Hiung-nu: Revizyonlar arasındaki fark
[kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmemiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
Değişiklik özeti yok Etiketler: Mobil değişiklik Mobil ağ değişikliği |
Etiketler: Mobil değişiklik Mobil ağ değişikliği |
||
1. satır:
{{Kaynaksız|tarih=Ocak 2015}}
{{Eski ülke bilgi kutusu
|kendi_dilindeki_adı =
|tam_adı = Büyük Hun İmparatorluğu
|yaygın_adı = Büyük Hun İmparatorluğu
|statü =
|yönetim_biçimi =
|kuruluş_yılı = MÖ 220
|yıkılış_yılı = MÖ 46
|olay1 =
|olay_tarihi1 =
|olay2 =
|olay_tarihi2 =
|olay3 =
|olay_tarihi3 =
|olay4 =
|olay_tarihi4 =
|öncel1 =
|bayrak_öncel1 =
|resim_öncel1 =
|öncel2 =
|bayrak_öncel2 =
|öncel3 =
|bayrak_öncel3 =
|öncel4 =
|bayrak_öncel4 =
|öncel5 =
|bayrak_öncel5 =
|ardıl1 =
|bayrak_ardıl1 =
|resim_ardıl1 =
|ardıl2 =
|bayrak_ardıl2 =
|ardıl3 =
|bayrak_ardıl3 =
|ardıl4 =
|bayrak_ardıl4 =
|ardıl5 =
|bayrak_ardıl5 =
|bayrak = Asian Huns.png
|bayrak_altyazısı =
|bayrak_bağlantısı =
|bayrak_türü = 1969 TRT Türk Tarihi Takvimi'ne göre Büyük Hun İmparatorluğu bayrağı
|arma =
|arma_altyazısı =
|arma_bağlantısı =
|sembol_türü =
|harita = The_Empire_of_the_Hsiung-nu.png
|harita_altyazısı = '''Büyük Hun İmparatorluğu'''nun en geniş sınırları
|başkent = [[Ötüken]]<ref>{{Web kaynağı | başlık = Ankara'nın Başkent Oluşunun 89. Yılı Kutlu Olsun | url = http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=GoruntuSesKaydi&No=19 | yayıncı = [[Türk Tarih Kurumu|ttk.org.tr]] | erişimtarihi = 16 Ocak 2013 | biçim = [[WMV]] | yıl = 2012 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20130419095608/http://www.ttk.org.tr:80/index.php?Page=GoruntuSesKaydi&No=19 | arşivtarihi = 19 Nisan 2013}}</ref>
|sürgündeki_başkent =
|latd = |latm = |latNS = |longd = |longm = |longEW =
|slogan =
|ulusal_marş =
|yaygın_diller = [[Hun Türkçesi]]
|din = [[Tengricilik]]
|para_birimi =
|yönetici1 = [[Teoman (lider)|Teoman]] <small>(ilk tanhu)</small>
|yönetici2 = [[Mete]] <small>(En önemli tanhu)</small>
|yönetici3 = [[Ho-Han-Ye]] <small>(Son tanhu)</small>
|yönetici4 =
|yönetici_yılları1 = MÖ 220 - MÖ 209
|yönetici_yılları2 = MÖ 209 - MÖ 174
|yönetici_yılları3 = MÖ 58 - MÖ 46
|yönetici_yılları4 =
|yönetici_unvanı =
|vekil1 =
|vekil2 =
|vekil3 =
|vekil4 =
|vekil_yılları1 =
|vekil_yılları2 =
|vekil_yılları3 =
|vekil_yılları4 =
|vekil_unvanı =
|yasama_organı =
|meclis1 =
|meclis_türü1 =
|meclis2 =
|meclis_türü2 =
|istatistik_yılı1 =
|yüzölçümü1 =
|nüfus1 =
|istatistik_yılı2 =
|yüzölçümü2 =
|nüfus2 =
|istatistik_yılı3 =
|yüzölçümü3 =
|nüfus3 =
|istatistik_yılı4 =
|yüzölçümü4 =
|nüfus4 =
|istatistik_yılı5 =
|yüzölçümü5 =
|nüfus5 =
|günümüzdeki_durumu =
|dipnotlar =
}}
