İran Türkleri: Revizyonlar arasındaki fark

'''İran Türkleri'''<ref>[[Ahmet Caferoğlu]], ''Türk Kavimleri'', Enderun Kitabevi, İstanbul, 1988, s. 64 - 72.</ref><ref name="refMuhittinatamaniran">Ataman, Muhittin. [http://www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/2010110_muhittin.13.pdf İran'daki Türkiye algılaması: çakışan ve çelişen beklentiler ve bakış açıları]. Ortadoğu Analiz, Ocak’10 Cilt 2 - Sayı 13, Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi ([[ORSAM]]</ref><ref name="refFerhadrahimi">Muhammed Taki Zehtabi (Kirişçi); çeviren: Rahimi, Ferhad (2010). [http://www.oguzlar.az/upload/Muhammed%20Tagi%20Zehtabi%20Iran%20turklerinin%20eski%20tarihi.pdf İran Türklerinin Eski Tarihi]. IQ Kültür Sanat Yayıncılık: 403, Şiir Dizisi: 350, Aralık 2010, İstanbul</ref> ({{lang-fa|'''ترک‌های ایران'''}} ''Torkha-ye İran''), [[İran]]'da yaşayan [[Türk halkları]]. Başta [[İran Azerileri|Azerbaycan Türkleri]] olmak üzere [[Türkmenler]], [[Kaşkaylar]], [[Horasan Türkleri]], [[Halaçlar]], [[Sungurlar]], [[Ebiverdiler]], [[Kazaklar]] ve [[Özbekler]] gibi [[Türk halkları]] İran’ın belirli bölgelerinde yaşamaktadırlar.<ref name="refRafaelblaga">Blaga, Rafael (1997). İran Halkları El Kitabı, sayfa: 272</ref>

Bugün İran'da popüler konuşmada ''Tork'' sözü ''Türkî'' (Turkic) ve ''Türk'' (Turkish) kelimelerinin her ikisine işaret eder.<ref name="refHelenabanishoraka">Bani-Shoraka, Helena (2007). [http://www.usak.org.tr/dosyalar/dergi/pnB5RP80Mji1tcYh4shcUjJbn3pEGg.pdf Azerbaycan Dili ve Kimliği Yeniden Canlanıyor mu?]. Çeviren: Süer Ekeri, OAKA, Cilt:2, Say›: 3, ss. 160-167, 2007</ref> İran'da Azeriler en büyük Türk grubudur ve Farsçadaki İran Türkleri (ترکهای ایران) adı öncelikle Azerbaycan Türkleri için kullanılmaktadır.<ref name="refCemildoğaçipek">İpek, Cemil Doğaç (2012). [http://tdae.ege.edu.tr/files/dergi_12/11.pdf Güney Azerbaycan Türklerinde kimlik sorunu]. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, XII/1 (Yaz 2012), sayfa: 267-283.</ref> [[Tebriz]], İran Türklüğünün siyasi ve kültürel merkezidir.<ref >Karaağaçlı, Abbas[http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=1498:tebriz-zlenimleri&catid=168:ortadogu-analizler Bilgesam: Tebriz İzlenimleri</ref>

[[Türkmen Sahra]] bölgesinde yaşayan Türkmenler, İran’da “Türklüklerini” en fazla koruyan toplum olarak bilinmektedirler.<ref name="refTürelyılmaz">Yılmaz şahin, Türel (2007). [http://www.akademikortadogu.com/belge/ortadogu2%20makale/turel_yilmaz.pdf İran'da unutulmuş bir toplum: Türkmen Sahra Türkmenleri]. Akademik Orta Doğu, C.1, S.2, 2007</ref>

