Ay'da su: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
"Lunar water" sayfasının çevrilmesiyle oluşturuldu. Etiket: İçerik Çevirmeni |
|||
1. satır:
{{Öksüz|date=Kasım 2015}}
[[Dosya:Direct_evidence_of_lunar_water.jpg|right|thumb|350x350px|Chandrayaan-1'in Chandra Yükselti Kompozisyonu (CHACE) çıkış profiliyle Ay atmosferinde Ay suyunun bulunduğuna dair doğrudan delil]]▼
[[Dosya:Chandrayaan1_Spacecraft_Discovery_Moon_Water.jpg|right|thumb|350x350px|Bu resimler, Chandrayaan-1'in Ay Mineraloji Haritalama (İng. Moon Mineralogy Mapper) cihazının Ay'ın yanında Dünya'ya bakmayan çok genç bir Ay kraterini göstermektedir. ]]▼
▲[[Dosya:
▲[[Dosya:
'''Ay'da su''', [[Ay]]'ın yüzeyinde bulunan sudur. Sıvı hâldeki su Ay'ın yüzeyinde kalamaz ve [[su buharı]] [[Fotoliz|Güneş ışığı tarafından ayrıştırılarak]] ortaya çıkan [[hidrojen]] çabucak uzay boşluğunda kaybolur. Fakat 1960'lardan beri bilim insanları, Ay'ın kutuplarında soğuk ve devamlı gölgede kalan kraterlerde buzun varlığını sürdürebileceğini tahmin etmişlerdi. Su molekülleri ayrıca Ay yüzeyi üzerindeki ince gaz tabakasında tespit edilmiştir.<ref name="space"><cite class="citation web" contenteditable="false">[http://www.space.com/18067-moon-atmosphere.html "Atmosphere of the Moon"]. space.com<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref><ref name="nasa"><cite class="citation web" contenteditable="false">[http://www.nasa.gov/mission_pages/LADEE/news/lunar-atmosphere.html#.VCzkF2eSxQA "Is There an Atmosphere on the Moon? ]</cite></ref>
Satır 6 ⟶ 8:
Ay kutuplarında serbest su buzu bulunduğuna dair kesin olmayan deliller, bağlı hidrojenin varlığını farzeden muhtelif rasatlarda edinilmiştir.
18 Kasım 2008'de Ay'a Çarpış sondası (İng. ''Moon Impact probe''), Hindistan'ın ''Chandrayaan-1'' uzay aracınca Ay yüzeyinin 100 kilometre üzerinden bırakıldı. 25 dakikalık iniş sürecinde Çarpış sondasıda bulunan Chandra'nın Yükselti Kompozisyonu (CHACE) aleti, Ay'ın yüzeyi üzerinde bulunan ince atmosferden aldığı 650 kütle spektrumuyla suyun var olduğuna dair deliller topladı.<ref>[http://www.planetary.org/blogs/emily-lakdawalla/2010/2430.html Water on the Moon: Direct evidence from Chandrayaan-1's Moon Impact Probe].
Su, Ay'a muhtemelen jeolojik zaman aşımlarında su taşıyan [[
Ay'da suyun varlığı için yapılan arama, bilhassa uzun dönemli Ay yerleşimini büyük ölçüde mümkün kıldığından hatırı sayılır derecede ilgi çekti ve birçok yeni ay misyonu için motivasyon oldu.
== Ay'daki suyun keşfi ==
[[Dosya:
24 Eylül 2009 tarihinde [[Science|''Science'']] mecmuası, [[Hindistan Uzay Araştırma Örgütü|Hindistan Uzay Araştırma Teşkilatı]]'nın (HUAT) ''Chandrayaan-1'' uydusunda bulunan bulunan Moon Mineraloji Mapper (M³) aletinin Ay'da su tespit ettiğini bildirdi.<ref><cite class="citation journal" contenteditable="false">Pieters, C. M.; Goswami, J. N.; Clark, R. N.; Annadurai, M.; Boardman, J.; Buratti, B.; Combe, J. -P.; Dyar, M. D.; Green, R.; Head, J. W.; Hibbitts, C.; Hicks, M.; Isaacson, P.; Klima, R.; Kramer, G.; Kumar, S.; Livo, E.; Lundeen, S.; Malaret, E.; McCord, T.; Mustard, J.; Nettles, J.; Petro, N.; Runyon, C.; Staid, M.; Sunshine, J.; Taylor, L. A.; Tompkins, S.; Varanasi, P. (2009). </cite></ref>
M<sup>3</sup> M3, Ay'ın yüzeyinde 2,8-3,0 mikrometre civarında soğurma özellikleri tespit etti. Silikat cisimler için bu tür özellikler, tipik olarak [[hidroksil]] veya içinde su içinde su bulunduran malzemelere atfedilir.Ay'da daha çok soğuk yüksek enlemlerde ve birkaç taze feldspatlı kraterde en fazla görünen bu özellik, yaygın olarak dağılmış bir absorpsiyon olarak görülüyor. Bu özelliğin Güneş almış M<sup>3</sup> verileriyle nötron spektrometresiyle alınmış H çokluğu verileri arasındaki genel korelasyon eksikliği, OH ve H<sub>2</sub>O oluşumu ve saklamasının devam eden yüzeysel bir süreç olduğunu göstermektedir. OH/H<sub>2</sub>O üretimi süreçleri kutuptaki soğukluk tuzaklarını besleyebilir ve Ay regolitini uçucuların insanlarca keşfi için aday bir kaynak yapabilir.
