Zerzevan Kalesi: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmemiş revizyon] | [kontrol edilmemiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
k bilgi düzeltme |
Değişiklik özeti yok |
||
1. satır:
http://www.zerzevan.com/
Satır 5 ⟶ 4:
'''Roma’nın Sınır Garnizonu'''
== Konumu ==
Diyarbakır ili, Çınar ilçesine 13 km. uzaklıkta, Demirölçek Köyü’ne 1 km. mesafede yer alan Zerzevan Kalesi Diyarbakır-Mardin Karayolu üzerinde yol seviyesinden 124 m. yükseklikteki kayalık bir tepenin üzerine kurulmuştur. <ref>http://www.zerzevan.com/</ref>
== Kazılar ve tarihçesi ==
[[Dosya:1. resim.jpg|küçükresim|sağ|Zerzevan Kalesi'nin havadan genel görünümü]]
Roma İmparatorluğu’nun doğudaki en uç sınırını oluşturan Anadolu’nun güneydoğusu ekonomik, siyasi ve stratejik açıdan her
zaman önemini korumuş,
bu coğrafyada hakimiyet kurmak için dönemin iki büyük gücü Roma ve Parth/Sasaniler büyük mücadele vermiştir. Bu bağlamda
kilit noktada yer alan
ve Roma’nın askeri yerleşimi olan Zerzevan Kalesi’nde yeni başlayan çalışmalar, bölgenin Roma Dönemi’nin aydınlanması
açısından oldukça önemli
bir rol üstlenmektedir. Diyarbakır ili, Çınar ilçesine 13 km. uzaklıkta, Demirölçek Köyü’ne 1 km. mesafede yer alan
Zerzevan Kalesi’ndeki kazı
ve restorasyon çalışmaları, Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın izinleri ile Diyarbakır Müze Müdürlüğü Başkanlığında,
Yrd. Doç. Dr. Aytaç COŞKUN’un
Bilimsel Danışmanlığında 2014 yılında başlatılmıştır ve halen devam etmektedir.
[[Dosya:2.resim.jpg|küçükresim|sağ|Zerzevan Kalesi'nin havadan görünümü (detay)]]
Askeri yerleşim antik yol güzergâhında, yol seviyesinden 124 m. yükseklikteki kayalık bir tepenin üzerine kurulmuştur. Yerleşimin
güneyinde, kamu yapılarının da bulunduğu alanda, gözetleme ve savunma kulesi (güney kule), kilise, yönetim binası, arsenal, kaya
sunağı gibi mimari kalıntılar yer almaktadır. Kuzeyinde ise cadde-sokaklar ve konutlar rahatlıkla takip edilebilmektedir. Konutların
bulunduğu alanda aynı zamanda su sarnıçları, yeraltı ibadethanesi, tahıl deposu, henüz işlevi belirlenemeyen birçok yapı da tespit
edilmiştir. Yerleşimin etrafını surlar çevirmektedir ve kalıntılar yaklaşık 60 dönümlük bir alana dağılmıştır. Surların dışında
yerleşime su sağlayan kanallar ve sunu çanakları; nekropol alanında ise kaya mezarları ve tonozlu mezarlar bulunmaktadır.<ref>COŞKUN, A., “Zerzevan Kalesi Kazıları”, Medeniyetler Kavşağında Bir İlçe: Çınar, Çınar Kaymakamlığı, 2015, 92-97. http://cinar.gov.tr/meshur/zerzevan-kalesi</ref>
[[Dosya:3.resim.jpg|küçükresim|sağ|Savunma kulesi (güney kule)]]
Surlardan giriş antik yolun da bulunduğu doğudan, iki büyük burcun arasından sağlanmaktadır. Bütün yerleşim 12-15 m. yüksekliğinde,
2,1 - 3,2 m. kalınlığındaki surlarla çevrelenmiştir. 1,2 km. uzunluğundaki sur duvarına belirli aralıklarla yerleştirilmiş 10 adet
burç ve 2 kule tespit edilmiştir. Aynı zamanda burçlar arasında dışa çıkıntılı destek duvarları da bulunmaktadır. Doğu sur
duvarlarında burçların fazlaca yapılması, kaleye tek girişin ve antik yolun bu bölümde yer alması, konumunun saldırıya açık bir
topografik özelliğe sahip olmasındandır. Yerleşimin güneyinde dikkati çeken gözetleme ve savunma amaçlı üç katlı büyük kulenin
19.2 m.’ye kadar olan kısmı korunmuş, orijinal yüksekliğinin ise 21 m. olduğu tespit edilmiştir. Güney kulede gerçekleştirilen
çalışmalarda yer altına doğru devam eden bir geçit tespit edilmiş ve bir bölümü ortaya çıkarılmış, fakat geçidin son kuşatmadan
önce düzgün bloklar ve harç ile kapatıldığı görülmüştür. Cadde ve sokakların izlenebildiği kuzeye doğru alçalan bölge ise konut
alanıdır. Kuzeydeki konut alanı dışında kamu yapılarının ağırlıkta bulunduğu güney bölümde de daha büyük boyutlu dört veya daha
fazla mekanlı bağımsız ayrı yerleşim birimleri bulunmaktadır. Bu özel yapılar kentin yöneticilerine ve üst düzey kişilerin
kullanımına yönelik olmalıdır.