Çalışmalarını İran'daki Türk dilleri üzerine yoğunlaştıran [[Türkolog]] [[Gerhard Doerfer]] İran’ı Türk dili açısından şöyle değerlendirmiştir: ''İran günün birinde eşit haklara sahip olacak dilleri ve kültürleriyle doğunun İsviçre’si durumuna gelebilir, işte o zaman oradaki milletleri bütün yönleriyle iyice araştırmanın vakti gelmiş olacaktır. Böylece, filoloji bilimi ve Türkoloji bugünden tahmin edilmeyecek bir ölçüde zenginleşecektir.''<ref name="refGerharddoerferirandakitürkdilleri">Doerfer, Gehard (1969). “İran’daki Türk Dilleri”, TDAY‐Belleten, Ankara, 1969, sayfa: 1‐11</ref>

gösterilmektedir.<ref name="refMrızagökdağ"/> İran’daki Türklerin nüfusu 20 milyon<ref name="refRafaelblaga"/>, 25 milyon<ref >Sarrafi, A. (1999). “İran Türklerinin Dili ve Folkloru”, ''Varlık'', sayı 114-3, sayfa: 61</ref><ref >Saray, Mehmet (1999). ''Türk-İran İlişkileri'', Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara, sayfa: 261</ref>, 33 milyon<ref >Güldiken, Kadir (1998). “İran’da Yaşayan 33 Milyon Türkü Düşününüz”, ''Azerbaycan'', sayı 322, sayfa: 44</ref>, 34 milyon<ref >Çehregani, Mahmut Ali (2003). “Hedefimiz Milli Kültürümüze Sahip Çıkmak”, ''2023'', Sayı 14, Ankara.</ref> olarak birbirinden farklı şekilde verilmektedir. Dünya Bankası Ülke Profilleri veri tabanına göre 66,1 milyonluk İran nüfusunun %42’sini Türkler oluşturmakta olup, bu oran da yaklaşık 25 milyonluk bir Türk nüfusunu göstermektedir.<ref name="refMrızagökdağ"/><ref>Ütük, Kazım (2002). “Araftaki Ülke: İran”, ''2023'', Sayı 14, sayfa: 10</ref><ref name="refMrızagökdağ"/> Bağımsız kaynaklara göre % 25-30 olan İran Türklerinin oranı, Azeriler tarafından % 60-70 olarak ifade edilmektedir.<ref name="refMuhittinatamaniran"/>

İran ve Türk kelimeleri yan yana geldiğinde sıkça '''İran ~ Turan''' ikilemesi kullanılır. '''Turan''' adı verilen coğrafya Türklerin ve Türklerle akraba diğer kavimlerin üzerinde yaşamış oldukları, İran ve Çin arasında kalan ve hatta Horasan’ı içerisine alan kısımdır. '''İran''' ise Aryen kavimlerinin üzerinde yaşamış olduğu ve Turan ile Mezopotamya arasında kalan toprakların adıdır. Çoğu zaman İran’dan kastedilen Farslar ve Turan’dan kastedilen de Türkler olduğu düşünülür. İranlılar doğularında yaşayan kavimleri Turan olarak adlandırmışlar ve Ceyhun Nehri’nin kuzeyinde yaşayan bütün kavimleri bu isimle adlandırmışlardır. Buna göre, İran ve Turan arasındaki doğal sınır [[Ceyhun Nehri]]’dir.<ref >Bakır, Abdülhalik & Ahmet Altıngök (2011). [http://www.egeweb2.ege.edu.tr/tid/dosyalar/XXVI-2_2011/TIDXXVI-2_2011-03.pdf Klasik ve çağdaş kaynaklar ışığında Turan-İran kavramı ve tarihsel coğrafyası]. Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt/Volume XXVI, Sayı/Number 2, Aralık/December 2011, 361-422</ref>

İran, 1925 yılına kadar [[Büyük Selçuklu]], [[Safevi]], [[Kaçar]], [[Afşar]], [[Kızılbaş]], [[Türkmen]] ve [[Azerbaycan Türkleri]] devletleri ve hanedanları tarafından yönetilmiştir.

