Hiung-nu: Revizyonlar arasındaki fark

[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmemiş revizyon]
İçerik silindi İçerik eklendi
Değişiklik özeti yok
Etiketler: Mobil değişiklik Mobil ağ değişikliği
Etiketler: Mobil değişiklik Mobil ağ değişikliği
1. satır:
{{Kaynaksız|tarih=Ocak 2015}}
{{Birleş|Büyük Hun İmparatorluğu}}
{{Eski ülke bilgi kutusu
{{kaynaksız}}
|kendi_dilindeki_adı =
[[Dosya:Hunn.jpg|210px|küçükresim|sağ|Bir soylu hiung-nu savaşçı. (MÖ 200 - MS 100)]]
|tam_adı = Büyük Hun İmparatorluğu
{{Türk tarihi}}
|yaygın_adı = Büyük Hun İmparatorluğu
{{Moğol tarihi}}
|statü =
''Bu madde Orta Asya'da yaşamış kırsal göçebe kabileler federasyonu Hun Medeniyeti(Hiung-nu)'lar hakkındadır. Hun imparatorluğu orta Asya'dan dağılarak bölünmüşlerdir, bunlardan biri olan Avrupa Hunları için [[Avrupa Hun Devleti]] maddesine ve "Hunlar" kavramı için [[Hunlar]] maddesine bakabilirsiniz. Sayfalar birleştirilmeye ve Avrupa ve Doğu Hun devletleri için daha detaylı sayfalar yapılmaya çalışılmaktadır.''
|yönetim_biçimi =
|kuruluş_yılı = MÖ 220
|yıkılış_yılı = MÖ 46
|olay1 =
|olay_tarihi1 =
|olay2 =
|olay_tarihi2 =
|olay3 =
|olay_tarihi3 =
|olay4 =
|olay_tarihi4 =
|öncel1 =
|bayrak_öncel1 =
|resim_öncel1 =
|öncel2 =
|bayrak_öncel2 =
|öncel3 =
|bayrak_öncel3 =
|öncel4 =
|bayrak_öncel4 =
|öncel5 =
|bayrak_öncel5 =
|ardıl1 =
|bayrak_ardıl1 =
|resim_ardıl1 =
|ardıl2 =
|bayrak_ardıl2 =
|ardıl3 =
|bayrak_ardıl3 =
|ardıl4 =
|bayrak_ardıl4 =
|ardıl5 =
|bayrak_ardıl5 =
 