[[Dosya:4.resim.jpg|küçükresim|sağ|Konutlar]]
Yerleşimin merkezinde, önceki evresi Roma Dönemi olan kaya mezarından dönüştürülmüş, burada yaşayan ilk Hristiyanların kullandığı yer altı
ibadethanesi bulunmaktadır. Güneyde ise yeraltı ibadethanesinden sonra, M.S. 6. yüzyılda inşa edilmiş ve kentte en iyi korunmuş kamu yapılardan
birisi olan doğu-batı doğrultusunda 4 mekândan oluşan kilise yer almaktadır. Alandaki en yüksek noktaya inşa edilmiş kiliseye güneydeki avludan
girilmektedir. Kilisenin kuzeyinde ise yerleşimin en büyük yapısı yer almaktadır. Dar uzun forma sahip, iki bölümlü olan bu yapı 10,9x36,4 m.
boyutlarındadır. Beşik çatıya sahip olan yapının silah (arsenal) deposu olduğu düşünülmektedir. 1975’e kadar ayakta olan yapının doğu duvarı
yıkıldığı haliyle günümüzde görülebilmektedir.<ref>COŞKUN, A., “Zerzevan Kalesi, Roma’nın Sınır Garnizonu / Zerzevan Castle, Frontier Garrison of Roman”, Diyarbakır Valiliği - Kültür ve Turizm Dergisi, Mayıs-Haziran 2015, 4, 72-76. https://www.researchgate.net/publication/291335356_Coskun_A_Zerzevan_Kalesi_Roma'nin_Sinir_Garnizonu_Zerzevan_Castle_Frontier_Garrison_of_Roman_Diyarbakir_Valiligi_-_Kultur_ve_Turizm_Dergisi_Mayis-Haziran_2015_4_72-76</ref>
[[Dosya:5.resim.jpg|küçükresim|sağ|Yer altı ibadethanesi ]]
Askeri yerleşimin kuzey sur duvarına yakın bir alanda, 400 kişinin geçici olarak barınabileceği, ana kayanın oyularak oluşturulduğu yeraltı
sığınağının ortaya çıkarılmasıdır. İki bölümden oluşan sığınak 5 havalandırmaya ve döner merdivenli bir girişe sahiptir. Her bir bölümü
14x3,5 m. boyutlarında olan sığınağın tespit edilen yüksekliği 4,3 m.’dir. Yapının savaş zamanı çevrede yerleşik tarımla uğraşan insanların
kullanabileceği bir yapı, barış zamanında ise yiyecek deposu olarak kullanıldığı düşünülmektedir.
Yerleşimde su ihtiyacını karşılayan ana kayaya oyulmuş 54 sarnıç yapısı tespit edilmiştir. Konutların önünde yer alan bireysel sarnıçlar dışında,
kamunun kullanımı için kuzey bölümde büyük sarnıçlar da bulunmaktadır. Söz konusu tonozlu sarnıçların alt bölümü kemer başlangıcına kadar ana
kayaya oyulmuştur. Doğu duvarı sura dayanmış 11,2x22,5 m. boyutlarında, iki bölümlü üzeri tonozlarla örtülmüş büyük su sarnıçlarının kentin ana
su kaynağı olduğu açıktır. Kentin güneyinde, surların dışında yer alan ve 616 m.’lik kısmı açığa çıkarılan oldukça uzun kanal bu büyük
sarnıçlara su sağlamaktadır. Yerleşim alanı dışında farklı tip mezarlardan oluşan nekropol alanı bulunmaktadır ve burada genel olarak
3 tür mezar tespit edilmiştir. Bunlar tonozlu mezarlar, klineli ve lahit biçiminde oyulmuş kaya mezarlarıdır.<ref>COŞKUN, A., “Zerzevan Kalesi 2014 Yılı Kazı Çalışmaları: İlk Sezon”, Kazı Sonuçları Toplantısı 37, 1, 2015, 2016, 101-128. https://www.academia.edu/25033200/Co%C5%9Fkun_A._Zerzevan_Kalesi_2014_Y%C4%B1l%C4%B1_Kaz%C4%B1_%C3%87al%C4%B1%C5%9Fmalar%C4%B1_%C4%B0lk_Sezon_Kaz%C4%B1_Sonu%C3%A7lar%C4%B1_Toplant%C4%B1s%C4%B1_37_1_2015_2016_101-128</ref>
[[Dosya:6.resim.jpg|küçükresim|sağ|Kilise]]
Askeri yerleşimin konumuna bakıldığında Amida (Diyarbakır)’dan Dara (Mardin)’ya giden yol üzerinde stratejik bir noktada yer almaktadır.