[[İran Azerileri]], İran'daki en büyük Türk grubudur ve Farsçadaki İran Türkleri (ترکهای ایران) adı öncelikle Azerbaycan Türkleri için kullanılmaktadır.<ref name="refCemildoğaçipek">İpek, Cemil Doğaç (2012). [http://tdae.ege.edu.tr/files/dergi_12/11.pdf Güney Azerbaycan Türklerinde kimlik sorunu]. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, XII/1 (Yaz 2012), sayfa: 267-283.</ref>

[[Hamedan Eyaleti]]nde yaşayan Azeriler, ''Karagözlüler'', ''Baharlular'', ''Afşarlar'', ''Karapapaklar'', ''Şahsevenler'', ''Hüdabendelular (Herbendelular)'', ''Gülbagiler (Gelbagiler)'' ve ''Türkaşvendler'' gibi gruplara ayrılırlar ve [[Alevilik]]ten [[Şiilik|Şiiliğe]] geçmektedirler.<ref >[http://www.aleviforum.com/attachment.php?attachmentid=5147&d=1147207714 Hemedan Ostani Azerileri]</ref>

'''Hamse Türkleri''' ya da '''Hamselü Avşarlar''': Bugünkü [[Zencan Eyaleti]]nin eski adı ''Hamse Mahalı'' olup buradaki [[Güney Azericesi]]ne giren Hamse lehçesini konuşan ve boy olarak daha çok [[Avşarlar]]ın görüldüğü Türklere ''Hamse Türkleri'' denir. [[Kazvin]]’in güneybatısından başlayarak [[Sayınkale]] ve [[Sultaniye, Zencan Eyaleti|Sultaniye]]’ye kadar uzanan yerlerde ve kuzeydeki [[Yukarı Tarum]] ve [[Aşağı Tarum]]’da ve hatta [[Halhal]] çevresinde yoğun bir şekilde yaşamaktadırlar. Hamse (Zencan) eyaletindeki bu ''Hamse Türkleri'' dışında, ayrıca [[Fars Eyaleti]]nde ''Hamse aşiretleri'' denilen bir başka yapı daha vardır, fakat bu ''Hamse aşiretleri'' (Hamse, [[Arapça]] “beş” demektir: İnallı, Baharlı ve Neferli adlı Türk aşiretleri ile birlikte bir Arap, bir de Lor aşireti) Azerbaycan Türk kimliğini zayıflatmak amaçlı oluşturulmuştur ve her iki Hamse grubu arasında herhangi bir bağ ve aynılık yoktur.<ref name="refBilgehanatsızgökdağ">Gökdağ, Bilgehan Atsız (2011). [http://www.diyalektolog.com/Makaleler/251846395_1-9.pdf Hamse Türkleri ve Ağzı], ''Diyalektolog'', Kış 2011, sayı:3, sayfa:1-9</ref>

[[Horasan Türkleri]], İran'ın kuzeydoğusunda [[Horasan, İran|Horasan]] bölgesinde yaşayan ve [[Oğuzlar]]dır. Nüfusları 1 milyon kişidir. <ref>Doerfer, G. & Hesche, W.1993. Chorasantürkisch, Wörterlisten, Kurzgrammatiken, İndices. (Turcologica 16.) Wiesbaden: Harrassowitz, sayfa: 7,14</ref> Ayrı bir Oğuz dili olduğu 1969 yılında [[Gerhard Doerfer]] tarafından ortaya konan [[Horasan Türkçesi]] bir yazı dili değildir ve yerel konuşmada kullanılır.<ref name="refZemineziyayeva">Ziyayeva, Zemine (2006). [http://journal.qu.edu.az/article_pdf/1011_133.pdf Horasan Ağızları]. Journal of Qafqaz University, sayı 18, 2006, s. 91-97, Bakü</ref>

Horasan Türkleri çeşitli boylardan oluşmuştur. Bunlardan en önemlileri:<ref >Cevat, Heyet (1988). Seyridar Tarih-e Zeban ve Lahjaha-ye Torki, Tahran 1366 (1988), sayfa: 329‐330</ref>