Bir görüntüleme spektrometresi olan Moon Mineralogy Mapper (M<sup>3</sup>), 29 Ağustos 2009'da misyonu ani olarak biten Chandrayaan-1 misyonuyla uçan 11 aletten biriydi.<ref name="isro_pressrel_090829"><cite class="citation web" contenteditable="false">[http://www.isro.org/pressrelease/scripts/pressreleasein.aspx?Aug29_2009 "Welcome To ISRO:: Press Release:: 29 August 2009"].</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fen.wikipedia.org%3ALunar+water&rft.btitle=Welcome+To+ISRO%3A%3A+Press+Release%3A%3A+29+August+2009&rft.genre=book&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.isro.org%2Fpressrelease%2Fscripts%2Fpressreleasein.aspx%3FAug29_2009&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" contenteditable="false">
Ay bilim insanları onyıllardır su depoları ihtimalini tartışmışlardı. Şimdi giderek "onyıllardır süren tartışmanın bittiği konusunda emin" olduklarını bir rapor yazıyor. "Ay'da aslında her türlü yerde su vardır; sadece mineraller içinde değil, fakat parçalanmış yüzeye dağılmış durumda ve muhtemelen derinliklerde buz blokları veya levhaları hâlinde." ''Chandrayaan ''misyonundan alınan sonuçlar, ayrıca "sulu sinyallerle dolu geniş bir yelpaze sunuyor."<ref><cite class="citation news" contenteditable="false">[http://www.usatoday.com/tech/science/2009-09-23-moon-water_N.htm "It's not lunacy, probes find water in Moon dirt"]. </cite></ref><ref><cite class="citation news" contenteditable="false">[http://www.hindu.com/2009/09/23/stories/2009092357770100.htm "Water discovered on Moon?: "A lot of it actually""]. </cite></ref>
Satır 26 ⟶ 27:
=== 20. yüzyıl ===
; Apollo Programı
Kutupsal Ay kraterlerinin zeminlerinde buz olma ihtimali ilk defa Caltech araştırmacıları Kenneth Watson, Bruce C. Murray ve Harrison Brown tarafından 1961 yılında öne sürüldü.<ref>Watson, K., B. C. Murray, and H. Brown (1961), The Behavior of Volatiles on the Lunar Surface, J. Geophys.