|bayrak = Asian Huns.png
'''Hiung-nu'''<ref>Şevket Koçsoy, "Türk Tarihi Kronolojisi", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 78, Wilhelm Koppers, "İlk Türklük ve İlk İndo-Germenlik", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 332, 333, 336, László Rásonyi, "Tarihte Türklük", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 358, 364, 372, Lajos Ligeti, "Bilinmeyen İç Asya", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 679, İlhami Durmuş, "İskitler", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 576, 587, 588, İlhami Durmuş, "Sarmatlar", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 637, Faruk Sümer, "Oğuzlar", ''Türkler'', Cilt 2, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-35-8, s. 289 - 290.</ref> ([[Çince]]: '''匈奴'''; [[pinyin]], Xiōngnú; [[Wade-Giles]]: Hsiung-nu) veya bazı kaynaklara göre '''Hunlar''',<ref>Gu Ban,Ayşe Onat,Sema Orsoy,Konuralp Ercilasun, ''Han hanedanlığı tarihi, bölüm 94 A/B'' sf.1</ref> [[MÖ 3. yüzyıl]] sonlarından itibaren Çin'in Kuzey sınırlarını tehdit eden bir güç unsuru olarak 500 sene Orta Asya'da egemenlik kurmuş olan kırsal göçebe kabileler konfederasyonuna [[Çince]]'de verilen isim. Hiung-nu'lar hakkındaki bütün bilgiler dağınık Çin kaynaklarına ve arkeolojik bulgulara dayanmaktadır. Dilleri hakkındaki değişik varsayımlar, Çin kaynaklarında bulunabilen, çoğunluğu kişi ve unvan adları olan sözcüklere dayanmaktadır. Dillerindeki sözcüklerin Çin lehçelerindeki transkripsiyonlarına göre dillerinin [[Moğol dilleri|Moğol]], [[Türk dilleri|Türk]],<ref>[[Yusuf Gedikli|Gedikli, Yusuf]] (2009). [http://abs.kafkas.edu.tr/upload/518/yomdergi.pdf Hun Türkçesi Üzerine Araştırma ve İncelemeler - 8: Hun Türklerindeki Hu-Chie ~ Wu-Chie, İ-Ch’ü Jung, Ta-Li Jung Kavim Adlarının Etimolojisi ve Çok Önemli Üç Sonuç; Türk Dilinin ve Türk Tarihinin MÖ 659 Yılında Başladığının Belgelenmesi]. YOM Türk Dünyası Kültür Dergisi, Bahar 2009</ref> [[Yenisey dilleri|Yenisey]],<ref>Adas 2001: 88</ref><ref name="beckwith">Beckwith 2009: 404-405, nn. 51-52.</ref> [[İran dilleri|İran]],<ref name="Harmatta 1999: 488">Harmatta 1999: 488</ref><ref name="Jankowski 2006: 27">Jankowski 2006: 27</ref> ve [[Ural dilleri|Ural]]<ref>Di Cosmo, 2004, pg 166</ref> olduğuna dair görüşler bulunmaktadır. Kullandıkları unvanlar ve önemli sözcükler içinde çok sayıda Türkçe sözcüğün bulunması [[Türk Halkları]]nın ağırlıkta olduğu veya kurucu egemen güç olduğu düşüncesini güçlendirmektedir.<ref>[http://www.federatio.org/joes/EurasianStudies_0409.pdf Lászlo Marácz, Borbála Obrusánszky: Heritage of the Huns. In: Journal of Eurasian Studies, Volume 1, Issue 4. 2009. sayfa 158.]</ref><ref>Michael Adas, ''Agricultural and Pastoral Societies in Ancient and Classical History,'' American Historical Association. Temple University Press, 2001. Alıntı: s. 88: "Ancak Hiung-nuların etnik bağlantısı belirsiz kalmıştır (İranlı, Moğol, Türk ve hatta Paleo-Sibirya Kettic oldukları öne sürülür )" (İngilizce)</ref><ref>Oberhummer, Eugen, [https://archive.org/stream/dietrkenunddas00ober#page/24/mode/2up/search/turken Die Türken und das osmanische Reich (1917), Leipzig B.G. Teubner, sayfa 24-25].</ref> Bilim adamlarının büyük çoğunluğu Hiung-nu halklarının Türk kökenli olduğunu söylemektedir .<ref>[http://books.google.com.tr/books?id=CrUdgzSICxcC&printsec=frontcover&dq=The+world+of+the+Huns:+studies+in+their+history+and+culture&source=bl&ots=KG_ZK_w4MX&sig=3qLm4IxvyKOGsG3ILTUyr6QUs_c&hl=tr&ei=1-tCTPfdC4T20gStj4CZDw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&ved=0CCsQ6AEwAw#v=o Otto J. Maenchen Helfen] ''"To judge by the tribal names, the great part of the huns must have spoken a Turkish language."'' s.441</ref><ref name="Carter V. Findley">Carter Vaughn Findley: [http://books.google.de/books?id=bdZbe3zOz_MC The Turks in World History], Oxford University Press, 2004, p.29 ISBN 0195177266, 9780195177268
|bayrak_altyazısı =
* "''It has been widely held that the Xiongnu, or at least their ruling clans, had or were acquiring a Turkic identity, or at least an Altaic one. [...]. By the end of the Xiongnu period, however, the Altaic peoples would be the ones most identified with the equestrian culture earlier developed among the Indo-European peoples of Inner Asia. Furthermore, the earliest clearly Turkic peoples appeared on the peripheries of the late Xiongnu Empire. [...] If not their ethnic progenitors, then, the Xiongnu had manifold ties to the later Turks.''"</ref><ref>Prof. Dr. Nicola Di Cosmo in: [http://www.turkish-history.com/display.asp?c=6011#x The Turks: Early ages], Part 4. Huns (Xiongnu): The Origin and Rise of the Xiongnu Empire, Y. T., 2002, pp.217-227, University of Michigan, ISBN 9756782552, 9789756782552
|bayrak_bağlantısı =
* "''There is not much doubt among historians about the Turkish nature of the Great Hun Empire, which ruled between 318 B.C. and 216 A.D., as well as that of its predecessor proto-Huns, whose presence was confirmed by Chinese sources. The Great Hun Empire, the Western Hun Empire and especially the European Huns were examined comprehensively by Western historians.''"</ref><ref>Zhonghan, Wang (2004). "Outlines of Ethnic Groups in China". p. 133.</ref><ref>Carter Vaughn Findley: [http://books.google.de/books?id=bdZbe3zOz_MC The Turks in World History], Oxford University Press, 2004, p.21 ISBN 0195177266, 9780195177268:
|bayrak_türü = 1969 TRT Türk Tarihi Takvimi'ne göre Büyük Hun İmparatorluğu bayrağı
* "''The Xiongnu have been widely, although not universally, regarded as precursors of the Turkic and Mongol peoples.''"</ref> Hiung-nuların ana dini ise eski zamanlardan beri muhtemelen [[Tengricilik]] idi.<ref name="Mythology">[http://books.google.de/books?id=Y21XOYRQUgQC Mythologies: A Polytheistic View of the World], [[Book:Mythologies : A Polytheistic view of the world|By Wikipedians]], PediaPress, p.406</ref><ref name="Yuri Pines Tengri">Yuri Pines, [http://books.google.de/books?id=EA3lfFV9W7IC The Everlasting Empire: The Political Culture of Ancient China and Its Imperial Legacy], Princeton University Press, 2012, p.37. ISBN 1400842271, 9781400842278:
* "''The nomads had their own concept of Great Unity: they believed that the high god of the steppe, Heaven/Tengri, confers the right to rule on a single charismatic clan. This notion had already emerged vividly in the Xiongnu empire, and it surely influenced the nomadic rulers of China in their endorsement of the Chinese idea of unified rule.''"</ref><ref name="John Tengri">John Man, Attila: the barbarian king who challenged Rome, Bantam, 2005, p.62. University of Michigan. ISBN 0593052919, 9780593052914:
* "''The Xiongnu also worshipped Tengri. A history of the Han dynasty (206 BC - AD 8), written towards the end of the first century by the historian Pan Ku, in a section on the Xiongnu, says, 'They refer to their ruler by the title cheng li [a transliteration of tengri] ku t'u [son] shan-yii [king]' i.e. something like 'His Majesty, the Son of Heaven'. In early Turkish inscriptions, the ruler has his power from Tengri; and Tengri was the name given to Uighur kings of the eighth and ninth centuries.''"</ref>
 
|arma =
Çin'in kuzeyinde MÖ 2. bin yıldan itibaren, bugün Çin sınırlarındaki bölgelerde ve Moğolistan'ın güneyinde yaşayan kırsal göçebe kabileler birbirleriyle savaştılar. Bu kabilelerden bazıları birleşerek Hiung-nu konfederasyonunu kurdu ve bölgedeki önemli bir güç olan [[Yueshi]]'leri<ref>月氏 yuè shì</ref> yendikten sonra MÖ 200'lerden itibaren [[Teoman (lider)|Teoman]] ve [[Mete]] döneminde Çin'e karşı ciddi bir tehdit oluşturan bir imparatorluk oldular.
|arma_altyazısı =
|arma_bağlantısı =
|sembol_türü =
|harita = The_Empire_of_the_Hsiung-nu.png
|harita_altyazısı = '''Büyük Hun İmparatorluğu'''nun en geniş sınırları
 
