Cezayir: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmemiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
Gerekçe: + vandalizm amaçlı değişiklik |
|||
79. satır:
'''Cezayir''' ([[Berberi dilleri]]: '''Dzayer'''; [[Arapça]]: الجزائر) ya da resmi adıyla '''Cezayir Demokratik Halk Cumhuriyeti''', Kuzey [[Afrika]]'da ülke, Afrika'nın en büyük ülkesi. Cezayir'in komşuları kuzeydoğuda [[Tunus]], doğuda [[Libya]], güneydoğuda [[Nijer]], güneybatıda [[Moritanya]] ve [[Mali]], batıda [[Fas]] ve [[Batı Sahra]]'dır. Etnik açıdan bir İslam, [[Araplar (halk)|Arap]] ve [[Berberi]] ülkesidir. Ülke ismi (''El Cazayir'') Arapçada "adalar" anlamına gelir.
== Tarih ==
{{ana madde|Cezayir tarihi}}
Cezayir'de 2 milyon yaşında [[hominid]] iskeletleri bulunmuştur. Araştırmacılar, ülkede [[Yontmataş çağı]]ndan kalma [[homo habilis]] ve [[homo erectus]] fosilleri de ortaya çıkartmıştır. [[Cilalı Taş Devri|Cilalıtaş]] devrinde şu anda [[Sahra Çölü]]'nün bulunduğu alanlar daha sulaktı. Böylece Cezayir'in şu anda çöl olan güney bölgesinde insanlar yaşayabiliyordu. Bu dönemden kalma mağara resimleri bulunmaktadır.
===Antik Dönem ve İslam Öncesi Cezayir===
Cezayir'de 2 milyon yaşında [[hominid]] iskeletleri bulunmuştur. Araştırmacılar, ülkede [[Yontmataş çağı]]ndan kalma [[homo habilis]] ve [[homo erectus]] fosilleri de ortaya çıkartmıştır. [[Cilalı Taş Devri|Cilalıtaş]] devrinde şu anda [[Sahra Çölü]]'nün bulunduğu alanlar daha sulaktı. Böylece Cezayir'in şu anda çöl olan güney bölgesinde insanlar yaşayabiliyordu. Bu dönemden kalma mağara resimleri bulunmaktadır.
[[M.Ö.]] 1000 yıllarında [[Fenikeli]] tüccarlar Cezayir’in Akdeniz kıyılarına yerleşime başlamıştır. [[Kartacalılar|Kartaca Krallığı]]nın [[M.Ö.]] 146 yılında Romalılar tarafından yıkmasıyla Cezayir, “Mauretania Caesariensis” adıyla imparatorluğun bir eyaleti haline geldi. [[Antik Yunanistan]] ve [[Roma İmparatorluğu]]'nda Numidya (Νομαδια) olarak bilinen yörenin adı, [[Yunanca]] "göçebe" anlamındaki ''nomados'' (νομαδος) kelimesinden gelir. Roma İmparatorluğu’nun yıkılmasıyla Cezayir' de sırasıyla [[Vandallar]] ve [[Bizans]]’ın hakimiyeti altına girdi.
