I. Erdeşîr: Revizyonlar arasındaki fark
[kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
Değişiklik özeti yok |
|||
30. satır:
'''I. Ardeşir''' (erken dönem [[Orta Farsça]]'da ''Arđaxšēr'' "İlahi Buyruk'a Krallığıyla sahip olan"), '''Ardeşīr-i Pāpagān''' "Pāpağ'ın oğlu Ardeşir" ''Ardeşiri Babakan'', ve '''Artaxerxes''' olarak da bilinir. [[Sasani İmparatorluğu]]'nun kurucusu ve ilk hükümdarı. İsmi, ''Artaxares'', ''Artaşastra'' ve ''Artakhşathra'' olarak da geçer.
[[Part İmparatorluğu]]’na bağlı Persis Kralı [[Gozir]]’in vasalı olduğu bilinmektedir. Babası Papak, Gozir’i öldürerek onun yerine kral oldu. Papak’dan sonra yerine geçen ağabeyi Şapur ile arasındaki mücadelede Şapur ölünce [[208]]’de [[Persis]] kralı oldu. [[Darabgerd]]’deki bir ayaklanmayı bastırdıktan sonra [[Kirman]]’ı ve [[Basra Körfezi]]’nin kıyı bölgelerini ele geçirerek [[Gor]]’u (bugünkü [[Firuzabad]]) başkent yaptı ve kente Ardaşir-Kvarrah adını verdi. Batı’ya yönelerek [[İsfahan]], [[Ahvaz]] ve [[Mesene]]’yi aldı. [[226]]’da [[Hürmüz]]’de Part ordusunu yendi ve Arsaklı hanedanının son hükümdarı [[Artabanus]]’u öldürdü. [[Mezopotamya]]’daki [[Part]] ülkesinin başkenti [[Ctesiphon]]’a girerek “krallar kralı” unvanıyla taç giydi. Oğlu ve halefi [[I.Şapur]]’un yardımıyla [[Sasani Devleti]]’ni kurdu.
==Fethettiği Yerler==
Bâbek, İstahr Kralı Gozihr’den Dârâb-cird Kalesi kumandanı Tîrî’nin yerine Ardeşîr’in getirilmesi sözünü alır. Tîrî ölünce onun yerini alan Ardeşîr hâkimiyetini yaygınlaştırdığı gibi babasını da Gozihr’i devirmeye teşvik eder ve Gozihr’i deviren babası ile birlikte merkezî yönetime karşı ayaklanır. Ayaklanmanın başında [[İstahr krallığı]] ortadan kaldırılır. Ardeşîr, 28 Nisan 224’te [[Medler]] ülkesinde (Medya) Hürmüzcân’da yapılan savaşı kazanır ve aynı yıl hükümdarlığını ilân edilir. Ancak bazı kaynaklarda onun resmen 226 yılında Medâin’de tahta çıktığı kabul edilmektedir . Part Hükümdarı V. Arduvan’ı yendiği bu savaştan sonra “şâhânşâh” (şahlar şahı) unvanını alan Ardeşîr’in bu zaferi ve diğer faaliyetleri o dönemin kitabelerine de yansımıştır. Ardeşîr daha sonra Fars, Hûzistan. Kirman’ı ele geçirmiş ve Partlar’ın mahallî hükümdarlarıyla onlara bağlı olanları hâkimiyeti altına almış, buralarda yeni şehirler kurmuş ve adına para bastırmıştır. 226-227 yıllarında Part İmparatorluğu’nun kuzeybatısında [[Hatra]]’yı alma teşebbüsü sonuçsuz kalmışsa da Part İmparatorluğu’nun doğusunda güçlenmiş ve birçok Part ileri gelenini kendine bağlamıştır. Kuşan ve Turan hükümdarları da Ardeşîr’e bağlılıklarını bildirmişler, böylece [[Merv]] ve yöresi Sasani İmparatorluğu sınırlarına dahil edilmiştir. Ayrıca güneybatıda Kuzey Arap sahilleri [[Bahreyn]] ele geçirilmiş, zamanla eski Roma ve Part sınırı Sasaniler’in Romalılarla kuzeybatı sınırı olmuştur.
