Kiril alfabesi: Revizyonlar arasındaki fark

[[Dosya:Cyrillic alphabet world distribution.svg|thumb|right|200px250px|Kiril Alfabesi'nialfabesini kullanan ülkeler]]

'''Kiril alfabesi''' ([[Makedonca]]: ''Кирилица'' (''Kirilitsa''); [[Bulgarca]]: ''Кирилица'' (''Kirilitsa''); [[Rusça]]: ''Кириллица'' (''Kirillitsa''); [[Sırpça]]: ''Ћирилица'' (''Çirilitsa''), yaygın olarak [[Slav Dilleri|Slav dillerinindilleri]]nin yazımında kullanılan alfabedir. Adını [[Ortodoksluk|Ortodoks]] [[rahip]]leri [[Kiril ve Metodius]]'tan almış olmasına karşın bu alfabeyi gerçekte onların geliştirdiğine ilişkin kesin bilgi yoktur. Yapılan araştırmaların gösterdiklerine göre Kiril ve Metodius'un öğrencileri, [[9. yüzyıl]]ın ortasında günümüzde Kiril alfabesi olarak bilinen ve halen [[Rusya Federasyonu]], [[Ukrayna]], [[Bulgaristan]], [[Sırbistan]] ve diğer ülkelerde kullanılan bu alfabeyi [[Orta Çağ]] [[Yunan alfabesi|Yunan]] ([[BizansDoğu Roma İmparatorluğu|Bizans]]) alfabesinin temelinde geliştirerek [[Yunanca]]da bulunmayan birtakım [[Slav]] seslerini de buraya eklemişlerdi.

== Bugünkü Rus Kiril Alfabesialfabesi ==

|+'''Bugünkü Rus Kiril Alfabesialfabesi'''

===Harfler ve Sesses Değerlerideğerleri===

* '''[[Қ]]''': ''Türkî Kiril Alfabelerindealfabelerinde yer alır''. Gırtlaktan çıkan ve Q sesine oldukça yakın olan kalın bir K sesi olarak okunur ve söylenir. Örneğin: ''Ķurt, Ķoyun, Ķardaş'' (Kardeş). K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Kazakça ''Қасқыр'' (''Ⱪasⱪır'': Kurt), ''Қой'' (''Ⱪoy'': Koyun) sözcüklerinde olduğu gibi. Bu sözcüklerdeki K sesleri boğazın sıkılmasıyla ve kalın olarak çıkarılır ('''[[Ⱪ]], [[Ķ]]'''). Başkurtça'daki ''Ҡалын'' (Kalın) sözcüğünün çevirisi ''Qalın'' olarak yapılır ve okunuşu (Kalın/Galın) biçimindedir. Baştaki K veya G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. Türkçedeki İnceltme İmi ile yazılan bazı sözcüklerin okunuşunda aslında K harfinin de incelmesi söz konusudur. Örneğin: ''Ⱪar'' ve ''Kâr''... Pek çok lehçe ve şivede Q sesine dönüşmüştür. Örneğin: ''Qayın (Kayın)…''

* '''[[Ц]]''': ''Gagavuzca’daGagavuzcada ve Moğolca’daMoğolcada kullanılır.'' Türkçe’deTürkçede bulunmayan sert bir T harfidir. TS olarak da seslendirilir ('''[[Ț|ʦ]]''': '''[[T]]'''+'''[[S]]'''). Moğolca’daMoğolcada ve Rusça’daRusçada, Slav dillerinde, ayrıca Kiril alfabesini kullanan pek çok dilde Ç harfinin türevi olan bir sestir. Bu harfin ses değerini en güzel gösteren sözcüklerden birisi Gagavuzcadaki ''Soţial'' şeklinde yazılan (Sosyal, "Sotsyal" gibi okunur) kelimesidir. Gagavuzca’daGagavuzcada ve diğer Türk dillerinde Slav kökenli kelimelerde yer alır ('''[[Ț]]'''). Örneğin: ''Prezentaţiya, Redakţiya''. Ancak öz Moğolca sözcüklerde de sık sık kullanılır. Örneğin: Moğolcadaki ''Ţag'' sözcüğü (Çağ, “Tsag” okunur), ''Ţeţeg'' (Çiçek, “Tsetseg” gibi okunur).