Aynı zamanda Zerzevan, Edessa’dan (Şanlıurfa), Nisibis’e (Nusaybin) kadar uzanan antik yol güzergâhında bulunmaktadır. Söz konusu antik yolu
Sasani hükümdarları M.S. 359, 503 ve 604 yıllarında batıya yaptığı seferler sırasında kullanmış ve Zerzevan Kalesi (Samachi) de Amida (Diyarbakır)
ile birlikte ele geçirilmiştir. Bu seferler sırasında bölge ile birlikte Zerzevan Kalesi de sürekli olarak el değiştirmiş, fakat uzun süre
Roma hakimiyetinde kalan yerleşimde asıl inşa faaliyetleri de bu dönemde yürütülmüştür. Askeri yerleşime bakıldığında su bakımından zengin
vadide yerleşik ve tarımla uğraşan insanların sığınacağı bir yer konumunda olduğunu da söyleyebiliriz. Bu durumda Zerzevan’ın sadece
askerlerin kaldığı bir yer olmaktan çok sivillerin yaşadığı yer olarak da düşünülmesi gerekir. Yerleşim konumu itibariyle bütün vadiye
hakim, antik ticaret yolu üzerinde, geniş bir alanı kontrol altında tutan, stratejik bir Roma sınır garnizonudur ve Roma-Sasani
arasındaki büyük mücadelelere sahne olduğu açıktır.<ref>COŞKUN, A., “Zerzevan Kalesi”, Aktüel Arkeoloji, Mayıs-Haziran 2016-51, 6-9. http://www.aktuelarkeoloji.com.tr/zerzevan-kalesi</ref>
[[Dosya:7.resim.jpg|küçükresim|sağ|Arsenal]]
Yerleşimin ilk inşa edildiği dönem kesin olmamakla birlikte ancak devam eden kazılar ile kesin sonuçlara ulaşılabilecektir. Antik yol
güzergahında bulunan Zerzevan’da, Asur Dönemi’nde Kinabu olarak adlandırılan bir kalenin varlığı ileri sürülmektedir. Pers Dönemi’nde de
Kral Yolu üzerinde bulunan yerleşim alanının yol güvenliğinin sağlanması amacıyla kullanılmış olabilir. Mevcut mimari kalıntılar ve
çalışmalarda ele geçen buluntular incelediğinde M.S. 3. yy’da alanın kullanıldığı söylenebilir, fakat bu dönemdeki boyutları hakkında bilgi
vermek şu an için çok zordur. Büyük bir olasılıkla yerleşimin surları ve yapılarının Anastasios I (M.S. 491-518) ve
Justinianos I (M.S. 527-565) dönemlerinde onarılarak, bazıları ise yeniden inşa edilerek mevcut son haline getirildiği söylenebilir.
M.S. 639 yılında İslam orduları tarafından bölgenin fethine kadar yerleşim kullanılmış olmalıdır. İslamiyetin yayılma sürecinde
Amida ve Dara’da yerleşim devam ederken, Zerzevan’ın bulunduğu alan jeopolitik önemini kaybetmiş, yüksek bir tepede yer alması,
ulaşım ve su sorunu gibi nedenlerle terk edilmiştir. M.S. 639’dan itibaren 1890’lı yıllara kadar geçici barınaklar dışında alan
kullanılmamış, 1890-1967 yılları arasında ise 17 hanelik bir köy kalıntılar üzerinde varlığını sürdürmüştür.<ref>COŞKUN, A., “Diyarbakır Zerzevan Kalesi”, Magma, Ocak 2017-20, 38-51 http://www.magmadergisi.com/haber/diyarbakir-zerzevan-kalesi</ref>
[[Dosya:8.resim.jpg|küçükresim|sağ|Tonozlu sarnıçlar ]]
Diyarbakır’ın Roma Dönemi hakkında bugüne kadar kapsamlı herhangi bir kazı ya da araştırmanın gerçekleştirilmemiş olması,
bölge hakkındaki bilgilerimizin oldukça kısıtlı olmasına neden olmuştur. Bu nedenle, Roma’nın askeri yerleşimi olan
Zerzevan Kalesi’nde başlayan çalışmalar, bölgenin Roma Dönemi’ne ışık tutması açısından oldukça önemlidir. Ayrıca uzun yıllar
sürecek kazı çalışmaları ile birlikte yürütülecek restorasyon projeleri, çevre düzenlemeleri ile de askeri yerleşimin
ziyaretçilerin gezebileceği bir ören yeri haline getirilerek bölge turizmine önemli katkılar sunacağı kesindir.
[[Dosya:10.resim.jpg|küçükresim|Klineli mezar|sağ]]
[[Dosya:11.resim.jpg|küçükresim|Lahit biçiminde oyulmuş kaya mezarları|sağ]] [[Dosya:9.resim.jpg|küçükresim|Su kanalı|sağ]]
[[Dosya:13.resim.jpg|küçükresim|Zerzevan Kalesi'nin Ana Planı|orta]][[Dosya:12.resim.jpg|küçükresim|Zerzevan Kalesi 2016 Ana Plan/detay|orta]]
== Kaynakça ==
{{kaynakça}}
| |||