Ardeşîr ve vârisleri, dışarıda Ahamenîler dönemi siyasetini takip etmekle beraber ondan daha iyi sonuçlar aldılar. Ülkede huzuru sağlamanın gerekli olduğunu, saldırgan bir siyasetin sonuç vermeyeceğini düşünen Ardeşîr, ülkesini geliştirmek amacıyla Hozistan’da Ardeşîr-i Hürre (bugünkü Gür Fîrûzâbâd), Ram Ardeşîr. Hürmüzd Ardeşîr (Sûku’l-Ahvâz) Aşağı Mezopotamya’da Veh Ardeşîr, Es-terâbâd Ardeşîr (Kerh-i Miyşân) gibi kendi adıyla anılan birçok şehir kurdu. Bunun yanında Zerdüşt dinini de canlandırmaya çalışan Ardeşîr, Avesfa’nın gözden geçirilip yeniden düzenlenmesini sağladığı gibi taş kabartmalar ve kitabeler hazırlanması geleneğini başlattı. Ondan sonra gelen Sasani hükümdarları bu geleneği daha da geliştirdiler. Ardeşîr’in ölüm tarihi kesin olarak belli değildir. Kaynaklardaki bilgilerden, oğlu [[I.Şapur]]’un onun sağlığında 12 Nisan 240’ta hükümdar olduğu ve Ardeşîr’in yaklaşık 242 yılı Şubatında öldüğü anlaşılmaktadır .
Daha sonra [[Merv]], [[Belh]] ve [[Hive]]’yi ele geçirdi. [[Kushan Krallığı|Kushan]], [[Turan|Turan Krallığı]] ve [[Makran Krallığı|Makran]] krallarına boyun eğdirdi; [[Hindistan]]’ı işgal ederek [[Pencap]]’a vergi koydu. [[229]]-[[232]] arasında Roma’yla yapılan savaş sonucu [[Roma]], [[Suriye]]’yi ve [[Anadolu]]’nun büyük bölümünü [[Sasaniler|Sasani Devleti]]’e bırakmak zorunda kaldı.
==Ölümü ve Yaptırdığı Eserler==
Ardaşir, güçlü merkeziyetçiliğe dayanan bir devlet kurdu. [[Zerdüşt]] dinini devletin resmi dini durumuna getirdi. Kendisi de Zerdüşt dinine göre kilisenin başı ve bilge sayıldı. Rahip Tosar’la birlikte kutsal yazıları toplayarak bir öğreti haline getirdi. “[[Ardaşir’in Vasiyetnamesi]]” ile “[[Tosar’ın Mektubu]]” adlı belgelerde Zerdüşt dininin temelleri ortaya kondu. Ardaşir’in hükümdarlığı sırasında birçok kent kuruldu, eski kentler yenilendi, kanallar, köprüler yapıldı. Birçok büyük kaya oyması, Ardaşir dönemini anımsatan anıtlar olarak tarihe geçti. [[242]]’ta ölünce yerine oğlu [[I.Şapur]] geçti.
===Hakkında Yazılan Eserler===
Ardeşîr hakkında kaleme alınan [[millî]] ve [[hamasî]] duygularla yüklü Kâmâme-i Ardeşîr-i Bâbekân adlı mensur destan günümüze ulaşmıştır. Ardeşîr ve halefleriyle ilgili olayları esas almakla birlikte tarihî nitelikten çok destan özelliği taşıyan eser Sasaniler’in son döneminde (VI. yüzyıl) telif edilmiştir. İran destan edebiyatında önemli bir yeri olan Kâr-nâme-i Ardeşîr-i Bâbekân, [[Firdevsî]]”nin Ardeşîr ve diğer Sasani padişahları hakkındaki bölümünün hemen hemen tamamına kaynak teşkil etmiştir. Böylece [[Şâhnâme]] kahramanları arasına da giren Ardeşîr özellikle Fars edebiyatının tarihî-efsanevî şahıslar kadrosunda yerini almıştır. [[Pehlevîce]] yazılan ve birkaç defa orijinal metniyle basılan eser[457] ayrıca [[Mahmûd Cevâd]] [[Meşkûr]]’un Farsça[[458]], T. [[Nöldeke]]’nin Almanca[[459]] ve Dârâb Destur Peshatan Sancana’nın İngilizce ve Gucerâtî tercümesiyle[[460]] birlikte yayımlanmıştır.
[[Dosya:Ardeshir1.jpg|thumb|250px|I. Ardeşir'in kabartması, [[Nakş-ı Rüstem]], [[Persepolis]], [[İran]] yakınlarında.]]
|