|başkent = [[Ötüken]]<ref>{{Web kaynağı | başlık = Ankara'nın Başkent Oluşunun 89. Yılı Kutlu Olsun | url = http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=GoruntuSesKaydi&No=19 | yayıncı = [[Türk Tarih Kurumu|ttk.org.tr]] | erişimtarihi = 16 Ocak 2013 | biçim = [[WMV]] | yıl = 2012 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20130419095608/http://www.ttk.org.tr:80/index.php?Page=GoruntuSesKaydi&No=19 | arşivtarihi = 19 Nisan 2013}}</ref>
== Kökleri ==
|sürgündeki_başkent =
{{kaynaksız}}
|latd = |latm = |latNS = |longd = |longm = |longEW =
[[Dosya:Great Wall of China.jpeg|thumb|250px|Çin seddi]]
<!--Kuzeylerindeki göçebe etnik gruplar için ''Hu'', ''Hu-Mo'' tabiri kullanılmaktaydı. Sonraları kuzeyli savaşçı göçebeler için kullanılan Hu tabiri, ile Hiung-nu eş anlamda kullanılmıştır.<ref>Ancient China and its enemies: the rise of nomadic power in East Asian history, Nicola Di Cosmo, s.129, Cambridge University Press, ISBN 0-521-77064-5 (İngilizce)</ref>--->
5. yüzyıldan itibaren Çin kayıtlarında Hiung-nu ile ilgili bilgiler görülmemeye başlamıştır. Moğolistan'daki güney Sibirya'da [[Selenge Irmağı]] vadisinde yapılan kazılarda bazı Hiung-nu [[Chanyu]]'lerinin (Hiung-nu Hükümdarlarının) mezarları bulunmuştur. Ölü ile birlikte gömülmüş eşyaların arasında İran, Çin ve Yunan menşeli dokumaların bulunması Hiung-nu ile uzak ülkeler arasında ticaretin olduğunu gösterir.<ref name="britannica">Encyclopedia Britannica, ''Xiong-nu people''</ref>
 
|slogan =
Hiung-nu halkının, [[Avrupa]]'ya kadar gelmiş olan [[Hunlar]]ın asıl çekirdeği olduğu görüşü üzerine tarihçiler arasında farklı görüşler vardır. M.S. 370 yılında İdil Nehri civarında görülen Hunların atalarının, batıya göç eden Hiung-nu'lar olduğu hipotezi bulunmaktadır.<ref>[http://books.google.com.tr/books?id=CrUdgzSICxcC&printsec=frontcover&dq=The+world+of+the+Huns:+studies+in+their+history+and+culture&source=bl&ots=KG_ZK_w4MX&sig=3qLm4IxvyKOGsG3ILTUyr6QUs_c&hl=tr&ei=1-tCTPfdC4T20gStj4CZDw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&ved=0CCsQ6AEwAw#v The Wolrds Of The Huns - Otto J. Maenchen Helfen] (İngilizce)</ref><ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/huns Iranica ansiklopedisi Hunlar maddesi](İngilizce)</ref>
|ulusal_marş =
|yaygın_diller = [[Hun Türkçesi]]
|din = [[Tengricilik]]
|para_birimi =
 
|yönetici1 = [[Teoman (lider)|Teoman]] <small>(ilk tanhu)</small>
=== Farklı isimlendirmeler ===
|yönetici2 = [[Mete]] <small>(En önemli tanhu)</small>
[[Dosya:Streitende-Reiche2.jpg|thumb|200px|MÖ 500-221 arasında farklı Çin hükümdarları birbirleri ile iç savaşlar sürdürürken, kuzeydeki Hiung-nu toprakları genişlemeye devam ediyordu.]]
|yönetici3 = [[Ho-Han-Ye]] <small>(Son tanhu)</small>
|yönetici4 =
|yönetici_yılları1 = MÖ 220 - MÖ 209
|yönetici_yılları2 = MÖ 209 - MÖ 174
|yönetici_yılları3 = MÖ 58 - MÖ 46
|yönetici_yılları4 =
|yönetici_unvanı =
|vekil1 =
|vekil2 =
|vekil3 =
|vekil4 =
|vekil_yılları1 =
|vekil_yılları2 =
|vekil_yılları3 =
|vekil_yılları4 =
|vekil_unvanı =
 
|yasama_organı =
Hiung-nu halkı farklı kaynaklarda farklı isimlerle adlandırılmaktadırlar. En yaygın isimler şunlardır:
|meclis1 =
|meclis_türü1 =
|meclis2 =
|meclis_türü2 =
 
|istatistik_yılı1 =
* Hun
|yüzölçümü1 =
* Huna
|nüfus1 =
* Hunlar
|istatistik_yılı2 =
* Khuni
|yüzölçümü2 =
* Hiung-nu
|nüfus2 =
* Hsiung-nu
|istatistik_yılı3 =
* Xun-nu
|yüzölçümü3 =
* Xiong-nu
|nüfus3 =
* Xiyon
|istatistik_yılı4 =
|yüzölçümü4 =
|nüfus4 =
|istatistik_yılı5 =
|yüzölçümü5 =
|nüfus5 =
|günümüzdeki_durumu =
|dipnotlar =
}}
'''Büyük Hun İmparatorluğu''' ya da '''Asya Hun İmparatorluğu''' ([[Çince]]: 東匈奴, [[Hiung-nu]]), Çin kaynaklarına dayanılarak MÖ 1760'dan itibaren varlıklarına ilişkin teoriler<ref name=":0">Gumilev L.N. Hunlar</ref> bulunsa da ilk devletlerini MÖ 1200<ref name=":0" /><ref>Deguines Y. Histoire des Huns, des Turcs, Des Mongols et des Tartares occidenteaux avant et depuis J.C. jusqu'a present Vol.I.P., 1758, p. 216</ref><ref>Cordier H. Histoire Générale de la Chine Vol. I. P., 1920, p. 205</ref> civarında kuran İç Moğolistan merkezli coğrafyada yaşamış eski Türkçede '''Kun''', Çince [[Hiung-nu]], batı dillerinde [[Hun]] adıyla geçen [[Türk halkları|Türk]] devleti.<ref name="jproux-1">
{{Kitap kaynağı| son = Roux | ilk = Jean Paul | yıl = 1984 | başlık = Türklerin Tarihi (Historie des Turks) | yayımcı= Ad |alıntı= | id = ISBN 975-506-018-9}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = http://www.bilgicik.com/yazi/buyuk-hun-imparatorlugu/ | başlık = Büyük Hun İmparatorluğu | arşivurl = http://web.archive.org/web/20150329004924/http://www.bilgicik.com/yazi/buyuk-hun-imparatorlugu/ | arşivtarihi = 29 Mart 2015}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = http://www.diyadinnet.com/YararliBilgiler-404&Bilgi=asya-hun-devleti | başlık = Asya Hun Devleti | arşivurl = http://web.archive.org/web/20131121042945/http://www.diyadinnet.com:80/YararliBilgiler-404&Bilgi=asya-hun-devleti | arşivtarihi = 21 Kasım 2013}}</ref> Hun İmparatorluğu'nu [[Türk]] boyları kurmuş, yönetmiş; [[Türk kültürü]] devlete şeklini vermiştir.<ref name="tez">Balaban, Ayhan. İskit, Hun ve Göktürklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat. T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Çağ Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. 2006. URL:http://fef.kafkas.edu.tr/sosyb/tde/halk_bilimi/makaleler/kultur_med/kultur_med%20(20).pdf. Erişim tarihi: 11.12.2011. (Archived by WebCite® at http://www.webcitation.org/63rPeTJL1)</ref>
 