Ay yakınında su buharının ilk doğrudan delili 7 Mart 1971'de [[Apollo 14]] ALSEP Supratermâl İyon Dedektörü Deneyi (İng. ''Suprathermal Ion Detector Experiment, SIDE'') ile bulundu. Su buharı iyonlarının bir dizi patlamaları Ay yüzeyinde Apollo 14'ün iniş yerine yakın yerde kütle spektrometresi aleti tarafından gözlemlenmiştir.<ref>Freeman, J.W., Jr., H.K. Hills., R.A. Lindeman, and R.R. Vondrak, Observations of Water Vapor at the Lunar Surface, ''The Moon'', 8, 115-128, 1973</ref>
; Luna 24
Şubat ayında 1978 Sovyet bilim insanları Jeokimya Vernadsky ve Analitik Kimya Enstitüsü'nden M. Akhmanova, B. Dement'ev ve M. Markov, oldukça kesin şekilde bir su tespitini iddia eden bir bildiri yayınladı.<ref name="Geokhimiia_rus"
; Clementine misyonu
[[Dosya:
1994'da Ay'da su buzu olduğuna dair önerilen bir delil, ABD'nin askerî Clementine sondası tarafından geldi. 'Bistatic radar deneyi' olarak bilinen bir araştırmada Clementine, vericisini Ay'ın güney kutbunun karanlık bölgelerine radyo dalgaları ışımak için kullanılır.<ref>[http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/274/5292/1495 The Clementine bistatic radar experiment] — Science</ref> Bu dalgaların yankıları Dünya'da Deep Space Network 'un büyük çanak antenleri tarafından tespit edildi. Bu yankıların büyüklüğü [[polarizasyon]]<nowiki/>u, kayalık bir yüzeyden ziyade buzlu bir yüzeyle uyuşmasına rağmen sonuçlar yetersiz olduğundan<ref name="Clementine">[http://lunar.arc.nasa.gov/results/ice/clem.htm Clementine Probe]<sup class="noprint Inline-Template" contenteditable="false">[''<span title=" since September 2013">dead link</span>'']</sup></ref> bunların önemi sorgulandı.<ref><cite class="citation journal" contenteditable="false">Simpson, Richard A.; Tyler, G. Leonard (1999). </cite></ref><ref><cite class="citation journal" contenteditable="false">Campbell, Donald B.; Campbell, Bruce A.; Carter, Lynn M.; Margot, Jean-Luc; Stacy, Nicholas J. S. (2006). </cite></ref> Yer tabanlı radar ölçümler, kalıcı gölgede olan ve bu sebeple Ay buzu barındırabilen alanları tanımlamak için kullanıldı: kutba doğru 87.5 derece enlemdeki gölgeli alanların tamamının kuzey ve güney kutuplarına göre 1030 ve 2550 kilometrekare olduğu tahmin edildi.<ref name="Margot1999"><cite class="citation journal" contenteditable="false">Margot, J. L. (1999). </cite></ref> Ek arazi kapsayan ilave bilgisayar simülasyonları, 14.000 km²'ye kadar bir alanın kalıcı gölgede olabileceğini öne sürdü.<ref name="M03"><cite class="citation web" contenteditable="false">Linda, Martel (June 4, 2003). </cite></ref>
; Lunar Prospector
Satır 41 ⟶ 42:
=== 21. yüzyıl ===
; Deep Impact
14 Kasım 2008 tarihinde ''[[Deep Impact (uzay aracı)|Deep Impact]]'' spacecraft produced inconclusive spectroscopic data suggestive of water on the Moon. In 2006, observations with the [[Arecibo Gözlemevi|Arecibo]] planetary radar showed that some of the near-polar Clementine radar returns, previously claimed to be indicative of ice, might instead be associated with rocks ejected from young craters. If true, this would indicate that the neutron results from Lunar Prospector were primarily from hydrogen in forms other than ice, such as trapped hydrogen molecules or organics. Nevertheless, the interpretation of the Arecibo data do not exclude the possibility of water ice in permanently shadowed craters.<ref><cite class="citation web" contenteditable="false">Paul Spudis (2006). </cite></ref> In June 2009, NASA's ''Deep Impact'' spacecraft, now redesignated EPOXI, made further confirmatory bound hydrogen measurements during another lunar flyby.<ref name="space.com"
; Kaguya