'''Büyük Hun İmparatorluğu''' ya da '''Asya Hun İmparatorluğu''' ([[Çince]]: 東匈奴, [[Hiung-nu]]), Çin kaynaklarına dayanılarak MÖ 1760'dan itibaren varlıklarına ilişkin teoriler<ref name=":0">Gumilev L.N. Hunlar</ref> bulunsa da ilk devletlerini MÖ 1200<ref name=":0" /><ref>Deguines Y. Histoire des Huns, des Turcs, Des Mongols et des Tartares occidenteaux avant et depuis J.C. jusqu'a present Vol.I.P., 1758, p. 216</ref><ref>Cordier H. Histoire Générale de la Chine Vol. I. P., 1920, p. 205</ref> civarında kuran İç Moğolistan merkezli coğrafyada yaşamış eski Türkçede '''Kun''', Çince [[Hiung-nu]], batı dillerinde [[Hun]] adıyla geçen [[Türk halkları|Türk]] devleti.<ref name="jproux-1">
{{Kitap kaynağı| son = Roux | ilk = Jean Paul | yıl = 1984 | başlık = Türklerin Tarihi (Historie des Turks) | yayımcı= Ad |alıntı= | id = ISBN 975-506-018-9}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = http://www.bilgicik.com/yazi/buyuk-hun-imparatorlugu/ | başlık = Büyük Hun İmparatorluğu | arşivurl = http://web.archive.org/web/20150329004924/http://www.bilgicik.com/yazi/buyuk-hun-imparatorlugu/ | arşivtarihi = 29 Mart 2015}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = http://www.diyadinnet.com/YararliBilgiler-404&Bilgi=asya-hun-devleti | başlık = Asya Hun Devleti | arşivurl = http://web.archive.org/web/20131121042945/http://www.diyadinnet.com:80/YararliBilgiler-404&Bilgi=asya-hun-devleti | arşivtarihi = 21 Kasım 2013}}</ref> Hun İmparatorluğu'nu [[Türk]] boyları kurmuş, yönetmiş; [[Türk kültürü]] devlete şeklini vermiştir.<ref name="tez">Balaban, Ayhan. İskit, Hun ve Göktürklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat. T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Çağ Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. 2006. URL:http://fef.kafkas.edu.tr/sosyb/tde/halk_bilimi/makaleler/kultur_med/kultur_med%20(20).pdf. Erişim tarihi: 11.12.2011. (Archived by WebCite® at http://www.webcitation.org/63rPeTJL1)</ref>
Hiung-nu adının o zamana göre eski Çince'de karşılığı olan H'yenyun adına ilk olarak MÖ 822 yılında yazılmış "Şarkı Kitapları"nın birinde yer alan bir şiirde rastlanır<ref name=":0" />. Hiung-nu adına daha sonra MÖ 318 yılında [[Çin]] ile yapılan [[Kuzey Şansi Savaşı]]'nda ve bunun sonucunda yapılan anlaşmada rastlanmaktadır. [[Hun]]lar günümüzün [[Moğolistan]] bölgesinde; Çin'in kuzeybatısında yaşamlarını sürdürmekteydiler. Bilinen ilk imparatorları [[Teoman (lider)|Teoman]]'dır.En büyük imparatorları ise, [[Şanyu]] (Chan-Yü:Büyük İmparator) lakaplı [[Mete]] (Motun)'dir.Çinliler önüne geçemedikleri [[Hun]]'ların saldırılarının ardından MÖ 214 yılında [[Çin Seddi]]'ni inşa etmek zorunda kalmıştır. Bu yapı günümüzde halen bir dünya harikası olarak kabul edilmektedir. [[Ming Hanedanı]] döneminde de yenilenen büyük duvarın birçok kısmı sağlamlığı ile günümüzde hala ayakta kalmıştır. Doğu Hiung-nular en parlak dönemini [[Mete]] zamanında yaşamıştır.
