Vikipedi

Neptün ötesi cisim: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Sae1962 (mesaj | katkılar)
Devriyeler
9.865 değişiklik
k Küçük düzeltmeler yapıldı.
düzeltme AWB ile
1. satır:
'''Neptünötesi Cisim''' ('''NÖC'''), [[Güneş Sistemi]]'nde bulunup ortalama [[yörünge]]si [[Neptün (gezegen)|Neptün]]'ün ortalama [[yörünge]]sinden daha büyük olan bütün gök cisimlerine verilen addır. Uzayın bu bölümünde kalan [[Kuiper kuşağı]], [[Oort bulutu]] ve [[Dağınık Disk|dağınık disk cisimleri]] bu kategoridendir.
 
İlk keşfedilen Neptün-ötesi cisim 1930'da [[Plüton (cüce gezegen)|Plüton]]'du<ref>2006'ya kadar Güneş Sistemi'nin dokuzuncu gezegeni olarak görülmekteydi. http://en.wikipedia.org/wiki/Pluto#IAU_decision_to_reclassify_Pluto</ref>. Buna benzer ikinci "bağımsız" bir gök cismini keşfetmek için 60 yıldan fazla bir süre geçmiş, 1992'de [[(15760) 1992 QB1|(15760) 1992 QB<sub>1</sub>]] gözlenmişti (1978'de Plüton'un ayı [[Charon (uydu)|Charon]] keşfedilmişti). O zamandan 2008 sonuna kadar yüzeyi, boyutları ve yörüngeleriyle farkl 1075 Neptün-ötesi cisim bulunmuştur<ref>Bunların ancak 142'sinin yörüngeleri bir [[küçük gezegen numarası]] alabilecek kadar iyi bilinmektedir. [http://www.cfa.harvard.edu/iau/lists/TNOs.html Neptün-ötesi cisimlerin listesi]</ref>.
 
Bilinen en büyük NÖC, 2005'te ilk kez gözlenen [[Eris (cüce gezegen)|Eris]]'tir. İkinci büyük NÖC'se Plüton'dur.
10. satır:
 
[[Dağınık disk]], diyagramın çok daha sağına kadar devam eder. Bilinen cisimlerin ortalama uzaklığı 500 AB ([[90377 Sedna|Sedna]]) ve aphelia'ları 1000 AB'den fazladır ([[(87269) 2000 OO67|(87269) 2000 OO<sub>67</sub>]]).
<br {{clear=all>}}
 
== Kayda değer Neptün-ötesi Cisimler ==
55. satır:
* [[20000 Varuna]] ve [[50000 Quaoar]], büyük kubevanolar.
* [[90482 Orcus]] ve [[28978 Iksiyon]], büyük plütinolardandır.
* [[90377 Sedna]], ''Genişletilmiş Dağınık Disk'' adı verilen yeni kategoride sınıflandırılımış uzak bir cisimdir (G-DDC),<ref name="Gladman">[http://www.obs-nice.fr/gladman/cr105.html ''Evidence for an Extended Scattered Disk?'']</ref> ''bağımsız cisimler''<ref name="Jewitt2006"> [[David Jewitt|D.Jewitt]], A.&nbsp;Delsanti ''The Solar System Beyond The Planets'' in ''Solar System Update : Topical ve Timely Reviews in Solar System Sciences'', Springer-Praxis Ed., ISBN 3-540-26056-0 (2006) [http://www.ifa.hawaii.edu/faculty/jewitt/papers/2006/DJ06.pdf Preprint of the article (pdf)]</ref>, ''Uzak Bağımsız Cisimler'' (UBC)<ref name="Gomez 2006" >
Rodney S. Gomes, John J. Matese, ve Jack J. Lissauer
''A Distant Planetary-Mass Solar Companion May Have Produced Distant Detached Objects''
62. satır:
''The Deep Ecliptic Survey: A Search for Kuiper Belt Objects ve Centaurs. II. Dynamical Classification, the Kuiper Belt Plane, ve the Core Population.''
The Astronomical Journal, '''129''' (2006), pp.
[http://alpaca.as.arizona.edu/~trilling/des2.pdf preprint] </ref>
* [[Haumea (cüce gezegen)|136108 Haumea]]<ref>http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/4726733.stm</ref>, bir cüce gezegendir. Kubevanodur ve bilinen dördüncü büyük Neptün-ötesi cisimdir. Bilinen iki uydusu ve olağandışı kısa dolanım süresiyle tanınmaktadır (3,9 h)<ref name="Rabinowitz 2005"> [[David L. Rabinowitz]], K. M. Barkume, [[Michael E. Brown]], H. G. Roe, M. Schwartz, S. W. Tourtellotte, [[C. A. Trujillo]] (2005), ''Photometric Observations Constraining the Size, Shape, ve Albedo of 2003 El<sub>61</sub>, a Rapidly Rotating, Plüton-Sized Object in the Kuiper Belt'', Astrophysical Journal, submitted [http://arxiv.org/abs/astro-ph/0509401 Preprint on arXiv]
</ref>
* [[Eris (cüce gezegen)|136199 Eris]], cüce gezegen, bir dağınık disk cismi. Bilinen en büyük Neptün-ötesi cisimdir. [[Dysnomia (uydu)|Dysnomia]] adlı bir uydusu vardır.
77. satır:
* [[optik tayf|tayflar]], görünür ve [[kızılötesi]] ışınların analizi
 
