Vikipedi

Uygur alfabesi: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Dr. Coal (mesaj | katkılar)
Hizmetliler
87.200 değişiklik
Gerekçe: 4+14
Bödöŋtıl (mesaj | katkılar)
Devriyeler
6.647 değişiklik
Kapsam düzeltmesi yapıldı. Diğer eski bilgiler Eski Uygur alfabesinde.
1. satır:
{{ana|Türk dil alfabesi}}
{{kaynaksız}}
*{{Diğer [[anlamı|Eski Uygur alfabesi]]}}▼
'''Uygur alfabesi''', [[Soğd]] kökenli olup bazı değişikliklerle [[Türkçe]]ye uygulanmıştır. Harf sayısı 18'dir. Bunlardan 4'ü ünlü, 14'ü ünsüzdür. Sağdan sola doğru yazılır. Z hariç tüm harfler bitiştirilir.
'''Uygur alfabesi''', çağdaş Türk yazı dillerinden [[Uygurca]]nın yazımı için kullanılan alfabedir. Uygurca 10. yüzyıldan beri Arap alfabesi ile yazılmaktadır. 1969-1983 yılları arasında Çin hükumetinin hazırlattığı Uygur Latin alfabesi ile yazılmış fakat sonra Uygurca sesleri gösteren ek işaretler ile Arap alfabesine dönülmüştür. Aşağıdaki kıyaslama Arap, Latin ve Kiril harflerinin bir karşılaştırılmasıdır:
 
{| class="wikitable"
[[Dosya:QutadughuBiliq wien p.10.jpg|thumb|250px||"[[Kutadgu Bilig]]" (15.yy), sağdan sola yazılmıştı]]
|+'''Uygur alfabesinin kıyaslanması'''
|-
! style="background:#CFCFCF;" | ''[[Uygur Arap Yazısı|Arap]]''
! style="background:#CFCFCF;" | ''Pinyin''
! style="background:#CFCFCF;" | ''Kiril''
! style="background:#CFCFCF;" | ''[[Uygur Latin Yazısı|Latin]]''
! style="background:#CFCFCF;" | ''[[Türkçe]]''
! style="background:#CFCFCF;" | ''[[Uluslararası Fonetik Alfabesi|UFA]]''
| style="background:white" rowspan="17"|  
! style="background:#CFCFCF;" | ''[[Uygur Arap Yazısı|Arap]]''
! style="background:#CFCFCF;" | ''Pinyin''
! style="background:#CFCFCF;" | ''Kiril''
! style="background:#CFCFCF;" | ''[[Uygur Latin Yazısı|Latin]]''
! style="background:#CFCFCF;" | ''[[Türkçe]]''
! style="background:#CFCFCF;" | ''[[Uluslararası Fonetik Alfabesi|UFA]]''
|-
| '''ئا'''
| '''A a'''
| '''A a'''
| '''A a'''
| '''A a'''
| '''{{IPA|/a/}}'''
| '''ق'''
| '''Ķ ķ'''
| '''Қ қ'''
|'''Q q'''
|'''K k (Q q)'''
| '''{{IPA|/q/}}'''
|-
| '''ئە''' || '''Ə ə''' || '''Ə ə'''|| '''E e''' || '''E e''' || '''{{IPA|/æ/}}''' || '''ك''' || '''K k''' || '''K k'''|| '''K k'''|| '''K k''' || '''{{IPA|/k/}}'''
|-
| '''ب''' || '''B b''' || '''Б б'''|| '''B b''' || '''B b''' || '''{{IPA|/b/}}''' || '''ڭ''' || '''-ng''' || '''Ң ң'''|| '''-ng''' ||'''-ng (Ñ ñ)''' || '''{{IPA|/ŋ/}}'''
|-
| '''پ''' || '''P p''' || '''П п'''|| '''P p''' || '''P p''' || '''{{IPA|/p/}}''' || '''گ''' || '''G g''' || '''Г г'''|| '''G g''' ||'''G g''' || '''{{IPA|/ɡ/}}'''
|-
| '''ت''' || '''T t''' || '''Т т'''|| '''T t''' || '''T t''' || '''{{IPA|/t/}}''' || '''ل''' || '''L l''' || '''Л л'''|| '''L l''' ||'''L l''' || '''{{IPA|/l/}}'''
|-
| '''ج''' || '''J j''' || '''Җ җ'''|| '''J j''' || '''C c''' || '''{{IPA|/ʤ/}}''' || '''م''' || '''M m''' || '''М м'''|| '''M m''' ||'''M m''' || '''{{IPA|/m/}}'''
|-
| '''چ''' || '''Q q''' || '''Ч ч'''|| '''CH ch''' || '''Ç ç''' || '''{{IPA|/ʧ/}}''' || '''ن''' || '''N n''' || '''Н н'''|| '''N n''' ||'''N n''' || '''{{IPA|/n/}}'''
|-
| '''خ''' || '''H h''' || '''X x'''|| '''X x''' ||'''H h (X x)''' || '''{{IPA|/x/}}''' || '''ھ''' || {{Unicode|'''Ⱨ ⱨ '''}} || '''Һ һ'''|| '''H h''' ||'''H h''' || '''{{IPA|/h/}}'''
|-
| '''د''' || '''D d''' || '''Д д'''|| '''D d''' || '''D d''' || '''{{IPA|/d/}}''' || '''ئو''' || '''O o''' || '''О о'''||'''О о'''|| '''O o''' || '''{{IPA|/o/}}'''
|-
| '''ر''' || '''R r''' || '''Р р'''|| '''R r''' || '''R r''' || '''{{IPA|/r/}}''' || '''ئۇ''' || '''U u''' || '''У у'''|| '''U u''' ||'''U u''' || '''{{IPA|/u/}}'''
|-
| '''ز''' || '''Z z''' || '''З з'''|| '''Z z''' || '''Z z''' || '''{{IPA|/z/}}''' || '''ئۆ''' || '''{{Unicode|Ɵ ɵ}}''' || '''Ө ө'''|| '''Ö ö''' || '''Ö ö''' || '''{{IPA|/ø/}}'''
|-
| '''ژ''' || '''Ⱬ ⱬ''' || '''Ж ж'''|| '''ZH zh''' ||'''J j''' || '''{{IPA|/ʒ/}}''' || '''ئۈ''' || '''Ü ü''' || '''Ү ү'''|| '''Ü ü''' ||'''Ü ü''' || '''{{IPA|/y/}}'''
|-
| '''س''' || '''S s''' || '''С с'''|| '''S s''' || '''S s''' || '''{{IPA|/s/}}''' || '''ۋ''' || '''V v (W w)''' || '''В в'''|| '''W w''' || '''V v''' || '''{{IPA|/v/}}'''
|-
| '''ش''' || '''X x''' || '''Ш ш'''|| '''SH sh''' || '''Ş ş''' || '''{{IPA|/ʃ/}}''' || '''ئې''' || '''E e''' || '''E e'''|| '''Ë ë''' ||'''E e (É é)''' || '''{{IPA|/e/}}'''
|-
| '''غ''' || '''{{Unicode|Ƣƣ}}''' || '''Ғ ғ'''|| '''GH gh''' || '''Ğ ğ''' || '''{{IPA|/ʁ/}}''' || '''ئى''' || '''I i''' || '''И и'''|| '''I i''' ||'''İ i/I ı''' || '''{{IPA|/i/}}''' veya '''{{IPA|/ɨ/}}'''
|-
| '''ف''' || '''F f''' || '''Ф ф'''|| '''F f''' ||'''F f''' || '''{{IPA|/f/}}''' || '''ي''' || '''Y y''' || '''Й й'''|| '''Y y''' ||'''Y y''' || '''{{IPA|/j/}}'''
|-
|}
 
