|
Kanunların anayasaya uygunluğunun özel mahkemeler tarafından denetlenmesi.
'''Anayasa''', ülke üzerindeki egemenlik haklarının kullanım yetkisinin içeriğinde belirtildiği şekliyle devlete verildiğini belirleyen toplumsal sözleşmelerdir.<ref name="Yargıtay">http://sozcu.com.tr/2013/gundem/yargitaydan-akpye-cevap.html[[Yargıtay (Türkiye)]] basın açıklaması, 13.03.2013</ref> [[Hans Kelsen]]'in [[Normlar Hiyerarşisi]]'ne göre diğer bütün hukuki kurallardan ve yapılardan üstündür ve hiçbir kanun ve yapı anayasaya aykırı olamaz.
''Merkezi tipte anayasa yargısı'' veya ''özel mahkeme sistemi'' de denir. Bu model, '''alt kanun üst kanunu ilga eder''' esasına göre, kanunların anayasaya aykırılığını çözemeyen ülkelerde ortaya çıkmıştır. Bu sistemde, anayasaya aykırı olan kanun, ihmal edilip üst kanun uygulanamaz. Böyle bir durumda şartlar gerçekleşmişse Anayasa Mahkemesine başvurulur. Sorunu çözmeye yetkili tek makam Anayasa mahkemeleridir. İlk örneği 1920 [[Avusturya]] Anayasasıyla kurulan [[Avusturya Anayasa Mahkemesi]]dir. Daha sonra birçok ülkede [[anayasa]]lar oluşturulmuş ve anayasa mahkemeleri kurulmuştur. Avrupa'da bu sistem oldukça yaygındır. Bu model, [[Hans Kelsen]]'in fikirlerine dayanır.
Anayasa, bir devletin yönetim biçimini belirtir. Toplumların ülke üzerindeki egemenlik haklarının, bireylerin temel haklarının hangi koşullar altında devlet tarafından kullanılabileceğini belirleyen temel [[kanun]]lardır. [[Devlet]]in temel [[kurum]]larının nasıl işleyeceğini belirler. Genel olarak [[genel hükümler]], [[temel hak ve özgürlükler]], [[bireylerin topluma karşı görev ve sorumlulukları]] ile [[yasama]], [[yürütme]], [[yargı]] gibi [[anayasal devlet organları]]nı tanımlayan bölümlere sahiptir.
== Avusturya Modeli ==
Fransızca “constitution” (konstitüsyon) sözcüğünün karşılığı olarak günümüz [[Türkiye Türkçesi|Türkçe]]sinde “anayasa” kelimesi kullanılır. Türkçe'de bu sözcüğe karşılık, Osmanlı döneminde “kanun-u esasi”, Cumhuriyet döneminin ilk yıllarında “teşkilat-ı esasiye kanunu” kullanılmıştır.
* Anayasaya uygunluğun denetimi için kurulmuş bağımsız bir Anayasa Mahkemesi vardır.
* Avrupa ülkelerinde en yaygın sistemdir.
== Alman Modeli ==
== Kurucu İktidar - Kurulan İktidar Ayrımı ==
* Anayasaya uygunluğun denetimi için kurulmuş bağımsız bir Anayasa mahkemesi vardır.
* Tüm mahkemeler, kanunların anayasaya aykırı olduğu iddiasında bulunabilir.
== Fransız Modeli ==
[[Anayasa hukuku]]nda yeni anayasa yapma ve değiştirme iktidarına ''“kurucu iktidar”'' (aslî kurucu iktidar) denir. Aslî kurucu iktidar tarafından yapılmış mevcut anayasanın çizdiği hukukî kurallar çerçevesinde, oluşumunun ve çalışma sınırlarının belirlendiği mevcut anayasada değişiklik yapma iktidarına sahip [[devlet organı]]na ''“kurulan iktidar”'' (talî kurucu iktidar) denir. Aslî kurucu iktidarın sürekli oluşturulması yani bütün [[hukuk]]î yapının temelini oluşturan anayasanın öngördüğü usûller dışında sıkça değiştirilmesi, kronik [[devrim]]e ve anayasal düzende [[anarşi]]ye yol açar.<ref>Kemal Gözler, "Asli Kurucu İktidar - Tali Kurucu İktidar Ayrımı: TBMM Yeni Bir Anayasa Yapabilir mi?", in Ece Göztepe ve Aykut Çelebi (Editörler), Demokratik Anayasa: Görüşler ve Öneriler, İstanbul, Metis Yayınları, 2012, s.45-61 ( www.anayasa.gen.tr/tbmm-yeni-anayasa.htm ).</ref><ref>AYİM: http://www.msb.gov.tr/ayim/Ayim_makale_detay.asp?IDNO=91</ref><ref>SAYIŞTAY: http://dergi.sayistay.gov.tr/icerik/der6667m2.pdf</ref>
* Anayasaya uygunluğun denetimi için kurulmuş bağımsız bir Anayasa mahkemesi vardır.