As part of its lunar mapping programme, Japan's Kaguya probe, launched in September 2007 for a 19-month mission, carried out gamma ray spectrometry observations from orbit that can measure the abundances of various elements on the Moon's surface.<ref>[http://www.kaguya.jaxa.jp/en/equipment/grs_e.htm Kaguya Gamma Ray Spectrometer], JAXA</ref> Japonya'nın Kaguya sondanın yüksek çözünürlüklü görüntüleme sensörleri Ay'ın güney kutbu etrafında<ref><cite class="citation web" contenteditable="false">[http://www.spaceflightnow.com/news/n0907/06kaguya/ "Japan's now-finished lunar mission found no water ice"]. </cite></ref> sürekli gölgeli kraterlerde su buzuna ait herhangi bir işarete rastlamadı ve ejekta patlaması içeriğini incelemek amacıyla Ay yüzeyine çarparak misyonuna son verdi.<ref><cite class="citation web" contenteditable="false">[http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/8094863.stm "Japanese probe crashes into Moon"]. </cite></ref>
; Chang'e 1
2007 yılının Ekim ayında uzaya fırlatılan [[Çin Halk Cumhuriyeti]]'nin Chang'e 1 2007 yılının Ekim ayında uzaya fırlatılan Çin Halk Cumhuriyeti'nin Chang'e 1 uydusu, muhtemelen buzlu su bulunan bâzı kutup bölgelerinin ilk ayrıntılı fotoğraflarını çekti.<ref name="who's orbiting">[http://science.nasa.gov/headlines/y2008/20feb_orbitingthemoon.htm "Who's Orbiting the Moon?"]</ref>
[[Dosya:
[[Dosya:
; Chandrayaan-1
14 Kasım 2008 tarihinde [[Hindistan|Hint]] uzay aracı Chandrayaan-1'in su buzunun varlığını analiz etmek için serbest bıraktığı ve aynı gün saat 20:31'de Ay'ın güney kutbundaki [[Shackleton krateri|Shackleton Krateri]]'ne çarpan Ay darbe sondası Moon Impact Probe (MIP), yüzey altından etrafa fırlayan artıkları su buzunun varlığını tespit etmek üzere analiz etti.<ref><cite class="citation web" contenteditable="false">[http://www.hindu.com/2008/11/15/stories/2008111560851200.htm "Chandrayaan team over the Moon"]. </cite></ref>
25 Eylül 2009 günü [[NASA]], Chandrayaan-1 uzay gemisindeki Moon Mineralogy Mapper (M3) aletinden gönderilen verilerin Ay yüzeyinin geniş alanları üzerinde hidrojen varlığını<ref name="Kemm"
Mart 2010'da Chandrayaan-1'de bulunan [//en.wikipedia.org/wiki/Mini-RF][[Mini-SAR]]'ın Ay'ın kuzey kutbuna yakın yerde 40'dan fazla devamlı karanlık kalan krater tespit ettiği haber edildi. Bu karanlık kraterlerin muhtemelen 600 milyon ton su buzu ihtiva ettiği tahmin edilmektedir.<ref name="BBC2Mar2010"
Sonuçlar, Chandrayaan-1'de bulunan diğer NASA aletlerinin son bulgularıyla tutarlıdır olmasına rağmen (su buharı, NASA'nın [[Lunar Crater Observation and Sensing Satellite]] veya LCROSS<ref name="additional evidence"
; Lunar Reconnaissance Orbiter
Ay'da buz arama, 18 Haziran 2009'da uzaya fırlatılan NASA'nın Lunar Reconnaissance Orbiter (LRO) / [[Lunar Crater Observation and Sensing Satellite|LCROSS]] misyonuyla devam etti. LRO'da bulunan aletler, suyun varlığına daha fazla delil olabilecek çeşitli gözlemler gerçekleştirdi. 9 Ekim 2009 tarihinde, Atlas V taşıyıcı roketinin Centaur üst kademesi, 11:31 UTC'de Cabeus kraterine çarpmaya yönlendirildi, kısa bir süre sonra LCROSS uzay aracı oluşan enkaz bulutunun içinden uçarak su buharının varlığını algılama girişiminde bulundu.<ref>[http://lcross.arc.nasa.gov/mission.htm LCROSS mission overview], NASA</ref> Hemen fevkalade bir bulut görülmemesine rağmen, spektrometre verilerini analiz etmek için zaman gerekiyordu. 13 Kasım 2009 günü NASA, çarpma bulutundan elde edilen verilerin analizinden sonra suyun spektral varlığının teyit edildiğini bildirdi.<ref name="spectraResult"
LRO'nun lazer altimetresinin Ay'ın güney kutbundaki Shackleton kraterinde yaptığı muayene, o krater yüzeyinin % 22 kadar buzla kaplı olduğunu göstermektedir.<ref>[http://www.nasa.gov/mission_pages/LRO/news/crater-ice.html Researchers Estimate Ice Content of Crater at Moon's South Pole] (NASA)</ref>
69. satır:
=== Üretimi ===
Ay'daki suyun iki potansiyel kökeni vardır: Ay'a çarpan su taşıyıcı [[
