varo'''(yağış)''', VARON'''(NİSAN)''', vaş'''(ot)''', vewr'''(kar)''', veyv'''(gelin)''', veyve'''(düğün) |- |30 |'''W – w''' | colspan="2" |'''Wardış'''(yemek)''', waşta'''(sevgili)''', way'''(bacı)''', wayır'''(sahip)''', Wesarr'''(İlkbahar)''', weş'''(iyi) |- |31 |'''X – x''' | colspan="2" |'''Xal'''(dayı)''', xalcıni'''(dayı karısı)''', xalıq'''(yaratıcı)''', xela'''(hediye)''', xo'''(han)''', xu'''(kendi) |- |32 |'''Y – y''' | colspan="2" |'''Ya'''(o dişil)''', yayk'''(teyze)''', yene'''(Cuma)''', yere'''(ikindi)''', yi'''(onlar)''', yo'''(o eril) |- |33 |'''Z – z''' | colspan="2" |'''Zard'''(sarı)''', zem'''(giybet)''', zerr'''(kalb)''', zerrn'''(altın)''', Zımısto'''(Kış)''', zo'''(dil)''', zur'''(yalan) |}
Satır 413 ⟶ 422:
|--
| ''(2)'' || dı || do || dva || dyo || due || dos || zwei || deux || two
|du,dı du
|--
| ''(3)'' ||
|sê
|--
| ''(4)'' ||
|çar
|--
| ''(5)'' ||
|pênc
|--
Satır 433 ⟶ 442:
|heşt
|--
| ''(9)'' ||
|neh,
|--
| ''(10)''|| des || deh || desyatʹ || dheka || dieci || diez || zehn || dix || ten
Satır 450 ⟶ 459:
!'''Zazaca'''!!'''[[Kurmanci]]'''!!'''[[Farsça]]'''!!'''[[Rusça]]'''!!'''[[Yunanca]]'''!!'''[[İtalyanca]]'''!!'''[[İspanyolca]]'''!!'''[[Fransızca]]'''!!'''[[Almanca]]'''!!'''[[İngilizce]]'''!!'''[[Türkçe]]''' <br /> karşılık
|-
|'''
|-
|'''
|-
|'''Bıra'''||bra||Brader||Brat||Adelfos||Fratello||Hermano||Frére||Bruder||Brother||Erkek Kardeş
|-
|'''
|-
|'''Ez'''||ez||Men||Ja||Ego||Io||Yo||Je||Ich||I||Ben
Satır 468 ⟶ 477:
|'''To'''||te||To||Tvoe||-||Tuo||Tu||Ton||-||Your||Senin
|-
|
|-
|'''
|-
|'''
|-
|'''Mêse; Meis'''||Mêş||Meges||Moskit||Miga||Mosca||Mosca||Moustique||Mücke/Moskito||Mosquito||Sivrisinek
|-
|'''Dêw; Giz'''||
|-
|'''Astare'''||stêrk||Sitare||Zvezda||Astéri||Astro||Estrella||Astre||Stern||Star||Yıldız
Satır 482 ⟶ 491:
|'''Menge; Asme'''||Meh; heyv||Mah||Mesjac||Mí̱nas||Mese||Mes||Mois||Mond||Month||Ay
|-
|'''Miyan'''
|-
|'''Viya'''||Bî||
|-
|'''Rız'''||rız||Berinc||Ris||Rizi||Riso||Arroz||Riz||Reis||Rice||Pirinç
Satır 492 ⟶ 501:
|'''Newe'''||Nû||Nev||Novyi||Néos||Nuovo||Nuevo||Nouveau||Neu||New||Yeni
|-
|'''Lew'''||
|-
|'''Pa
|-
|'''Birû'''||
|-
|'''Sine'''||
|-
|'''Nengû,
|-
|'''Nake'''||Navokj||Naf||Pup||Afalos||Ombelico||Ombligo||Nombril||Nabel||Navel||Göbek
|-
|'''Qirike
|-
|'''Poste;
|-
|'''Dı/De'''||dı/de||Der||-||-||Di||De||De||At||Bei||-de/da
Satır 807 ⟶ 816:
İlk Zazaca metinler, Osmanlı-Rus ([[Kırım Savaşı]]) sonucununda esir düşen Kürt askerler arasında dolaşarak araştırma ve derleme yapan dilbilimci Peter Lerch tarafından 1856 yılında yayınlanmıştır. Daha sonraki tarihlerde A. V. Le Coq gibi bazı dilbilimciler tarafından da bazı Zazaca metinler derlenmiştir.