* Önleyici nitelikli denetim yapmakla sınırlandırılmıştır.
* Kabul edilmiş olmakla birlikte, henüz onaylanmamış kanunlar için denetim yapabilir.
=== Kurucu İktidar ===
Kurucu iktidar [[hukuk]] dışı bir iktidardır. Bir başka değişle, “hukuk boşluğu” ortamında yani kendisini bağlayan hukukî kuralların olmadığı ortamda oluşmuş iktidardır. Hukuk boşluğu iki şekilde oluşabilir. “Baştan itibaren” süregelen hukuk boşluğu veya “sonradan” ortaya çıkan hukuk boşluğu.
== Kaynakça ==
Baştan itibaren hukuk boşluğu olan ortamda aslî kurucu iktidarı bağlayan hukukî bir durum söz konusu değildir yani yeni yaptığı anayasadan önce gelen bir anayasa yoktur. Bu durumda aslî kurucu iktidar yeni bir anayasa yapmak için eski anayasayı yıkmadan mevcut olan hukuk boşluğundan yararlanmıştır. Bu tür hukuk boşlukları yeni bir devletin kurulduğu durumlarda ortaya çıkar. Bunlar, [[sömürge]]lerin bağımsızlığa kavuşması, bağımsız devletlerin birleşmesi, bir devletin birden çok bağımsız devlete ayrılması olarak sıralanabilir. Aslî kurucu iktidar tarafından bu şekilde oluşturulan anayasa yeni bir devletin ilk anayasasıdır.
* Kemal Gözler, Anayasa Hukukuna Giriş, Ekin Kitabevi, Ağustos 2013.
* Mauro Cappeletti/Cohen William, Comparative Consitutional Law, Indıana-polis, New York, The Bobbs-Merrils Company, 1989.
* Elisabeth Zoller, Droit constitutionnel, Paris, PUF, 1999.
* {{Web kaynağı | başlık = Genel Olarak Anayasa Mahkemesi Modelleri | url = http://www.abgm.adalet.gov.tr/e-kutuphane/Anayasa%20Mahkemesi%20Sistemleri%20(Asya,%20Avrupa,%20Afrika%20ve%20Amerika%20%C3%96rnekleri).pdf | arşivurl = http://web.archive.org/web/20131010233530/http://www.abgm.adalet.gov.tr/e-kutuphane/Anayasa%20Mahkemesi%20Sistemleri%20(Asya,%20Avrupa,%20Afrika%20ve%20Amerika%20%C3%96rnekleri).pdf | arşivtarihi = 10 Ekim 2013}}
[[Kategori:Hukuk]]
Sonradan yaratılmış hukuk boşluğu, mevcut anayasanın ortadan kaldırılması ile oluşturulur. Bu tür hukuk boşlukları ise, [[devrim]], [[hükûmet darbesi]], [[iç savaş]] gibi durumlardan sonra ortaya çıkar. Bu gibi durumlardan sonra ortaya çıkan asli kurucu iktidar, mevcut siyasal rejimi yıkıp “anayasayı ilga” ederek (yürürlükten kaldırarak) kendisini bağlayan hukuk kurallarını yıkarak oluşturduğu hukuk boşluğunu yeni bir anayasa yaparak doldurur. Bu hallerde genelde siyasal rejim değişir.
=== Kurulan İktidar ===
Kurulan iktidar hukukî nitelikte bir iktidardır. Yetkinin kim tarafından ve hangi sınırlar çerçevesinde kullanılacağını tespit eden hukuk kuralları aslî kurucu iktidarın yaptığı anayasa tarafından konulmuştur. Tali kurucu iktidarın anayasayı değiştirme yöntemleri yine anayasaların kendisi tarafından belirlenmektedir. Tali kurucu iktidar bu nedenle sınırlı bir iktidardır.
Cumhuriyet ve demokrasi ile yönetilen ülkelerde tali kurucu iktidar, “halk” değil, anayasanın koyduğu usûllere göre vatandaşlar arasında “seçmen” kabul edilenlerin “geçerli oy”ları ve bazı ülkelerde de seçim barajı dolayısıyla sınırlı bir temsilîyet durumu ile ortaya çıkartıldıkları için kurucu iktidar gibi davranarak mevcut anayasayı yürürlükten kaldırıp yerine yeni bir anayasa yapamaz. Devletin başlıca kurulu organları [[yasama]], [[yürütme]], [[yargı]]dır.