Oksit yüzeylerinde (S=O) ulaşılabilir [[oksijen]] atomlarının proton (H+) reaksiyonu ile oluşan [[hidroksil]] yüzey grubundan (S–OH) ayrıca oksit minerallerinin yüzeyinde adsorbe edilmiş su moleküllerine (H<sub>2</sub>O) de dönüştürülebilir. Oksit yüzeyde farzedilen bir kimyasal düzenlenmenin kütle dengesi, aşağıdaki gibi şematik olarak yazılabilir:
81. satır:
=== Tuzaklama ===
Güneş radyasyonu normalde serbest hâlde olan su veya su buzunu bileşen elementleri olan [[hidrojen]] ve [[oksijen]]<nowiki/>e ayırarak Ay yüzeyinden siler, onlar da uzaya fırlar. herhangi şerit olacaktır. Ancak Ay'ın dönüş ekseninin ekliptik düzlemle sadece çok hafif olan eksenel eğiminden (1.5 °) dolayı, kutuplara yakın bâzı derin kraterler hiç Güneş ışığı almayarak kalıcı olarak gölgelde kalırlar (mesela Shackleton ve Whipple kraterine bakınız). Bu bölgelerde sıcaklık asla yaklaşık 100 [[Kelvin|K]] (takriben -170 ° Celsius)<ref>[http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/ice/ice_moon.html Ice on the Moon], NASA</ref> üzerine çıkmaz ve bu kraterler düşen bütün su, çok uzun süreler boyunca donmuş ve istikrarlı şekilde kalabilir — Ay ekseni yönelimindeki istikrara bağlı olarak belki de milyarlarca yıl.<ref name="sciam 9-Jul-08"
=== Nakletme ===
Serbest su, Ay'ın aydınlanmış bölgelerinde mevcudiyetini sürdürememesine rağmen Ay minerallerinde Güneş rüzgârının etkisi ile üretilen her su, buharlaşma ve yoğunlaşma süreci ile kalıcı soğuk kutup bölgelerine göç edebilir ve belki de buz, orada kuyruklu yıldız çarpmalarının getirdiği başka buza ilaveten birikir.<ref name="space.com"
Su taşıma / hipotetik yakalama mekanizmasının (varsa) nasıl olduğu bilinmemektedir: gerçekten doğrudan Güneş rüzgârına maruz kalan, su üretiminin olduğu Ay yüzeyleri, doğrudan su üretimineizin veremeyecek kadar sıcakken (ve Güneş ışıması da devamlı suyu ayrıştırır) Güneş'e maruz kalmayan soğuk bölgelerde su üretimi olmaz (veya çok daha az olur). Işıklı bölgelerde su moleküllerinin beklenen kısa ömrü göz önüne alındığında, kısa bir taşıma mesafesi prensipte yakalama olasılığını arttıracaktır. Başka bir deyişle soğuk, karanlık bir kutup kraterine yakın yerlerde üretilen su moleküllerin varlıklarını sürdürme ve yakalanma ihtimalleri en yüksektir.
98. satır:
Ay'da kullanılabilir miktarlarda varsayımsal su keşfi, suyunu sahibi ve kimin kullanma hakkına sahip olduğu konusunda yasal soruları gündeme getirebilir. Birleşmiş Milletler Uzay Antlaşması kamerî kaynakların sömürülmesini önlemez, ama bireysel ulusların Ay'a sahip çıkmasını önler etmez ve genellikle ülkeleri oradaki kaynakların sahipliğini iddia etmeye engelleme olarak yorumlanır.<ref>[http://www.unoosa.org/oosa/SpaceLaw/outerspt.html Treaty on Principles Governing the Activities of States in the Exploration and Use of Outer Space, including the Moon and Other Celestial Bodies ("Outer Space Treaty")], UN Office for Outer Space Affairs</ref><ref>[http://www.space.com/scienceastronomy/060306_lunar_ice.html "Moon Water: A Trickle of Data and a Flood of Questions"], space.com, March 6, 2006</ref> Ancak çoğu hukukçu mütehassızlar, sorunun nihai testinin ulusal veya özel aktiviteyi emsal olarak göstererek ortaya çıkacağına katılır. Böyle Shackleton Enerji Şirketi gibi bâzı özel şirketler, hâlihazırda Ay'dan veya asteroitlerden kendi çaba, risk ve yatırımlarıyla her ne kadar kaynak çıkarırlarsa çıkarsınlar veya yarar elde ederlerse etsinler, buna sahip olma hakkını talep ediyorlar. [[Ay Antlaşması]] özellikle kamerî kaynakların sömürülmesini "uluslararası bir rejim" tarafından idare edilmesi gerektiğini öngörmekteyse de bu antlaşma büyük uzay-faring milletler herhangi biri tarafından onaylanmamıştır.<ref>[http://www.unoosa.org/oosa/SpaceLaw/gares/html/gares_34_0068.html Agreement Governing the Activities of States on the Moon and Other Celestial Bodies ("Moon Treaty")], UN Office for Outer Space Affairs</ref>
==
{{Reflist|2}}
[[Kategori:Ay'ın keşfi]]
| |||