Kuruluşu hakkında kesin bilgiler yoktur. MÖ 220 yılında Teoman tarafından kurulduğu kabul edilir. Teoman'dan sonra devleti büyük bir imparatorluk haline getiren [[Mete]]'dir. Mete, [[İpek Yolu]]'na egemen olmak için Çin ile savaşmıştır. [[MÖ 200]] yıllarında Çin'i yenilgiye uğratarak vergiye bağlamıştır. MÖ 187 yılında başında [[Ka-o-ti]]'nin bulunduğu Çin İmparatorluk Ordusu'nu, [[Pa-i-Teng Seferi]]'nde on tümenden oluşan (yüz bin kişiye tekabül eder) disiplinli ve düzenli ordusuyla yenilgiye uğratmıştır. Bu Çin ordusunun sayısının bazı kaynaklarda iki yüz bin bazı kaynaklarda ise otuz beş tümen yani üç yüz elli bin olduğu yazmaktadır. Mete devrinde [[Sibirya]], [[Çin Denizi]], [[Japon Denizi]] ve [[Hazar Denizi]] arasında kalan tüm topraklara hakim olunmuştur.
[[Mete]]'nin Çin'i topraklarına bağlamayıp, vergi almak suretiyle yönetmesi sebebi, Çin yerleşik hayatı ve siyasi etkisinden uzak durma olarak yorumlanır. Bunun yanında Çin'in kalabalık nüfusu altında Hunluk özelliklerini kaybetmek istememiştir.
[[Dosya:Hunlar.PNG|thumb|300px]]
== Batı ve Doğu Hun Devleti ==
Mete'nin ölümünden sonra bir süre daha gücünü koruyan devlet, Çinli prenseslerle evlenme geleneği ile Çinli prenseslerin casusluk faaliyetleri, Hun boyları arasındaki iktidar kavgaları, Çin'in İpek Yolu üzerinde gittikçe siyasi nüfuzunu arttırması gibi nedenlerle MÖ 46 yılında [[Doğu Hiung-nu|Doğu Hun]] ve [[Batı Hiung-nu|Batı Hun]] olmak üzere ikiye ayrıldı. Bu ikiye ayrılışın nedenlerinden birisi de Büyük Hun İmparatorluğu'nun başında bulunan [[Ho-han-ye]]'nin ekonomik sıkıntıları da neden göstererek Çin egemenliğine girmek istemesidir ki, bu düşünceyi kardeşi [[Çiçi]], "atalarına saygısızlık" olarak kabul edip esaret altına girmeyi reddetmiştir.
Bu sebeple bir kısmı, şimdiki [[Türkistan|Batı Türkistan]] yöresine çekilerek yönetimden ayrılmışlardır ve Çiçi yönetiminde Talas'ın batısına egemen olmuşlardır. Batı Hun'un başında bulunan Çiçi'nin Çin'e karşı verdiği mücadelede kısa bir süre sonra başarısız olduğu görülmüştür. Zira Çiçi, Çin ile mücadelede eski Hun savaş taktiklerini bırakarak bir şehir kurup burayı kale haline getirerek savunma savaşı yapmayı yeğlemiştir. Bu kendisinin birinci hatasıdır. Yenilgisinde etkili olan diğer hata ise emri altında bulunan askerlere çok sert davranmasıdır.
[[Dosya:Hunların bölünmesi.PNG|right|thumb|Büyük Hun İmparatorluğu'nun Batı ve Doğu olmak üzere birinci bölünüşü. Çiçi yönetimindeki Batı Hun'un kısa sürede dağıldığını ve çevre ülkelere göçtüğünü; Ho-Han-Ye idaresinde Doğu Hun'un ise Çin yönetimi altında sürdüğünü gösteriyor.]]
Doğu Hun ise, Ho-Han-ye yönetiminde Talas'ın doğusunda Büyük Hun İmparatorluğu'nun asıl mirasçıları olarak M.S 48 yılına kadar hüküm sürmüştür. Çin'in siyasi hareketleri sonucu, [[48|MS 48]] yılında Doğu Hun bölünme sürecine girmişlerdir. Nihayetinde [[Güney Hiung-nu|Güney Hun]] ve [[Kuzey Hiung-nu|Kuzey Hun]] olmak üzere ikiye ayrılmışlardır. Kuzey Hiung-nu tanhu [[Pi (Tanhu)|Pi]] yönetiminde [[Moğol]] ve [[Sibirya]] stepleri çevresinde 156 yılına kadar devam etmiştir. Güney Hiung-nu ise, [[Panhu]] yönetiminde Uygur havzasında ve Çin'e yakın bölgelerde 216 yılına kadar devam etmiştir.