'''Türkmensahra Türkmenleri''' ya da '''İran Türkmenleri''' (kısmen): ([[Türkmence]] ''Eýran Türkmenleri, Türkmensähra Türkmenleri, Türkmensähralylar'') İran'ın kuzey-doğusunda bulunan ve [[Türkmenistan]] ile sınır komşusu olan ''İran Türkmenistanı''<ref name="refYaşarkalafathorasan">Kalafat, Yaşar. [http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/kalafat_horasan.pdf Horasan Türk halk inançları]</ref> ya da ''Güney Türkmenistan''<ref >[http://www.yorturkvakfi.com/turkish/modules.php?name=News&file=print&sid=708 İran yönetimi Türkmenleri ezmeye çalışıyor]. 25.07.2009 </ref> olarak da adlandırılan [[Türkmen Sahra|Türkmen Sahra [Türkmensahra]]] (ترکمن صحرا) denen coğrafi bölgede, çoğunluk oldukları [[Gülistan Eyaleti|Gülistan]] eyaleti ile azınlık oldukları [[Kuzey Horasan Eyaleti|Kuzey Horasan]] ve [[Razavi Horasan Eyaleti|Razavi Horasan]] eyaletlerinde yaşayan Sünni Hanefi [[Türkmenler]]dir. Türkmensahra şehirleri olarak tanınan [[Gümüştepe]] (Kümüş Tepe), [[Bender Türkmen]], [[Siminşehr]] (Simin Şehir), [[Akkale, Gülistan Eyaleti|Akkale]] (Ak Kale), [[Anbar Alum]] (Anbar Olum), [[İnceburun, Gülistan Eyaleti|İnceburun]] (İnce Burun), [[Hütten Küren]], [[Neginşehr]] (Negin Şehir), [[Günbedkavus]] (Gümbet Kavus), [[Kelale]], [[Meravetepe]] (Merave Tepe), [[Deregez]] ve Kuzey Horasan eyaletindeki [[Bocnurd]] dışında ayrıca, Razavi Horasan eyaletinin [[Türbet Cam]] şehrinde ve onun çevresinde de yaklaşık beş bin Türkmen yaşamaktadır.<ref name="refAbdurrahmandeveci">Deveci, Abdurrahman (2009). [http://www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/20091019_abdurrahman.deveci.pdf İran Türkmenleri: Türkmensahra]. Ortadoğu Analiz, Ekim’09 Cilt 1 - Sayı 10, Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi ([[ORSAM]]</ref> Toplam olarak İran’daki Türkmenlerin sayısı yaklaşık iki milyon olarak tahmin edilmektedir.<ref name="refAbdurrahmandeveci"/> Türkmenlerin büyük klasik şairi Göklen boyundan [[Mahtumkulu Firaki]]’nin mezarı buradadır.<ref name="refYaşarkalafathorasan"/> İran’da “Türklüklerini” en fazla koruyan toplum olarak bilinmektedirler.<ref name="refTürelyılmaz"/>

Türkmensahra Türkmen aşiretler arasında Yomut, Teke, Göklen, Nohurlu, Salır gibi aşiretler bulunmaktadır. Türkmenistan’da kullanılan yazı dili, İran Türkmenleri arasında da geçerlidir.<ref name="refAbdurrahmandeveci"/>

[[Safevî Devleti]]’nin kuruluşunda önemli rol oynayan ve Anadolu’dan gelen [[Alevi]]-[[Kızılbaş]] [[Türkiye Türkmenleri|Türkmen]] oymakları arasında [[Rumlular|Rumlu]] (Sivas-Tokat-Amasya), [[Ustaclu]] (Sivas-Tokat-Amasya bölgesinde yaşayan Uluyörük topluluğu), [[Teke Türkmenleri|Tekelü]] (Antalya-İsparta-Burdur), [[Şamlular|Şamlu]] (Halep Türkmenlerinden), [[Dulkadirli]] (Maraş-Yozgat), [[Varsaklar|Varsak]] (Tarsus), [[Çepniler|Çepni]], [[Arapgirlü]] (Malatya-Arapgir), [[Turgudlu]] (Karaman), [[Bozcalu]] (Halep Türkmenlerinden), [[Acirlü]] (Halep Türkmenlerinden), [[Hınıslu]] (Erzurum-Hınıs) ve [[Çemişezeklü]] (Tunceli-Çemişkezek) oymakları sayılır ve bu oymaklar arasında en kalabalık olanları Şamlu ve Ustaclulardır. Anadolu kökenli olmayan oymaklar arasında ise [[Karakoyunlu]] ve [[Akkoyunlu]] mensubu olan [[Kaçar]], [[Karamanlu]], Türkmen ve [[Afşar]] oymakları sayılır.<ref >Tavukçu, Sinan (2009). [http://www.haber10.com/makale/14277/#.UUif6FdINe0 Alevi Türkmenlerin aşiretten cemaate dönüştürülmesi-III]. 28 Ocak 2009 </ref>