* '''[[Ӡ]]''': Harf olarak Abhazcada yer alır. ''Ses olarak Macarcada da bulunur.'' Türkçe’deTürkçede bulunmayan sert bir D harfidir. DZ olarak da seslendirilir ('''[[Ḑ|ʣ]]''': '''[[D]]'''+'''[[Z]]'''). Slav dillerinde, ayrıca Kiril alfabesini kullanan bazı dillerde J harfinin türevi olan bir sestir. Gagavuzların da kullandığı Moldova alfabesinde (ve birebir aynı olan Rumen alfabesinde) resmi olmayan harfler arasındadır. Bu dillerdeki eski metinlerde birebir Noktalı D biçimiyle ('''[[Ḑ]]''') rastlanır. Günümüzde ise genelde bu harfin arkasından gelen bir Z ile birlikte kullanılır. Örneğin Macarcadaki ''Bodza'' (Boḑa: Mürver Meyvesi).

* '''[[Ә]]''': ''Azerice’deAzericede, Tatarca’daTatarcada, Gagavuzca’daGagavuzcada ve Türkmence’deTürkmencede kullanılır.'' Latin biçimi '''[[Ä]]''' veya '''[[Ə]]''' şeklindedir. Kısa, kapalı, gırtlaktan gelen ve sert bir E harfidir. Kimi dillerde "'''[[Ǝ]][[Ǝ|ɘ]]'''" biçiminde de kullanılır. Normal E harfine göre daha kısa ve serttir. Ayrıca A ve E arası bir ses olarak öngörülür ('''[[Æ]]'''). Ses ve harf karşılığı olarak Arapça’daArapçada ve Almanca’daAlmancada da bulunur. Türkçede normal e sesinden tam olarak ayırt edilebilmesi günümüzde çok zordur. Azerice’deAzericede yoğun olarak kullanılır. İnce bir harf olduğu halde kalın uyumludur. Bu harfi içeren sözcüklerin aslında Büyük Ünlü Uyumuna uymadığı hâlde kulağı tırmalamıyor olması bu nedenledir. Örneğin: ''İncä/İncə''. Türkçe’deTürkçede Selçuk ismi diğer Türk dillerinde “Sälçuk / Səlcuk” olarak, Akçe sözcüğü ise “Akçä / Akçə” olarak yazılır.

*'''[[Е]]''': Türkçede günümüzde kullanılmayan İ-E arasında seslendirilen bir harftir. (Şekil benzerliği nedeniyle Türkçedeki E harfi ile karıştırılmamalıdır, çünkü arada belirsiz de olsa bir ses farklılığı vardır.) Bu ses Ukraynacada '''[[Є]]''' biçimiyle bulunur ve bu dilde sıklıkla kullanılır. Bu harfe İe (Ye) adı verilir ve çevirilerde bu ses değererideğerleri ile gösterilir, ancak bu kesinlikle doğru bir yaklaşım değildir. Çünkü bu harf arda arda gelen İ ve E seslerini ifade etmez. Tamamen İ-E arası farklı bir sestir (Latin: '''[[Ë]]'''). Anadolu Türkçesinde ise gerçekte mevcut olan ancak ölü bir ses olduğu bile söylenebilir. Bu sese Türkçede verilebilecek örnekler ise ''El'' (organ) ve ''Ël'' (yurt) sözcüklerinin arasındaki farktır. ''Ël'' sözcüğü zamanla "İl" biçimine dönüşmüştür. ''Türkmenëli, Kırklarëli, Tuncëli...'' Rusçada ise yoğun olarak kullanılan ve açık olarak işitilen bir harftir. Ancak Türkçedeki gibi kaynaşan harflerin arasında değil, herhangi bir koşula bağlı olmadan ortaya çıkan ve Ruslar tarafından diğer seslerden rahtalıkla ayırt edilebilen belirgin bir sestir.

*'''Önemli Açıklama-1:''' Kiril '''[[Е]]''' (İe) harfinin ''Rus afabesindekialfabesindeki'' ses değeri kesinlikle Türkçe Latin alfabesindeki '''[[E]]''' harfi ile farklıdır. Tamamen bir şekil benzerliğidir. Kiril '''[[Є]]''' (Rus alfabesinde: '''[[Е]]''') harfinin Latin karşılığı '''[[Ë]]''' harfidir.

*'''[[Ң]]''': Kiril alfabesinde genizden çıkarılan N ve G karışımı bir sestir. (Şekil benzerliği nedeniyle Türkçedeki '''[[Ⱨ]]''' harfi ile karıştırılmamalıdır.) Tatarca’da, Türkmence’deTürkmencede geçmişte Kiril biçimi ('''Ң''') kullanılırken bugün Latin versiyonları bu dillerin alfabelerinde yer alır ('''[[Ň]] veya [[Ñ]]'''). Uniform Türk Alfabesinde ise '''[[Ņ]]''' biçimiyle de gösterilir. Ses değeri NG/NĞ olarak öngörülür. Pek çok ağızda N veya Ğ sesine dönüşmüştür. Osmanlıca’dakiOsmanlı Türkçesindeki üç noktalı Kaf-ı Nûni ('''[[ڭ]]''') harfinin karşılığıdır. Örneğin: İç Anadolu’da, özellikle Sivas yöresinde ''Saňa, Baňa, Deňiz'' sözcükleri. Pek çok kaynakta Tengri veya Tengiz olarak yazılan sözcükler aslında ''Teñri'' ve ''Teñiz'' şeklinde okunur.