Hiung-nu adının o zamana göre eski Çince'de karşılığı olan H'yenyun adına ilk olarak MÖ 822 yılında yazılmış "Şarkı Kitapları"nın birinde yer alan bir şiirde rastlanır<ref name=":0" />. Hiung-nu adına daha sonra MÖ 318 yılında [[Çin]] ile yapılan [[Kuzey Şansi Savaşı]]'nda ve bunun sonucunda yapılan anlaşmada rastlanmaktadır. [[Hun]]lar günümüzün [[Moğolistan]] bölgesinde; Çin'in kuzeybatısında yaşamlarını sürdürmekteydiler. Bilinen ilk imparatorları [[Teoman (lider)|Teoman]]'dır.En büyük imparatorları ise, [[Şanyu]] (Chan-Yü:Büyük İmparator) lakaplı [[Mete]] (Motun)'dir.Çinliler önüne geçemedikleri [[Hun]]'ların saldırılarının ardından MÖ 214 yılında [[Çin Seddi]]'ni inşa etmek zorunda kalmıştır. Bu yapı günümüzde halen bir dünya harikası olarak kabul edilmektedir. [[Ming Hanedanı]] döneminde de yenilenen büyük duvarın birçok kısmı sağlamlığı ile günümüzde hala ayakta kalmıştır. Doğu Hiung-nular en parlak dönemini [[Mete]] zamanında yaşamıştır.
=== Tarihleri ===
 
Kuruluşu hakkında kesin bilgiler yoktur. MÖ 220 yılında Teoman tarafından kurulduğu kabul edilir. Teoman'dan sonra devleti büyük bir imparatorluk haline getiren [[Mete]]'dir. Mete, [[İpek Yolu]]'na egemen olmak için Çin ile savaşmıştır. [[MÖ 200]] yıllarında Çin'i yenilgiye uğratarak vergiye bağlamıştır. MÖ 187 yılında başında [[Ka-o-ti]]'nin bulunduğu Çin İmparatorluk Ordusu'nu, [[Pa-i-Teng Seferi]]'nde on tümenden oluşan (yüz bin kişiye tekabül eder) disiplinli ve düzenli ordusuyla yenilgiye uğratmıştır. Bu Çin ordusunun sayısının bazı kaynaklarda iki yüz bin bazı kaynaklarda ise otuz beş tümen yani üç yüz elli bin olduğu yazmaktadır. Mete devrinde [[Sibirya]], [[Çin Denizi]], [[Japon Denizi]] ve [[Hazar Denizi]] arasında kalan tüm topraklara hakim olunmuştur.
Hiung-nu halkının, kendileri ile bağlantılı olan [[Hunlar]] gibi [[Altaylar|Altay]] ve [[Sayan]] boylarının birleşmesinden oluşmuş olduğu kabul edilmektedir. Ayrıca bu topluluğa yüzyıllar boyunca [[Sakalar]], [[Sarmatlar]], tunguz kavimleri ve Çin'den sürülmüş olan bazı çoban halkları gibi birçok halkın karışmış olması gerektiği düşünülür. Örneğin MÖ 349 yılından kalma bazı Çin yazılarında Hiung-nu halk birikiminin 19 boyundan biri olduğu belirtilen, Çiğ kavmi uzun burunları ve uzun sakalları ile Çinlilerin dikkatini çekmişlerdir.
 