Zazaca yazılmış ve klasik Zazaca edebiyatının başlangıcı sayılabilecek ilk kitap [[Ahmed-i Hasi|Ahmedê Xasî]] tarafından yazılan ve 1899'da Diyarbakır'da yayınlanan "Mewlid" eseridir. Zazaca yayınlanmış ikinci kitap da yine "Biyîşa Pêxamberî" isimli bir mevlid olup, [[Osman Esad Efendi|Osman Efendiyo Babij]] tarafından 1903 yılında yazılmış, ancak 1933'de [[Şam]]'da Kürt dilbilimci [[Celadet Bedirxan]] tarafından yayınlanmıştır
1963'te "Kürtçe-Türkçe Gazete" şiarıyla yayına başlayan ve ismi de Zazaca olan Roja Newé (Türkçe anlamı: Yeni Gün) gazetesinde yayınlanan iki Zazaca derleme metniyle, Zazaca metinler ilk defa bir gazetede yayınlanmış oldu. Sonraki süreçte, Özgürlük Yolu/Riya Azadî, Roja Welat ve Devrimci Demokrat Gençlik gibi dergi ve gazetelerde bazı Zazaca metinler yayınlanmıştır. Bu metinler daha çok folklorik ürünlerdir.<ref name=Kurij1>{{Web kaynağı | soyadı = Kurij | ad = Seyidxan | başlık = Zazalar ve Zazaca Yazını | url = http://www.zazaki.net/file/zazalar_v...pdf | yayıncı = Zazaki.net | erişimtarihi = 20 Kasım 2013 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20131203002627/http://www.zazaki.net/file/zazalar_v...pdf | arşivtarihi = 3 Aralık 2013}}</ref>
Satır 816 ⟶ 822:
Modern Zazaca edebiyatının başlangıcı 1979'dan itibaren Tirêj dergisinde yayınlanan Zazaca edebi ürünler sayılmaktadır. İlk Zazaca öykü dilbilimci yazar Malmîsanij tarafından Tîrêj dergisi'nin 2. sayısında yayımlanan "Engıştê Kejê" (Türkçe anlamı: Kejê'nin parmakları) isimli hikâyedir.<ref name=Lezgin1>{{Web kaynağı | soyadı = Lezgin | ad = Roşan | başlık = Modern Kırmancca (Zazaca) Edebiyatı | url = http://www.zazaki.net/haber/modern-kirmancca-zazaca-edebiyati-851.htm | yayıncı = Zazaki.net | erişimtarihi = 20 Kasım 2013 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160125002919/http://www.zazaki.net:80/haber/modern-kirmancca-zazaca-edebiyati-851.htm | arşivtarihi = 25 Ocak 2016}}</ref>
Zazaca edebiyatının asıl gelişmesi ise 1980 sonrası [[Avrupa]]'ya göç eden Zazalar tarafından yazılan kitaplar ile başlamıştır. Bu dönemde Avrupa'da [[Piya]], [[Ayre]], [[Kormışkan]], [[Ware]], [[Tija Sodıri]], [[ZazaPress]], Pir, [[Raştiye]], [[Vate]] gibi Zazaca dergiler çıkmıştır. Ardından İstanbul'da Zazaca kitap ve dergiler çıkarılmıştır. 1996'da İsveç'te başladığı yayınına 2003 yılından sonra İstanbul'da devam eden [[Vate]] dergisi halen yayınını sürdürmektedir. İstanbul'da Tij Yayınları ve Vate Yayınevi tarafından Zazaca kitaplar yayınlanmaktadır.
Zazaca yazıya geç geçirildiği için sözlü edebiyatı oldukça zengindir. Zazaca'da deyr (türkü), kılam (şarkı), dêse (ilahi), şanke (fabl), hêkati (öykü), qesê werênan (atasözleri ve deyimler) gibi sözlü edebiyat ürünleri oldukça fazladır.
| |||