{| class="wikitable"
|-
! Konu !! Kurucu İktidar<br />(aslî kurucu iktidar) !! Kurulan İktidar<br />(talî kurucu iktidar)
|-
| Yetki || Yeni Anayasa Yapma || Anayasa'da Değişiklik Yapma
|-
| Yetki Sahibi || [[Egemenlik]] Hakkının Sahibi || Anayasanın Yetkilendirdiği Organlar
|-
| Dönemleri || Savaş, İç Savaş, Devrim, Hükümet Darbesi, vs. || Anayasal Dönemler
|-
| Kuruluş Biçimleri || Genelde Belirsizdir || Anayasanın Belirlediği Usulller
|-
| Sınırları || Sınırsız || Anayasal Sınırlar
|-
| Hukukî Durumu || Hukuk dışı || [[Hukukî]]
|}
== Anayasa Yapma Usulleri ==
* '''Monokratik Usuller'''
** [[Ferman]]
** [[Misak]]
* '''Demokratik Usuller'''
** [[Kurucu Meclis]]
** [[Kurucu Referandum]]
== Anayasa Çeşitleri==
Bazı ülkelerde yazılı, bazılarında ise yazısız genel kabul görmüş uygulamalar şeklindedir. [[Türkiye]]'nin de aralarında bulunduğu çoğu ülkede anayasa, yazılı ve bütünsel bir belgedir. Bu tip ülkeler "biçimsel" anlamda anayasaya sahiplerdir. Oysa [[İngiltere]]'de yazılı bir anayasa yoktur. Buna ise "teamüli anayasa" denmektedir. Bu ülkede temel kurumların işleyişi yüzlerce yıllık geleneklere, yasalara ve belgelere göre düzenlenir.
"Anayasalı devlet" ve "anayasal devlet" ayrımına gitmek gereklidir. Bu ayrımda ise şekli anlamda bir anayasası olan devlet bu belgede modern anayasanın gereklerini yerine getirmiyorsa yani devletin temel kurumlarının nasıl işleyeceği muğlak ve daha da önemlisi kişi temel hak ve özgürlükleri tam anlamıyla güvence altında değilse devlet anayasal bir devlet sayılmamakta sadece anayasa sahibi bir devlet anlamına gelen "anayasalı devlet" sıfatını almaktadır. Buna karşın ister teamüli ister şekli anayasa sahibi olsun eğer bir devlet temel hak ve özgürlükleri güvence altına almış ise bu devlet anayasal sayılmaktadır.
Son ayrım ise "çerçeve anayasa" ile "düzenleyici anayasa" ayrımıdır.
Eğer anayasa normlarında devletin temel yapılanması hakkında ayrıntılı bilgilere giriliyor ve düzenlemeler yapılıyorsa bu düzenleyici anayasadır.
Anayasa normları sadece devletin temel yapılanmasını çiziyor ve düzenlemeyi kanunlara bırakıyorsa bu ise çerçeve anayasadır.
=== Yazılı anayasa ===
Yetkili organ tarafından yapılmış ve bir anayasada yer alması gereken kuralları içeren temel belgedir.
=== Geleneksel anayasa ===
Yazılı olmayan, sürekli uygulama sonucu ortaya çıkan anayasadır. (Örn: İngiltere)
'''Bir devletin geleneksel anayasasının olması, anayasa alanında ortaya çıkan hiç yazılı belge olmadığı anlamına gelmez.'''
Bir görüşe göre töreler de bu kapsama girer.
=== Yumuşak anayasa ===
Maddelerinin değiştirilme usullerinin herhangi bir kanunun değiştirilme usulünden farklı olmadığı anayasalardır.
=== Katı (Sert) anayasa ===
Bu anayasalar için özel, değiştirilmesi zor yöntemler benimsenmiştir.
Bir anayasanın 'sert' olduğunu gösteren özellikler:
* Değiştirilemeyecek maddeler içermesi
* Değiştirilmesi için özel (nitelikli) çoğunluk aranması (3/5, 2/3 gibi)
* Halkoylaması usulüne yer vermesi
=== Çerçeve anayasa ===
Kısa ve öz hükümlerden oluşur. Soyut mahiyettedir. Genel bir çerçeve çizer ve içinin doldurulmasını yasama organına bırakır. Bu anayasayı kabul eden ülkelerde demokrasi köklüdür. Örneğin; 1787 Amerikan Anayasası çerçeve bir anayasadır. Toplam 7 temel madde ve bunlara ek olarak sonradan çıkarılmış 27 ek maddeden (Amendment) oluşmaktadır.
=== Kazuistik anayasa ===
Uzun ve ayrıntılı kurallardan oluşan, kesin hükümlerin belirlendiği anayasadır.
== Dış bağlantılar ==
* [http://www.constitution.org/cons/natlcons.htm Dünya ülkelerinin anayasaları]
* [http://www.tbmm.gov.tr/anayasa.htm TC Anayasası]
==Kaynakça==
<references />
{{hukuk}}
{{İnsan hakları}}
[[Kategori:Anayasalar| ]]
| 