[[Mete]]'nin Çin'i topraklarına bağlamayıp, vergi almak suretiyle yönetmesi sebebi, Çin yerleşik hayatı ve siyasi etkisinden uzak durma olarak yorumlanır. Bunun yanında Çin'in kalabalık nüfusu altında Hunluk özelliklerini kaybetmek istememiştir.
Tarihçi [[Sima Qian]] MÖ 2. yüzyılda yazdığı [[Shiji]]'de, Xiongnuların (Hiung-nu) atasının [[Chunwei]] adında Çin'in [[Xia Hanedanı]] mesubu bir soylu olduğunu iddia eder.<ref>Shiji 110. rulo: ''Xiongnu, atası Xia'nın soyundan gelir, adına Chunwei denir.'' (匈奴,其先祖夏後氏之苗裔也,曰淳維。)</ref> Ancak bu iddia modern tarihçiler tarafından kabul edilmemektedir; Çin tarih yazıcılığının "tipik olarak düşmanları ile akrabalık bağları kurma eğilimi" olarak yorumlanır.<ref>Paul F. Rouzer, ''Articulated ladies: gender and the male community in early Chinese texts'', Harvard Univ Asia Center, 2001, sf. 161</ref> Ayrıca Sima Qian ve daha sonraki hanedanlık tarihçileri, efsanevi krallar [[Yao]] ve [[Shun]] zamanından beri kuzey babar topraklarında yaşayan ''Dağlı Rong''<ref>山戎</ref>, ''Di''<ref>狄</ref>, ''Xianyun''<ref>獫狁</ref>, ve ''Xunyu''<ref>荤粥</ref> gibi halklardan bahsederek, Xiongnuların bunların ardılı olduklarını iddia etmişlerdir. Ancak bu iddiayı da destekleyen kanıtlar bulunmamaktadır.<ref>Nicola Di Cosmo, ''Ancient China and Its Enemies: The Rise of Nomadic Power in East Asian History'', Cambridge University Press, 2004, sf. 165</ref> Çinliler mesela ''Ti''-halkı hakkında m.ö. 714 ve m.ö. 541 yıllarından kalma yazılarda, onları mağlup ettiklerini ve bu halkın yaya olarak savaştığını kayıt etmişlerdir. Bu üstte sayılan halklarında Hiung-nu'larla mutlaka bağlantıları olmuş olması gerektiği düşünülür.
[[Dosya:Hiung-nu kemer bağı.jpg|thumb|200px|Hiung-nu halkından kalma altın kemer kilidi. (MÖ 3. ila 2. yüzyıl)]]
 
[[Dosya:Hunlar.PNG|thumb|300px]]
MÖ 350 ile MÖ 290 yılları arasında Çin topraklarının kuzeyinde, [[Çin Seddi]]'nin ilk başlangıcı olarak Çin'in kuzey sınırını sağlamlaştırmak ve korumak amacıyla ilk savunma yapıları inşa edilmiştir. Hiung-nu halkının saldırılarına karşı daha etkili olabilmek için, Çin'in [[Zhou Hanedanı]]'nin MÖ 325 - MÖ 298 yılları arasında hükümdarı olan Wu-ling ordularına ata binmeyi ve ok atmayı öğretmiştir. Ve hatta onları Hiung-nu'lar gibi giyindirmiştir. Bu tedbirler sayesinde hükümdarlığının 26. yılında Orman-hiung-nu'larını yenilgiye uğratmıştır.
 
== Batı ve Doğu Hun Devleti ==
MÖ 318 yılında Hiung-nu'ların ve Çinlilerin arasında sınırların kabul edilmesi ile ilgili antlaşması imzalanmıştır.
Mete'nin ölümünden sonra bir süre daha gücünü koruyan devlet, Çinli prenseslerle evlenme geleneği ile Çinli prenseslerin casusluk faaliyetleri, Hun boyları arasındaki iktidar kavgaları, Çin'in İpek Yolu üzerinde gittikçe siyasi nüfuzunu arttırması gibi nedenlerle MÖ 46 yılında [[Doğu Hiung-nu|Doğu Hun]] ve [[Batı Hiung-nu|Batı Hun]] olmak üzere ikiye ayrıldı. Bu ikiye ayrılışın nedenlerinden birisi de Büyük Hun İmparatorluğu'nun başında bulunan [[Ho-han-ye]]'nin ekonomik sıkıntıları da neden göstererek Çin egemenliğine girmek istemesidir ki, bu düşünceyi kardeşi [[Çiçi]], "atalarına saygısızlık" olarak kabul edip esaret altına girmeyi reddetmiştir.
 
Bu sebeple bir kısmı, şimdiki [[Türkistan|Batı Türkistan]] yöresine çekilerek yönetimden ayrılmışlardır ve Çiçi yönetiminde Talas'ın batısına egemen olmuşlardır. Batı Hun'un başında bulunan Çiçi'nin Çin'e karşı verdiği mücadelede kısa bir süre sonra başarısız olduğu görülmüştür. Zira Çiçi, Çin ile mücadelede eski Hun savaş taktiklerini bırakarak bir şehir kurup burayı kale haline getirerek savunma savaşı yapmayı yeğlemiştir. Bu kendisinin birinci hatasıdır. Yenilgisinde etkili olan diğer hata ise emri altında bulunan askerlere çok sert davranmasıdır.
== Hiung-nu Devleti ==
[[Dosya:Hunların bölünmesi.PNG|right|thumb|Büyük Hun İmparatorluğu'nun Batı ve Doğu olmak üzere birinci bölünüşü. Çiçi yönetimindeki Batı Hun'un kısa sürede dağıldığını ve çevre ülkelere göçtüğünü; Ho-Han-Ye idaresinde Doğu Hun'un ise Çin yönetimi altında sürdüğünü gösteriyor.]]
=== Devletin kuruluşu ===
Doğu Hun ise, Ho-Han-ye yönetiminde Talas'ın doğusunda Büyük Hun İmparatorluğu'nun asıl mirasçıları olarak M.S 48 yılına kadar hüküm sürmüştür. Çin'in siyasi hareketleri sonucu, [[48|MS 48]] yılında Doğu Hun bölünme sürecine girmişlerdir. Nihayetinde [[Güney Hiung-nu|Güney Hun]] ve [[Kuzey Hiung-nu|Kuzey Hun]] olmak üzere ikiye ayrılmışlardır. Kuzey Hiung-nu tanhu [[Pi (Tanhu)|Pi]] yönetiminde [[Moğol]] ve [[Sibirya]] stepleri çevresinde 156 yılına kadar devam etmiştir. Güney Hiung-nu ise, [[Panhu]] yönetiminde Uygur havzasında ve Çin'e yakın bölgelerde 216 yılına kadar devam etmiştir.
{{Kaynaksız}}
 
Doğu Hun'un kuzey ve güney olarak ikiye ayrılmasının sebebi; Panhu yönetimindeki Hiung-nu'ların Çin'in siyasi üstünlüğünü kabul etmesine rağmen, yeğeni Pi yönetimindeki Kuzey Hun'ların Çin üstünlüğünü kabul etmeyişidir.
Hiung-nu'lar, [[Qin Hanedanı]]'nın [[Çin Şi Huang]] (taht: MÖ 247 - MÖ 210) döneminde Çin seddi güçlendirilmişti ve MÖ 215'te General [[Meng Tian]]<ref>蒙恬 měng tián</ref> komutasındaki 300.000 kişilik ordu tarafından yenilerek kuzeye püskürtülmüştü.
 