Uygur Kiril alfabesi ek olarak iki harfe sahiptir, ki bunlar iki sesin birleşimidir. Bunlar aşağıda Arabik ve Latin harflerinin eşdeğeriyle gösterilmiştir.
Bu yazı ile kütüphaneler dolusu edebiyat, sanat, din, hukuk konularında kitaplar yazılmıştır. [[Uygurlar]] [[Çin]], [[Hint]] ve [[İran]] kültürlerinin etkisinde kalmış ve çok renkli bir kültür geliştirmişlerdir. Uygurlar kâğıt ve matbaayı ilk kullanan Türk kavmidir. Bilinen en eski metinler 9. yy.’a aittir. Uygur Alfabesi, [[Karahoca Uygur Krallığı]]’nın yıkılmasından sonra da kullanılmıştır. Türklerin Müslüman olmalarından sonra Arap alfabesini almalarına rağmen{{fact}} [[Türkistan]] ve [[Kırım]]’daki Türk devletlerinde Uygur alfabesi kullanılmaya devam etmiştir. [[Timur İmparatorluğu]] ve kollarında bu alfabe kullanılıyordu. {{fact}}
{| class="wikitable"
[[Ebu Said Mirza]]’nın 1468’de [[Uzun Hasan]]’a gönderdiği mektup Uygur alfabesiyle yazılmıştı.
! style="background:#CFCFCF;" | ''Kiril''
! style="background:#CFCFCF;" | ''Arabik''
! style="background:#CFCFCF;" | ''Latin''
|-
| '''Ю ю'''
| '''يۇ'''
| '''yu'''
|-
| '''Я я'''
| '''يا'''
| '''ya'''
|}
 
== Kaynakça ==
[[Osmanlı]] sarayında da [[Uygurca]] bilen kâtipler vardı. Örneğin [[II. Mehmet]]’in [[Otlukbeli Savaşı]]’ndan sonra [[Özbek Hanı]]’na gönderdiği [[zafername]] Uygur alfabesiyle yazılmıştı. Uygur alfabesi 18. yy.’a kadar kullanılmış fakat sonra tamamen unutulmuştur.
 
▲* [[Eski Uygur alfabesi]]
* [[K̡ona Yezik̡]] ("Eski yazı" Arap harfleri ile)
* [[Uygur Arap Yazısı]] UEY, (Arap harfleri ile 1980 sonra)
* [[Uygur Pinyin Yazısı]] UPNY, (Pinyin harfleri ile 1960 - 1980 arasında)
* [[Uygur Siril Yazısı]] USY, (Kiril alfabesi ile)
* [[Uygur Latin Yazısı]] ULY, (Latin harfleri ile 2000 sonra)
 
Uygur alfabesiyle Uygur döneminde yazılmış yazılı nesirler:
# [[Altun Yaruk]]
# İki Kardeş Hikayesi
# [[Sekiz Yükmek]]
 
== Kaynaklar ==
{{kaynakça}}
 
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Uygur_alfabesi" sayfasından alınmıştır