'''[[Halaçlar]]''' (Farsça '''ترک‌های خلج''' ''Torkha-yi Halac'' «Halaç Türkleri»): Orta İran'da Qom, Arāk ve Sāva üçgeninde bulunan yaklaşık 46 köyde yaşayan, [[Kaşgarlı Mahmud]]'un belirttiği [[Argu]] Türklerinin kalıntıları olan ve dilleri [[Halaçça]] tek başına [[Argu grubu]]nu oluşturan Türk halkıdır. Dilleri eskiden Azericenin bir lehçesi olarak kabul edilirken, kâşifi [[Gerhard Doerfer]] tarafından ortaya konduktan sonra bugün bütün yaşayan Türk lehçeleri içerisinde Türkçenin çekirdek yapısını koruyan en arkaik bir Türk dili olduğu kabul görmektedir.<ref >Gerhard Doerfer (yazan), Sultan Tulu (çeviren). [http://www.dergi.tehlikedekidiller.com/index.php/TDD/article/download/25/7 Sekiz Halaçça Atasözü]</ref> Soyu tehlike altındadır ve gençler daha çok Farsça ya da Azerice konuşmayı yeğlemektedirler.<ref name="refMehmetölmezhalaç">Ölmez, Mehmet. [http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20DILI/mehmet_olmez_halaclar_ve_halacca.pdf Türk Halkları ve Dilleri 2: Halaçlar ve Halaçça]. </ref> Nüfusları 30.000 kişidir.<ref>Hey’et, Cevad (1988). ''[[Varlık (İran dergisi)|Varlık]]'' (وارلیق), 70.4, sayfa: 12-24</ref>

[[Âşık Halk Edebiyatı|Âşık]] ve [[Âşıklık geleneği|âşıklık]]: Türk devlet ve toplulukları içerisinde Türkiye’den sonra en kalabalık Türk topluluğunun yaşadığı İran coğrafyasında Türk âşıklık geleneği bütün ihtişamı ile varlığını sürdürmektedir. Çalınan sazların ve saz eşliği olarak kullanılan çalgıların, saz havası ve makamların, anlatılan hikaye ve destanların çeşitliliği göz önüne alındığında Tebriz (Karadağ-Tebriz), Urmiye, Karapapak (Sulduz), Zencan, Save, Kaşkay, Horasan ve Tahran Âşık Muhiti olmak üzere yedi âşık muhitinin bulunduğu görülmektedir. Tebriz Âşık Muhiti’nde beş yüzden fazla, Urmiye Âşık Muhiti’nde altmışa yakın, Karapapak Âşık Muhiti’nde beş ve Zencan Âşık Muhiti’nde yüz elli kadar âşık günümüzde âşıklık geleneği sahasında faaliyet göstermektedir. Tebriz Âşık Muhiti’nde âşıklar “üçlük” dedikleri üç çalgı aleti “saz, balaban, gaval / tef” ile; Urmiye Âşık Muhiti’nde tek saz ile; Karapapak Âşık Muhiti’nde saz, balaban, dümbek veya saz goflasümsüm, dümbek veya saz, zurna ve davul ile; Zencan Âşık Muhiti’nde ise saz, balaban ve gaval /tef ile sanatlarını icra etmektedirler. Her dört âşık muhitinde de şehir ve köylerde yapılan toyların/düğünlerin ekseriyeti âşıklar tarafından yürütülmektedir. Âşıklar bunların yanı sıra resmî törenlere, radyo televizyon programlarına, bölgesel etkinliklere de katılmaktadırlar.<ref name="refAlikafkasyalıaşık">Kafkasyalı, Ali (2005). [http://turkoloji.cu.edu.tr/HALK%20EDEBIYATI/ali_kafkasyali_iran_turkleri_asik_muhitleri.pdf İran Türkleri âşık muhitleri]. Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68</ref>