== Kültür ==
MÖ 3. yüzyılda [[Teoman (lider)|Teoman]], (Touman; taht ? - MÖ 209) ve oğlu [[Mete]] (Motun; taht MÖ 209 - MÖ 174), Çinlilerin [[Han Hanedanı|Han]] döneminde bulunan ülkelerini çok kez korku içinde bırakan bir ülke kurmuştur. Bu "[[Büyük Hun İmparatorluğu]]" ve diğer isimlerle tanımlanan ülkenin yüz ölçümü 18 milyon km²'yi bulmuştur.<ref>[http://www.tarihin.com/turk-tarihinde/metehan-kimdir.html tarihin.com sitesindeki 'Mete Han' maddesi.]</ref> Ülkenin yönetimi bugünkü Moğolistan'ın batısında, yani Altay bölgesinin [[Moğolistan]]'da kalan Gool Mod adlı bölümünde ve Moğolistan'ın merkezinde Noyol-Uul (bugün ''Noin Ula'') adlı kısımında bulunmuştur.
Hunlar kendi belgelerini bırakmadığı için arkeolojik deliller dışında Çin kaynaklarına bakılmaktan başka çare yoktur. Hiung-nular'ın özelliklerinden birkaç örnek:
 
* Reisi vefat edince, yerine oturan oğlunun kendi anası dışındaki babasının kadınlarını alması.
Bu zamanlarda Hiung-nu'ların baş rakibi, kendileri gibi göçebe bir yaşam sürdüren ve bugünkü Gansu bölgesinde yaşamış olan [[Yueshi]] halkıdır. Bu halk çok kez Çinliler için para karşılığında savaşmışlardır. MÖ 176 yılında Hiung-nu'lar Motun (Mete) emiri altındaki Yueshi'leri ve onların etrafında yaşayan diğer halkları mağlub etmiştir ve Motun bunu Çinlilerin Han-Hükümdarına saygılı bir şekilde bildirmiştir:
 
Ancak bu özellikler sadece Hunlar'da değil, diğer [[göçebe]] kabileler için de geçerlidir. Ayrıca bunların Çin medeniyetinin [[ahlak]] anlayışı ve [[mantık|mantığına]] aykırı olduğu için Çin kaynaklarında Hunlar'ın gelenek ve göreneklerinden bahsedilirken eleştiri içerikli cümleler kullanılmıştır.
:''[[Tengri]]'nin (Göktanrının) taht'a oturtduğu Hiung-nu'ların büyük Şan-yü'sü, Çin Hükümdarının herhangi bir sıkıntısı var mı, bilmek ister.. [...] sonra Lö-lan, U-sun ve Ho-k'ut halklarını ve bunların etraflarında bulunan diğer 25 ülkeyi yenerek hepsini Hiung-nu yapmıştır. Böylece bütün yay gerip ok atan halklar birleşip büyük bir aile olmuştur.''
 
Hunlar'ın dini, [[Şamanizm]] ve [[Tengricilik]] olup, yılda üç kez büyük ayinî bayram düzenleniyordu.{{fact}}
Erken zamanlarında iyi gelişmiş devlet yapıları ile dikkat çeken Hiung-nu'ların çoğu konuda genel yasaları ve cezaları vardır. Mete'nin devamlı olarak kısa süre içinde harekete geçmeye hazır büyük bir ordusu, devletin ve ordunun sorumluluğunu farklı rütbelere sahip farklı kişiler arasında paylaştırılmış bir düzeni olmuştur. Bu düzen özellikle Mete'nin oğlu Ki-ok döneminde (Laoşang Tanhu, MÖ 174 - MÖ 161) geliştirilmiştir. Ayrıca Ki-ok halkından vergi toplamaya başlamıştır.
 
Arkeolojik kazıların sonucuyla Hunlar'ın başkentinin [[Ulan Batur]]'un kuzeyinde bulunan [[Noin-Ula Kurganı]]'nında olduğu saptanmıştır.{{kaynak belirt}} Kurganlarından kazılan Hunlar'ın giysilerinde eski Türk kültürünün etkisi tespit edilmiştir.
=== En güçlü dönemleri ===
 
== Devlet Yönetimi ==
Han dönemindeki Çinliler, Hiung-nu halkını "güçlü, savaşçı ama zayıf bir kültüre sahip olan bir halk" olarak tarif etmişlerdir. Fakat çok yüksek ve gelişmiş olan savaşma sanatlarını özellikle ok atıp ata binme yeteneklerini övmüşlerdir.
Çin kaynaklarında Hun (Hiung-nu) devletinin yöneticileri Tanhu (Şanyu) olarak anılmaktadır. Bu kelimenin [[kumandan]], [[kağan]], [[Han (unvan)|han]] ya da [[imparator]] gibi bir anlamı olduğu tahmin edilir.<ref name="jproux-1"/><ref>{{Kitap kaynağı
| son = Roux
| ilk = Jean Paul
| yıl = 1984
| başlık = Türklerin Tarihi (Historie des Turks)
| yayımcı= Ad
|alıntı=
| id = ISBN 975-506-018-9
}}</ref>
 