Renkler ve tayfların araştırılmasıyla cisimlerin kökeni ve başka sınıf cisimlerle bağıntıları ortaya çıkarılabilir. Bu sınıflar [[centaur (küçük gezegen)|centaurlar]] ve dev gezegenlerin [[Kuiper kuşağı]]'ndan geldikleri sanılan kimi uydularıdır ([[Triton (uydu)|Triton]], [[Phoebe (uydu)|Phoebe]]). Fakat yorumlar, tayfların birden fazla yüzey bileşimi modeline uyması ve yüzeydeki parçacıkların boyutlarının tam bilinememesinden dolayı tipik olarak belirsiz olurlar. Daha açık bir ifâdeyle optik yüzeylerin bileşimi, yoğun ışınım, [[güneş rüzgârı]] ve [[mikro meteoritler]]le değişmektedir. Bundan dolayı yüzeylerdeki görünen ince tabakalar, altlarında bulunan [[regolit]]ten bambaşka olabilirler.
 
Küçük NÖClerin yüzeylerinin tayflarında görülen düşük yoğunlukta [[tolin]] gibi ([[karbon]] içeren) [[organik karışım|organik]] maddelerle kaya ve buz karışımından oluştuğu düşünülmektedir. Diğer taraftan 2.600-3.300 &nbsp;kg/m<sup>3</sup> arası yüksek yoğunluklu [[Haumea]], buz içermeyen bir malzemeyle kaplı olabilir ([[Plüton (cüce gezegen)|Plüton]]'un yoğunluğu: 2.0 g/cm<sup>3</sup>).
 
Kimi küçük NÖClerin birleşimleri [[kuyruklu yıldız]]lara benzeyebilir. Gerçekten de kimi [[Centaur (küçük gezegen)|Centaurlar]] Güneş'e yaklaştıklarında mevsimlik değişikliklere uğradıklarından yapılan sınıflamaların sınırları bulanıklaşır (bkz. [[2060 Chiron]] ve [[133P/Elst-Pizarro]]). Fakat Centaurlar ve NÖCler arası karşılaştırmanın sonucu hâlâ tartışma konusudur<ref name="Peixinho 2003">
88. satır:
toplanırlar. Gruplardaki dağılımları da tekbiçimlidir.<ref name="Peixinho 2003"/>.
 
Renk indeksleri mâvi (B), görünen ışık (V), yeşil-sarı ve kırmızı (R) filterlerden izlenen cisimlerin [[görünür kadir]]deki farklılıklarının basit bir ölçütüdür. Diagram, bilinen renk indeksleri en büyük cisimler dışında hepsi için biraz kuvvetlendirilmiş renklerle resimlemektedir<ref name="Hainaut, Delsanti 2002"> [[Olivier R. Hainaut|O. R. Hainaut]] & A.&nbsp;C. Delsanti (2002) ''Renk of Minor Bodies in the Outer Solar System'' Astronomy & Astrophysics, '''389''', 641 [http://www.sc.eso.org/~ohainaut/MBOSS datasource]</ref>. Referans olarak [[Triton (uydu)|Triton]] ve [[Phoebe (uydu)|Phoebe]], [[centaur (küçük gezegen)|centaurlardan]] [[Pholus]] ve [[Mars (gezegen)|Mars]] gösterilmiştir (sarı etiketli sembollerin boyutları orantılı değildir).
 