*'''[[Ҫ]]''': Peltek T sesidir. (Şekil benzerliği nedeniyle Türkçedeki Ç harfi ile karıştırılmamalıdır.) Türkçede, Arapça’danArapçadan gelen bazı sözcüklerde kullanılır ('''[[ث]]'''). Ancak peltek harfler Başkurt dilinde de bulunur. Arapçadaki T sesinin peltek biçimidir. Aslında peltek S sesi ile aynıdır. Her iki peltek ses de ('''T̃''' ve '''S̃''') dilin dişlerin arasına değdirilmesiyle çıkarıldığı için aralarındaki farkı anlamak mümkün değildir ve hatta böyle bir fark yoktur. Örneğin: ''Es̃er''... Latin Alfabelerinde "'''[[Ť]]'''" harfi ile gösterilir.

*'''[[Ҙ]]''': Peltek D sesidir. Türkçede, Arapça’danArapçadan gelen bazı sözcüklerde kullanılır ('''[[ذ]]'''). Ancak peltek harfler Başkurt dilinde de bulunur. Arapçadaki D sesinin peltek biçimidir. Aslında Peltek Z sesi ile aynıdır. Her iki peltek ses de ('''D̃''' ve '''Z̃''') dilin dişlerin arasına değdirilmesiyle çıkarıldığı için aralarındaki farkı anlamak mümkün değildir ve hatta böyle bir fark yoktur. Örneğin: ''Z̃eka''... Latin Alfabelerinde "'''[[Ď]]'''" harfi ile gösterilir.

*'''[[Љ]]''': Kiril alfabesine mensup bir harfdirharftir "Л" ile "Ь" birleşimi şeklindedir (''Lje''). [[Sırpça]] ve Makendonca dillerinde kullanılırlar. Latin alfabesinde ise "lj" olarak kullanılrlar. (Sırp ve Hırvat latin alfabelerinde). Bu harf [[Osmanlı Devleti]] zamanında [[Sırbistan]]'da [[7 Kasım]] [[1787]] de doğan Vuk Stefanović Karadžić (Sırp kirili ile "Вук Стефановић Караџић") tarafından icat edilmiştir. Sırpçadan sonra Makedon alfabesine de alınmıştır. Bu harfin Arap alfabesinde karşılığı olarak üzerinde işaret bulunan '''<big>[[ڵ]]</big>''' veya noktalı '''<big>ڶ</big>''' harfi Arapça Boşnak alfabesinde ve Sorani-Kürt alfabesinde ince L sesini göstermek için kullanılır.Türkçede bu ayrımın gerçekleştiği çok az kelime bulunduğu için ince L sesi ayrıca için bir harf yoktur. Bunlar daha çok düzeltme işareti ile gösterilen sözcüklerde yer alırlar: ''Ļâℓ̗ , Ļâℓe, Rôℓ̗ , Gôℓ̗ ''... Latinizasyonda '''[[Ḽ]]''' harfi kullanılır. Bu harfin yer aldığı kelimelerin tamamındaki L harfleri dilin ucunun damağa doğru çekilmesiyle çıkarılan ve normal L sesine göre biraz daha ince olan bir sesi gösterir. Bu ses Leton alfabesinde '''[[Ļ]]''' (Küçük harf: '''ļ''' veya '''ℓ̗''' ) harfi ile gösterilir.

*'''[[Њ]]''': Kiril alfabesinmdealfabesinde Н ve Ь harflerinin bir araya gelmesiyle oluşmuş bir harftir (''Nje''). Sırp ve Makedon alfabesinde kullanılır. Lâtin Alfabesi'nealfabesine göre karşılığı ''Nj''dır. Bu harf Latin Alfabesi kullanan Boşnaklarda da vardır. Ama Kiril Alfabesi şeklinde değil, Latin Alfabesi'nealfabesine çevrilmiş şekilde kullanırlar. Latin karşılığı '''[[Ņ]]''' şeklinde kullanılır.

=== Slavik Olmayanolmayan Bazıbazı Kiril Harfleriharfleri ===

'''Bilgisayarlarda Kiril Harfleriharfleri ''italik'' yazıldığında şu biçimlerde gözükürler:'''