[[Tanhu]] sözcüğü bir unvan olarak "sonsuz genişlik" anlamına gelmektedir. Hükümdarlık da [[Kut (mitoloji)|kut]] anlayışı egemendi. Hükümdarlığın tanrıdan geldiği görüşü vardı. Ülke, töre hükümlerine göre yönetilirdi. Tanhunun görevi; ülkede dirliği sağlamak, adaleti gerçekleştirmek, orduyu komuta etmek, meclisi yönetmek olarak sıralanabilir.Hükümdarın eşine "ka-tun" (hatun) denirdi ve hatun yönetimde söz sahibiydi. Hükümdarlık babadan oğula geçmektedir. Ülke oğullar arasında doğu, batı ve merkez olarak miras bırakılmaktaydı. Asya (büyük) hun devletinin eserlerini biri yazabilirmi ?
==== Yueshi ile mücadele ====
[[Motun (Tanhu)|Motun]]<ref>Çince: 冒頓單于, mào dùn chányú</ref> (Mete; taht MÖ 209 - MÖ 174), MÖ 174 yılında vefat etmiş ve böylece devletin yönetimi oğlu Ki-ok<ref>老上單于, lǎoshàng chányú</ref> (MÖ 174 - MÖ 161)'a kalmışdır. Ki-ok Chanyu döneminde Hiung-nu, MÖ 166 yılında Çinlilerin o zamanlardaki başkentlerini Chang'an'a saldırmışlardır. Ayrıca MÖ 160 yılında en büyük rakibi olan [[Yueshi]]'ye saldırıp onları mağlub etmişlerdir. Ancak bu savaşta Ki-ok hayatını kaybetmiştir.{{fact}}
 
== Ordu ==
==== İmparator Wu ile mücadele ====
* Ordu ücretli değildi.
Çin [[Han Hanedanı|Han]] imparatoru [[Wu Di]]<ref>Çince: 漢武帝, pinyin: hàn wǔdì</ref> (taht MÖ 141 - MÖ 87), Hiung-nu'ları tekrar eski topraklarının sınırlarına itmeyi başarmışdır. Hiung-nu, Mete'nin torunu Yizhixie<ref>伊稚斜單于</ref> (taht dönemi: MÖ 126 - MÖ 114) döneminde 120'li yıllarda Han Generali [[Wei Qing]]<ref>衛青, wèi qīng</ref> komutasındaki Han ordularıyla defalarca çatışmış ve MÖ 119 yılında Örgöö'de (bugün Moğolistan'in başkenti [[Ulanbatur]]) General Wei Qing'in yeğeni [[Huo Qubing]]<ref>霍去病, huò qùbìng</ref> komutasındaki Han ordusu tarafından büyük bir yenilgiye uğramıştır. Fakat bu büyük çatışmada Çinlilerin tüm at yetiştiriciliği de hasara uğrayıp tükenmiş olduğu için, bozkırlardaki hakimiyet yine de Hiung-nu'lara kalmış ve MÖ 105 yılında tekrar büyük bir başarı elde etmişlerdir.
* Ordunun temeli atlı askerlere dayanırdı.
* Ordu tümen sistemine göre teşkilatlanmıştır. (Onluk sisteme göre)
* Kullanılan savaş araçları ok ve yaydı. Yakın dövüşte kılıç ve kargı kullanılırdı.
 
{{Türk tarihi}}
Bu çatışmalarda Hiung-nu'lar için [[İpek yolu]]'nun kontrolü önem kazanmıştır. Bu yüzden Çinliler İpek yolunu MÖ 102 - MÖ 101 ve 73 - 94 yılları arasında ele geçirip İpek yoluna hakim olmuşlardır.
 
=== Hiung-nu'ların bölünmesi ===
''Ana maddeler: [[Batı Hiung-nu]], [[Kuzey Hiung-nu]], [[Güney Hiung-nu]].''
 
==== Doğu ve Batı Hiung-nular ====
MÖ 46 yılında Hiung-nu'ların hükümdarlar kardeşleri arasında Çinlilerin desteklediği iç karmaşalar yasanmış ve sonunda Hiung-nu hükümdarlığı 5'e bölünmüştür. Kardeşlerden birisi [[Ho-han-ye (Tanhu)|Ho-han-ye]]<ref>呼韓邪單于, hūhánxié chányú</ref> (taht dönemi: MÖ 58 - MÖ 35) Çinlilerin kralına gidip Çinlilerin egemenliğini kabul etmiş ve kendi kardeşlerine karşı destek bulmuşdur. [[Çiçi (Tanhu)|Çiçi]]<ref>郅支單于, zhìzhī chányú</ref> adında diğer bir kardeşleri (Çiçi hunları) Çu nehrinin kıyısında [[Alanlar]]a komşu olarak bir bölgeye yerleşmişlerdir. Ancak MÖ 36 yılında [[Çiçi]], [[Çinliler]] tarafından öldürülmüştür.
 
Ho-han-yeh'nin oğlu Hudur-şi-dagao (taht dönemi: M.S. 18 - 45/46) hükümdarlığı altında Hiung-nu devleti yeniden doğmuştur. Hudur-şi-dagao Çinlilerin Han-hanedanlığını desteklemiş ve onlara düşmanları olan diğer Çin hanedanlığı Vang'a karşı yardımcı olmuştur.
 
==== Kuzey ve Güney Hiung-nular ====
M.S. 48 yılında [[Pi (Tanhu)|Pi]]'nin öncülük altında [[Yu (Tanhu)|Yu]]'nun oğlu [[Panu (Tanhu)|Panu]]'ya karşı ayaklanmışlardır. Panu hükümdarlık zamanında Çin hakimiyetini kabul etmişdir. Bu amcaoğullarını arasındaki çatışmanın sonucu olarak [[Doğu Hiung-nu]] Pi önderliğindeki [[Güney Hiung-nu]] ile Panu önderliğindeki [[Kuzey Hiung-nu]] olmak üzere ikiye bölünmüştür.
 
Han Çinlileri derhal [[Güney Hiung-nu]]'yu, [[Siyenpiler|Siyenpi]] (Sien-pi), [[Vu-huan]], [[Vu-sun]] ve [[Ting-ling]] kavimlerini [[Kuzey Hiung-nu]]'ya karşı kışkırtıp onlarla birlikte Kuzey Hiung-nu'yu mağlub etmişlerdir. 87 yılında bir [[proto-Moğol]] halk olan [[Siyenpiler]], [[Yu-liu]] halkının tanhusunu öldürmüşlerdir. 89 ve 91 yıllarında da 2 çin generali Çila dağlarında ve Altay bölgesinde büyük başarılar elde etmiş ve bu yenilgiye uğramış tanhuyu I-li ovasına kadar sürmüşlerdir. Bu hükümdarı kovduktan sonra onun yerine kardeşi Yu-çu-kien'i koymuşlardır, ama kardeşi de 93 yılında Siyenpiler tarafından öldürülmüş ve böylece bozkırlar üzerindeki hakimiyet Siyenpilere kalmıştır.
 
