Yanardağ: Revizyonlar arasındaki fark

'''Yanardağ''' ya da '''volkan''', [[magma]]nın ([[dünyaDünya]]'nın iç tabakalarında bulunan, yüksek [[basınç]] ve yüksek [[sıcaklık]]la erimiş kayalar) yeryuvarlağının yüzeyinden dışarı püskürerek çıktığı [[Coğrafya|coğrafi yer şekilleridir]]. Güneş sistemindeSistemi'nde bulunan kayalık gezegen ve uydularda (bazıları çok aktif olan) birçok yanardağ olmasına rağmen, bu olgu, en azından dünyadaDünya'da, genellikle [[tektonik plaka]] sınırlarında görülür. Ne var ki, [[sıcak nokta yanardağları]]nda önemli istisnalar vardır. Yanardağların araştırıldığı bilim dalına ''[[volkanoloji]] (yanardağbilimi)'' denir.

* '''Kalkan yanardağlar''': Şekli kalkana benzeyen dağlar oluşturacak şekilde zamanla biriken yüksek miktarda lav çıkartan yanardağlar çoklukla [[Havai]] ve [[İzlanda]]'da görülürler. Lav akışları genellikle çok kızgın ve çok akışkan olup uzun akıntılara neden olurlar. Yeryüzündeki en büyük lav kalkanı, 120 km çapındaki ve deniz tabanından zirvesine 9.000  m yüksekliğindeki [[Mauna Loa]]'dır. [[Mars (gezegen)|Mars]]'taki Olympus Mons, bir kalkan yanardağıdır ve [[güneşGüneş sistemiSistemi']]nde şimdiye kadar keşfedilmiş olan en yüksek [[dağ]]dır.

* '''Volkanik koniler''', yanardağın ağzında biriken ufak kaya parçacıkları fırlatan püskürmelerden dolayı oluşur. Bu püskürmeler, 30–300  m yüksekliğinde, koni şeklinde tepeler oluşturur ve nispeten kısa ömürlü olurlar.

Yanardağlar genellikle ya tektonik plaka sınırlarında ya da sıcak noktalarda yer alırlar. Yanardağlar uyuyan (etkin olmayan) ya da faal (aktif -neredeyse sürekli çıkış ve kesikli püskürmeler) olabilirler, önceden tahmin edilemeden halâhâlâ değiştirebilirler.

Sönmüş yanardağlar ise, bilim insanlarının bir daha püskürmelerini olası görmedikleri yanardağlardır. Bir yanardağın gerçekten sönmüş olup olmadığının belirlenmesi zordur. Örneğin, çanakların milyonlarca yıllık ömürleri olduğu bilindiğinden, on binlerce yıl püskürmemiş bir çanağın sönmüş değil uyuyan olarak tanımlanması gerekir. [[Yellowstone Ulusal Parkı]]'nda bulunan [[Yellowstone Çanağı]], en az 2 milyon.000.000 yaşındadır ve 70 bin.000 yıldan beri hiç püskürmemiştir, fakat bilim insanları tarafından sönmüş olarak tanımlanmaz. Doğrusu, çanak sık sık depremler yarattığı, etkin bir [[jeotermal]] sistemi bulunduğu ve yüzeyi hızlı değiştiği için, birçok bilim insanı tarafından çok etkin bir yanardağ olarak kabul edilir.

Yeryuvarlağının iç kesimlerinin çoğu gibi, magmanın hareketleri ve dinamikleri de fazla iyi anlaşılamamıştır. Ancak, bir püskürmenin, yanardağın altında bulunan katı bir tabakaya (dünyanınDünya'nın kabuğuna) doğru magmanın hareket ederek bir "magma odacığı"nı işgal etmesinin ardından geldiği bilinmektedir. Sonunda, odacıktaki magma yukarı doğru itilir ve gezegenin yüzeyine lav olarak yayılır ya da yükselen magma civardaki yer şekillerinde bulunan suyu ısıtır ve patlamalı buhar çıkışlarına neden olur. Bu çıkışlar ya da magmadan kaçan gazlar, kaya, kül, volkanik cam ve/veya volkanik külün kuvvetli bir şekilde fırlatılmasına yol açar. Püskürmeler daima kuvvetli olmasa da, akıntı veya büyük patlamalar şeklinde olabilirler.

[[Dosya:Destructive plate margin.png|thumb|300px|Depremlere ve volkanik püskürmeye yol açan yokediciyok edici marj diyagramı]]

Karada bulunan çoğu yanardağ yokediciyok edici plaka marjlarında oluşurlar, yani okyanus kabuğu, daha yoğun olduğu için kıta kabuğunun altına itilir. Hareketli bu plakaların arasındaki sürtünme okyanus kabuğunun erimesine neden olur ve düşen yoğunluk yeni oluşan magmanın yükselmesine yol açar. Magma yükseldikçe kıta kabuğundaki zayıf alanlardan geçer ve bir veya daha çok yanardağ olarak püskürür. Örneğin, St. Helens Yanardağı, okyanus plakası olan Juan de Fuca Plakası ve kıta plakası olan Kuzey Amerika Plakası arasındaki marjdan içeride, karadadır.

==== ''Yeryüzü Şeklininşeklinin Bozulmasıbozulması'' ====