Doğu Hun'un kuzey ve güney olarak ikiye ayrılmasının sebebi; Panhu yönetimindeki Hiung-nu'ların Çin'in siyasi üstünlüğünü kabul etmesine rağmen, yeğeni Pi yönetimindeki Kuzey Hun'ların Çin üstünlüğünü kabul etmeyişidir.
== Kültür ==
Hunlar kendi belgelerini bırakmadığı için arkeolojik deliller dışında Çin kaynaklarına bakılmaktan başka çare yoktur. Hiung-nular'ın özelliklerinden birkaç örnek:
* Reisi vefat edince, yerine oturan oğlunun kendi anası dışındaki babasının kadınlarını alması.
Ancak bu özellikler sadece Hunlar'da değil, diğer [[göçebe]] kabileler için de geçerlidir. Ayrıca bunların Çin medeniyetinin [[ahlak]] anlayışı ve [[mantık|mantığına]] aykırı olduğu için Çin kaynaklarında Hunlar'ın gelenek ve göreneklerinden bahsedilirken eleştiri içerikli cümleler kullanılmıştır.
Hunlar'ın dini, [[Şamanizm]] ve [[Tengricilik]] olup, yılda üç kez büyük ayinî bayram düzenleniyordu.{{fact}}
Arkeolojik kazıların sonucuyla Hunlar'ın başkentinin [[Ulan Batur]]'un kuzeyinde bulunan [[Noin-Ula Kurganı]]'nında olduğu saptanmıştır.{{kaynak belirt}} Kurganlarından kazılan Hunlar'ın giysilerinde eski Türk kültürünün etkisi tespit edilmiştir.
== Devlet Yönetimi ==
Çin kaynaklarında Hun (Hiung-nu) devletinin yöneticileri Tanhu (Şanyu) olarak anılmaktadır. Bu kelimenin [[kumandan]], [[kağan]], [[Han (unvan)|han]] ya da [[imparator]] gibi bir anlamı olduğu tahmin edilir.<ref name="jproux-1"/><ref>{{Kitap kaynağı
| son = Roux
| ilk = Jean Paul
| yıl = 1984
| başlık = Türklerin Tarihi (Historie des Turks)
| yayımcı= Ad
|alıntı=
| id = ISBN 975-506-018-9
}}</ref>
[[Tanhu]] sözcüğü bir unvan olarak "sonsuz genişlik" anlamına gelmektedir. Hükümdarlık da [[Kut (mitoloji)|kut]] anlayışı egemendi. Hükümdarlığın tanrıdan geldiği görüşü vardı. Ülke, töre hükümlerine göre yönetilirdi. Tanhunun görevi; ülkede dirliği sağlamak, adaleti gerçekleştirmek, orduyu komuta etmek, meclisi yönetmek olarak sıralanabilir.Hükümdarın eşine "ka-tun" (hatun) denirdi ve hatun yönetimde söz sahibiydi. Hükümdarlık babadan oğula geçmektedir. Ülke oğullar arasında doğu, batı ve merkez olarak miras bırakılmaktaydı. Asya (büyük) hun devletinin eserlerini biri yazabilirmi ?
== Ordu ==
* Ordu ücretli değildi.
* Ordunun temeli atlı askerlere dayanırdı.
* Ordu tümen sistemine göre teşkilatlanmıştır. (Onluk sisteme göre)
* Kullanılan savaş araçları ok ve yaydı. Yakın dövüşte kılıç ve kargı kullanılırdı.
{{Türk tarihi}}
== Kaynakça ==
{{kaynakça}}
[[Kategori:Büyük Hun İmparatorluğu| ]]
[[Kategori:VikiProje Tarih kaynak bekleyen maddeler]]
[[Kategori:Tarihteki Türk devletleri]]
|