Tan-şi-huai 156 – 181 yıllarında Siyenpileri en güçlü dönemlerine varmalarını sağlarken, Kuzey Hiung-nu "Doğu Türkistan"{{fact}} üzerine hakimiyet özleminden vazgeçmis bir şekilde 158 yılında [[Aral gölü]]'nün kuzeyine yerleşmişlerdir.
 
==== Çin'de Hiung-nu hakimiyeti ====
Güney Hiung-nu uzun süre [[Çin setti]]nin bitişiğinde tutsak gibi yaşamış, Hu-çu-ç'üan döneminde (195-216) hala Han Hanedanı ile birlik olarak gittikçe daha çok güneye doğru hareket etmişlerdir. 300 yıllarında [[Beş Barbar Onaltı Krallık]] döneminde Çin'in kuzey kesminde [[Han Zhao (16 Krallık)|Han Zhao]] başta olmak üzere birkaç hanedanı kurmuş ve [[Jin Hanedanı]]'na ait başkentleri tekrar ele geçirmeyi başarmışlardır. Ama 352 yılında peşlerinden gelen Siyenpiler tarafından tekrar yenilgiye uğratılmışlardır.
 
Hiung-nu'lar tarihlerinde çok kez Hint-Avrupa halklarla karışmış ve zamanla onların kültürlerinden etkilenmişlerdir. Böylece kentler inşa edip, yabancı ülkelerle ticaret yapmaya başlamışlardır. Hiung-nu'lar tarafından kurulmuş olduğu bilinen bazı kentler; [[Ordu Balık]], Kara Balagasum, Kuz Ordu'dur. Ipek yolunun üzerinde bulunan bazıları Kara Hoço, [[Kaşgar]] ve [[Yarkand]]'dır.
[[Dosya:BronzeManOrdos3-1stCenturyBCE.JPG|190px|küçükresim|sağ|[[Ordos Çölü|Ordos]] vadisinde bronz adam, MÖ 300-100. yy.]]
[[Dosya:SilverHorseOrdos4-1BCE.JPG|190px|küçükresim|sağ|Ordos vadisinde bir gümüş at, MÖ 400-100. yy.]]
 
== Ayrıca bakınız ==
* [[Büyük Hun İmparatorluğu]]
* [[Batı Hiung-nu]] (Çiçi)
* [[Kuzey Hiung-nu]] (Panu)
* [[Güney Hiung-nu]] (Pi, "Batı Hun İmparatorluğu")
* [[Han Zhao (16 Krallık)|Han Zhao]] (Beş Barbar Onaltı Krallık)
* [[Hou Zhao (16 Krallık)|Hou Zhao]] (Beş Barbar Onaltı Krallık)
* [[Xia (16 Krallık)|Xia]] (Beş Barbar Onaltı Krallık)
* [[Bei Liang (16 Krallık)|Bei Liang]] (Beş Barbar Onaltı Krallık)
* [[Mete]]
* [[Hun İmparatorluğu|Hunlar]] ("Avrupa Hun İmparatorluğu")
* [[Eftalitler]] (Akhunlar, "Ak Hun İmparatorluğu")
*[[Göktürkler]]
 
== Kitaplar ==
* Rene Grousset: ''Die Steppenvölker.'' Essen 1975
* Denis Sinor: ''The Cambridge History of Early Inner Asia.'' Cambridge 1990
* Parker, Edward: ''A thousand years of the Tartars.'' London 1996
* Elcin Kürsat-Ahlers: ''Zur frühen Staatenbildung von Steppenvölkern.'' Berlin 1994
* Altheim, Franz: ''Attila und die Hunnen.'' Baden-Baden 1951
* Altheim, Franz: ''Geschichte der Hunnen.'' Band 1, Berlin [?]
* [[Burchard Brentjes]]: ''Die Ahnen Dschingis-Chans.'' Berlin 1988
* Denis Twitchett: ''The Cambridge History of China.'' Cambridge [?]
* Autorenkollektiv: ''Fischer Weltgeschichte Zentralasien.'' Frankfurt/M. 1991
* Maenchen-Helfen, Otto: ''Die Welt der Hunnen.'' Wiesbaden 1997
* Wirth, Gerhard: ''Attila.'' Stuttgart u.a. 1999
* Haluk Tarcan "Ön-Türk Uygarlığı Kitap 1A ve 1B" Caft Edition Paris 1999
 
=== Çince kaynakları ===
* [[s:zh:史記/卷110|Sima Qian, ''"Büyük Vak'a-Nüvis" Kitabı'', C.110, "Hiung-nu" 50 司馬遷, 史記 (太史公書) 卷一百十 匈奴列傳第五十]] (Vikikaynak)
* [[s:zh:漢書/卷094上|Gan Gu, ''"Qian Han" Kibabı'', C.94 "Hiung-nu" 64 班固, 前漢書 卷九十四 匈奴傳第六十四]] (Vikikaynak)
* [http://www.hoolulu.com/zh/25shi/03houhanshu/t-119.htm Fan Ye, ''"Hou Han" Kitabı'', C.89, "Güney Hiung-nu" 79 范曄, 後漢書 卷八十九 南匈奴列傳第七十九]
 
== Kaynakça ==
{{kaynakça}}
 
[[Kategori:Büyük Hun İmparatorluğu| ]]
== Dış bağlantılar ==
* [http://www.csen.org/BAR%20Book/06%20Part%204%20(0.4)Iron.Int.pdf Hiung nu sanati]
* http://gumilevica.kulichki.net/HPH/index.html
 
[[Kategori:Hiung-nu| ]]
[[Kategori:VikiProje Tarih kaynak bekleyen maddeler]]
[[Kategori:Tarihteki Türk devletleri]]
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Hiung-nu" sayfasından alınmıştır