[[Nasreddin Hoca]] fıkraları [[Türkmenistan]]'da ve İran'da [[Halaçlar]] ve [[Horasan Türkleri]] tarafından da bilinseler de Türkmen-Sahra bölgesindeki İran Türkmenlerince bilinmemektedir.<ref >Tulu, Sultan (çeviren). [http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/sultan_tulu_halaclar_molla_nasreddin_fikralari.pdf İran, Halaçlar ve Horasan Türklerinden Molla Nasreddin Fıkraları]. 16.12.2011</ref>

İran'daki Türk Kızılbaşlar (Türk Ehl-i Haklar) ile Kürt Ehl-i Haklar (Kürtler ve Lorlar) az çok farklıdırlar. Türk Kızılbaşlar başta [[Şah İsmail|Şah İsmail (Şah Hatayı)]] olmak üzere Safevilere derin saygı beslemektedirler ve genelde Azerbaycan’da, Horasan’da ve İran’ın birçok bölgelerinde sakindirler.<ref >[http://www.gaziantepcepnileri.com/?Syf=18&Hbr=286278&/gardaslarimiz Güney Azerbaycan ve İran Türk Kızılbaşlarının (Alevilerinin) Yaşadıkları Bölgeler]. 16.12.2011</ref>

1979’da İran İslam Cumhuriyeti kurulana kadar çok az sayıda Türkçe eserin basılmasına izin verilmiştir.<ref name="refMrızagökdağ"/> Modern Fars milliyetçilerinin esas amacı diğer etnik grupların Farslaşmasına yönelik olup Azerbaycan Türkleri onlara göre sonradan Türkleşmiş olan Türkçe konuşan bir halktır.<ref name="refMrızagökdağ"/>

Çalışmalarını İrandaki Türk dilleri üzerine yoğunlaştıran [[Türkolog]] dilci [[Gerhard Doerfer]]'e göre, pek çok Farsta Türklere karşı nefret duygusu bu güne değin süregelmiştir. Ayrıksı Türk dili olan [[Halaçça]] üzerine araştırma yapmak için 1968 yılında İran'a giden [[Gerhard Doerfer]] ''İran Türkleri üzerine yaptığımız araştırmalarımızın bize kazandırdığı en büyük ödül, bu araştırmalarımızın İran Türkleri arasında yarattığı sevinç olmuştur. Örneğin, İran'da hor görülen Halaç halkının kendini ilk kez ciddîye alınmış görmesi, Halaç olmaktan gurur duyması, bizim için de bir övünç olmuştur.'' demiştir.<ref name="refGerharddoerferirandatürkler">Doerfer, Gerhard (1987). [http://turkoloji.cu.edu.tr/GENEL/doerfer.pdf İran'da Türkler]. 23 Kasım 1987 günü [[Türk Dil Kurumu]]nda yapılan konuşma'dan: Türk Dili, TDK Yay., Sayı: 431, Kasım 1987</ref>

İran, tarihin hiçbir döneminde, gerek etnik, gerekse siyasi, kültürel, sosyal, dilsel ve diğer alanlarda tek yönlü bir ülke profiline sahip olmamış; ülkede farklı etnik grupların olması, bu ülke toplumunu siyasi, kültürel, dilsel ve diğer alanlarda da karmaşık hale getirmiştir. Ancak, 1925 yılından itibaren [[Şah Rıza Pehlevi]]’nin politikalarıyla, İran toplum yapısı, “Fars kimliği” başat konuma getirilerek, değiştirilmeye çalışılmıştır. [[Pehleviler]] (1925 - 1979) döneminde başlatılan ve [[Farslaştırma]] denilen bu [[asimilasyon]] politikasında [[Kürtler]] de kullanılmıştır. 1925 yılında Rusya-İngiltere ve İran tarafından yapılan nüfus tespitlerinde, Türkmen Sahra halkının tamamının Türklerden oluştuğu kaydedilmekteyken, bu demografik yapı, Pehlevi hanedanlığının başlamasıyla sistemli bir şekilde değiştirilmeye başlanmış, Kermanşah’tan getirilen Kürtler Türkmen bölgelerine serpiştirilmiştir.<ref name="refTürelyılmaz"/>