Renk ve yörünge karakteristikleri arası korelasyonlar araştırılmış ve değişik dinamik sınıfların değişik kökenleri olduğu kuramını doğrulamıştır.
95. satır:
[[cubewano|Klâsik cisimler]], iki değişik renk sınıfında toplanmışa benzemektedirler: eğimleri [[ekliptik|ekliptiğe]] göre <&nbsp;5° olup yalnızca kırmızı renkte olan ve ''soğuk'' olarak adlandırılan sınıfla ''sıcak'' olarak adlandırılan yüksek eğimli ve kırmızıdan mâviye kadar bütün renkleri gösteren diğer sınıf<ref name="Doressoundiram 2005" >[[Alain Doressoundiram|A. Doressoundiram]], [[Nuno Peixinho|N.&nbsp;Peixinho]], [[Catherine de Bergh|C. de Bergh]], [[Sonia Fornasier|S. Fornasier]], [[Philippe Thébault|Ph. Thébault]], [[Maria A.&nbsp;Barucci|M. A.&nbsp;Barucci]] ve [[Christian Veillet|C. Veillet]] ''The renk distribution in the Edgeworth-Kuiper kuşağı'' The Astronomical Journal, '''124''', pp. 2279-2296. [http://arxiv.org/abs/astro-ph/0206468 Preprint on arXiv]</ref>.
 
Son zamanlarda yapılıp [[Deep Ecliptic Survey]] verilerine dayanan bir analiz, renklerde kendini gösteren (''core'' ya da ''çekirdek'' olarak adlandırılan) küçük meyilli cisimlerle büyük meyilli olup ''halo'' denilen ikinci grup arası farklılığı onaylamaktadır. Çekirdek cisimlerin kırmızı rengiyle karışmamış ([[İngilizce|İng.]] unperturbed) yörüngeleri, bu cisimlerin kuşağı oluşturan asıl elemanların bir kalıntısı olabileceği izlenimini vermektedir. <ref name="Elliot2006" > Gulbis, Amanda A.&nbsp;S.; Elliot, J. L.; Kane, Julia F. ''The renk of the Kuiper kuşağı Core'' Icarus, '''183''' (July 2006), Issue 1, p. 168-178. </ref>.
 
==== Dağınık disk cisimleri ====
104. satır:
Karakteristik olarak büyük (parlak) cisimler tipik olarak eğimli yörüngelerde dönerlerken [[değişmez düzlem]], çoğunlukla küçük ve sönük olan cisimleri toplamaktadır. [[90377 Sedna|Sedna]] dışında [[Eris (cüce gezegen)|Eris]], {{dp|Makemake}}, {{dp|Haumea}}, [[Charon (uydu)|Charon]] ve [[90482 Orcus|Orcus]] gibi büyük NÖCler nötür renkleri varken (kızılötesi indeksi V-I < 0.2) nispeten daha sönük olan cisimler ([[50000 Quaoar]], [[28978 Ixion|Ixion]], 2002 AW<sub>197</sub> ve [[20000 Varuna|Varuna]]) ve popülasyonun ortalaması kırmızımsıdır (V-I ve 0,3 ilâ 0,6 arası). Bu farklılık, en büyük cisim yüzeylerinin buzla kaplı olduğu ve böylece kırmızı ve daha koyu bölgeleri altında sakladığı görüşünü ortaya koyar<ref name="Rabinowitz 2005"/>.
 
Diyagram, bağıl büyüklükleri göstererek en büyük NÖClerin [[aklılık]] ve renkleri resimlemektedir. Ayrıca bilinen uydular ve [[Haumea]]'nın (2003 EL<sub>61</sub>) hızlı dolanımdan kaynaklanan ender şekli de görünmektedir. [[Makemake]] (2005 FY<sub>9</sub>} etrâfındaki yay, aklığındaki belirsizliği göstermektedir. Eris'in boyu [[Michael E. Brown|Michael Brown'un]] [[Hubble Uzay Teleskopu|HUT]]'yla yaptığı ölçüme (2400 &nbsp;km) dayanır ([[nokta dağılım işlevi|nokta dağılım modeli]])<ref name=Brown>{{Web kaynağı|url=http://web.gps.caltech.edu/~mbrown/dwarfgezegenler/|title=The cüce gezegenler|author=[[Michael E. Brown]]|publisher=California Institute of Technology, Department of Geological Sciences|accessdate=2008-01-26}}</ref>. Etrâfındaki yay, Bertoldi'nin yaptığı ısıl ölçümü (3000 &nbsp;km) göstermektedir (kaynaklar için maddenin [[136199 Eris#Büyüklük|bağlı bölüm]]üne bakınız).
 
=== Tayflar ===
Cisimler, görünen kırmızı ve yakın kızılötesinde değişen yansıtıcılıkları olan çok çeşitli tayflar göstermektedirler. Rengi belli olmayan cisimleri, kırmızı ve kızılötesi açısından dengeli bir tayf gösterirler<ref name="Barucci ACM2005"> A.&nbsp;Barucci ''Trans Neptunian Objects’ surface properties'', [[IAU]] Symposium #229, Asteroids, kuyruklu yıldızs, Meteors, Aug 2005, Rio de Janeiro</ref>. Çok kırmızı cisimler, kızılötesinden ziyâde kırmızı renkte yansıtan dik bir eğim oluştururlar. Son zamanlarda teşebbüs edilen (Centaurlarla ortak) sınıflama, '''BB''' (mâvi, ortalama olarak B-V=0.70, V-R=0.39 örn. [[90482 Orcus|Orcus]])'den '''RR''''ye (çok kırmızı, B-V=1.08, V-R=0.71, örn. [[90377 Sedna|Sedna]]) kadar gitmektedir. Bu sınıflamada BR ve IR ara sınıflardır ve çoğunlukla kızılötesinde farklılık gösterirler ([[Kızılötesi Astronomisi#Astronomers' infrared spectrum|bands I, J ve H]]).
 
Yüzeylerin tipik modellerinde su buzu, [[şekilsiz karbon]], [[silikat]]lar ve yoğun ışımayla oluşmuş [[tolin]] adlı organik makro moleküller bulunmaktadır.
 
Dört ana tolinle kırmızılaşma eğimiyle uyuşan bir açıklanma getirilmektedir:
115. satır:
* Titan tolininin yukarıdaki gibi, fakat çok düşük (0.1%) metan içerikle olduğu
* (etan) buz tolin I, %86 H<sub>2</sub>O ve %14 C<sub>2</sub>H<sub>6</sub> ([[etan]]) karışımından oluştuğu sanılmaktadır)
* (metanol) buz tolin II, 80% H<sub>2</sub>O, 16% CH<sub>3</sub>OH ([[metanol]]) ve 3% CO<sub>2</sub>
 
İki aşırı sınıfı oluşturan '''BB''' ve '''RR''''nin resimlendirilmesi için aşağıdaki bileşim farz edilmiştir:
122. satır:
 
=== Boyut saptanımı ===
NÖClerin [[çap]]ını tespit zordur. Çok iyi yörüngesel bilgi alınmış olan büyük cisimler için (ismen Plüton ve Charon) çaplar, yıldız [[tutulmalar]]ıyla kesin olarak ölçülebilir.
 
Diğer NÖCler için çaplar [[kızılötesi|termal]] ölçümlerle saptanır. Cismi aydınlatan ışığın şiddeti (Güneş'e olan uzaklıktan) bilinemediğinden ve (atmosfersiz bir cisim için genelde kötü olmayan) yüzeyinin büyük bölümünün termal dengede olduğu varsayımıyla büyük NÖClerin çapı tespit edilir. Bilinen bir [[aklılık]] için yüzey sıcaklığını ve ona karşılık olan ısı radyasyonu tahmin edilebilir. Bunun dışında cisim boyutları bilinirse hem görünen ışık miktârı, hem de yayımlanıp Dünya'ya gelen ısı radyasyonunun tahmîni yapılabilir. Basitleştirici bir değişken de Güneş'in neredeyse bütün ışınlarını görünen ışık ve ona yakın frekanslarda yayımlarken NÖClerin soğuk sıcaklıklarında ısı radyasonu tamâmen farklı dalga boylarında (uzak kızılötesi) yayımlanır.
 
Bunun sonucu olarak iki bilinmeyen (aklık ve boyut) vardır. Bu bilinmeyenler iki bağımsız ölçümle (yansıtılan ışık ve yayımlanan kızılötesi ısı radyasyonuyla) tespit edilebilir.
 
Mâlesef NÖCler Güneş'ten o kadar uzaktadırlardır ki hepsi çok soğuktur. Bundan dolayı 60 [[µm]] [[dalgaboyu]] cıvârında [[kara cisim radyasyonu]] verirler.
 
Bu dalgaboyunu Dünya'dan izlemek imkânsızdır. Ancak uzaydan, örn. [[Spitzer Uzay Teleskobu]]'yla ölçülebilir. Yere bağlı rasatlarda astronomlar kara cisim radyasyonunun uzak kızılötesinde görünen ucunu gözleyebilirler. Bu uzak kızılötesi radyasyonu o denli zayıfdır ki termal metotla ancak en büyük [[Kuiper kuşağı cisimleri|KKC]]'lara uygulanabilir. (Küçük) Cisimlerin çoğunluğu için çap, bir aklık farzedilerek tahmin edilir. Fakat bulunan aklıklar 0,50 ilâ 0,05 arası olduğundan [[görünür kadir|kadiri]] 1,0 olan bir cisimde belirsizlik 1200 – 3700 &nbsp;km arasıdır.<ref>http://www.cfa.harvard.edu/iau/lists/Sizes.html</ref>
 
== Kaynaklar ==
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Neptün_ötesi_cisim" sayfasından alınmıştır