===Osmanlı Dönemine Kadar Cezayir===
7. yüzyılın ortalarından itibaren [[Emevi]] akınlarına uğrayan Cezayir’ deki Berberi kabilelerinde yüzyılın sonuna doğru İslamiyet yayılmaya başladı. Emevî hakimiyetindeki uygulamalara isyan eden Berberi kabileleri yerel emirlikler kurmuştur. 777-909 yılları arasında hüküm süren [[Rüstemiler Devleti]] Cezayir'deki Müslümanların kurduğu ilk bağımsız devlettir. Batı Cezayir Fas’ta hüküm süren [[İdrisiler]]’in , Doğu Cezayir [[Aglebiler]] idaresine girdi. 909 yılında [[Rüstemiler Devleti]] ve [[Aglebiler]]' in yıkılmasıyla Cezayir [[Fatımi Devleti]]’ nin hakimiyetine girdi. 10. yüzyıl sonlarında [[Berberiler]] Cezayir'de yeniden küçük ve kısa ömürlü devletçikler kurmaya başladılar. [[Ziriler]] ve [[Hammadiler]] (1015-1152) devletleri kuruldu. Bu sırada [[Murabıtlar]] [[Tilimsan]], [[Ténès]] ve [[Cezayir (şehir)|Cezayir]]’e kadar Kuzey Afrika’yı hakimiyetleri altına aldı (1062). 1130-1269 tarihleri arasında hüküm süren [Muvahhidler]] Hammâdî ve Murabıt Devleti’ne son vererek Cezayir ve bütün Kuzey Afrika’yı ele geçirdi. Muvahhidler’den sonra Doğu Cezayir Tunus’taki [[Hafsiler| Hafsi Devleti]]’nin (1228-1574)topraklarına katıldı. Orta ve Batı Cezayir ise [[Tlemsen]] merkezli [[Abdülvadiler]]’in (1235-1550) idaresine girdi. [[Abdülvadiler]]’ in zayıflamasıyla Bedevi kabileler isyan ederek bir çok şehirde kendi emirliklerini kurdular. [[İspanyollar]]' da 1505-1513 arasında sahildeki önemli şehirleri ele geçirdiler.<ref name= "cezayir">[http://www.islamansiklopedisi.info/dia/ayrmetin.php?idno=070485 "Cezayir"; TDV İslam Ansiklopedisi; Cilt: 7; Sayfa: 484-494; İstanbul;
1993]</ref>
===Osmanlı Döneminde Cezayir===
[[Oruç Reis]] ve kardeşi [[Barbaros Hayreddin Paşa|Hızır Reis]] Cezayir’e gelip İspanyollar’a karşı mücadeleye girişmeye başlamışlardır. [[Cerbe adası]]na yerleşen ve Yavuz Sultan Selim’in himayesi altına giren kardeşler, [[Cezayir (şehir)|Cezayir]] ve [[Şerşel]]'i ele geçirdiler. Şerşel ve Cezayir sultanı ilan edilen Oruç Reis, [[Ténès]] ve [[Tlemsen]]’i ele geçirmiş ancak 1518’de Tlemsen’i geri almak isteyen İspanyollar’la yaptığı savaşta hayatını kaybetti. Onun yerine geçen [[Barbaros Hayreddin Paşa|Hızır Reis]] Osmanlılar’ın desteğini sağlamaya çalıştı ve 1519 da Yavuz Sultan Selim’den yardım istedi. Yavuz Sultan Selim “Hayreddin” lakabıyla andığı Hızır’ı Cezayir hakimi olarak tanıyarak ona askeri destek yolladı. Bu şekilde [[hutbe]]nin padişah adına okunmaya başlandığı Cezayir, Osmanlı nüfuzu altına girdi. <ref name= "osmanlı dönemi cezayir">[http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/776/9921.pdf "Osmanlı Yönetimi Döneminde Tunus ve Cezayir' in Eğitim ve Kültür Tarihine Genel Bir Bakış
"; Degiler-Ankara Üniversitesi;Sabri Hizmetli]</ref>
98. satır:
[[1534]] yılında [[Kanuni Sultan Süleyman]]’ın Barbaros Hayreddin’i İstanbul’a davet edip Cezayir beylerbeyi sıfatı ile onu Osmanlı donanmasının başına getirmesiyle Cezayir doğrudan doğruya bir Osmanlı beylerbeyiliği haline geldi.Cezayir’deki Osmanlı egemenliği [[1830]] yılına kadar devam etmiştir. Bu dönemde Cezayir, Tunus ve Trablusgarp' la birlikte "Garp Ocakları" şeklinde adlandırılmış ve ayrı bir statü ile idare edilmiştir. Bu özel statü kapsamında Osmanlı hakimiyetinde olan Cezayir, idari bakımdan Beylerbeyler Devri (1518-1587), Paşalar Devri (1587-1659), Ağalar Devri (1659- 1671) ve Dayılar Devri (1671-1830) olmak üzere dört farklı dönem yaşanmıştır.<ref name= "osmanlı dönemi cezayir" />
===Fransız Sömürgesi Döneminde Cezayir===
[[File:Abd_al-Qadir.jpg|thumb|[[Emir Abdülkadir, 1865]]]]
5 Temmuz 1830' de Cezayir şehrinin ele geçirilmesiyle Fransızlar' ın Cezayir' deki sömürge dönemi başladı. [[Emir Abdülkadir]] idaresindeki isyan hareketi sonucunda Fransızlar Cezayir’in bütününü 1847’de ele geçirebildi. Osmanlı yönetimi, Fransız işgalini tanıyarak Cezayir üzerindeki haklarının sona erdiğini ilan etti. İlk sömürge birimleri Cezayir şehri çevresinde kuruldu. Avrupa’dan gelen göçmenlere yerli kabilelerin ellerinden alınan arazilerin verilmesiyle Cezayir' de Avrupalı nüfusu artış gösterdi. 1841-1850 yılları arasında 115.000 hektar arazi dışarıdan gelenlere dağıtıldı. 1847’de ülkedeki Avrupalılar’ın sayısı 104.000 iken 1872’de 245.000’e, 1911 yılında da 752.000’e yükseldi. Bununla birlikte yabancıların sahibi olduğu arazinin miktarı 1860’ta 365.000 iken, 1930’da ise 2.345.000 hektardı. 1848 Fransız anayasasına göre Cezayir sömürgesi üç eyalete ayrılarak Paris’ten tayin edilen bir genel vali tarafından yönetilmeye başlandı. 1870’te sivil idareye geçirilen Cezayir Paris’teki İçişleri Bakanlığı’na bağlandı. Askerî idarenin kalkmasının ardından 1871 yılında Muhammed el-Mukrani’nin liderliğinde toplanan kabileler, ülkenin tamamına yakınında ayaklanma başlattı. 1881’de de Sîdî Şeyh liderliğindeki kabilelerinde katıldığı ayaklanmayı Fransız sömürge yönetimi kanlı şekilde 1884 yılında bastırabildi.<ref name= "cezayir" />
112. satır:
Cezayir' in bağımsızlığından sonra 20 Eylül'de toplanan kurucu meclis ilk Cezayir hükumetinin başkanlığına [[Ahmed bin Bella]]' yı getirdi. Milli Kurtuluş Cephesi, Kasım 1962’de bütün siyasi partileri kapattığı gibi her türlü örgütü de kendisine bağlanmıştır. 13 Ekim 1963 tarihinde yapılan referandumla yeni anayasa kabul edilirken [[Ahmed bin Bella]]' da beş yıl için devlet başkanlığına seçildi. Bağımsızlık savaşında ülkede görülen yıkım ve ülkede yaşayan Avrupalılar' ın da göçüyle ülkede yaşanan ekonomik çöküş sonucunda Ahmed bin Bella, Savunma Bakanı Hüvari Bümedyen tarafından 19 Haziran 1965 askeri bir darbe ile görevden uzaklaştırıldı. Bumedyen 10 Temmuz' da 1963 anayasasını yürürlükten kaldırarak meclisin çalışmalarını askıya aldı.1963 ile 1979 arası başbakanlık görevi askıya alınmıştır. 1980’lerin başından itibaren hızlanan İslamcı akımlar Cezayir’ de önemli yer tutmaya başladı. Ekim 1988’de ülkenin büyük şehirlerinde yaşanan halk ayaklanmaları sırasında çıkan çatışmalarda yüzlerce kişi hayatını kaybetti. <ref name= "cezayir" />
[[Şadli Bencedid]] muhalefetin baskılarına dayanamayarak büyük reformlar yapmak zorunda kaldı. Yürürlükte olan tek parti rejimine ve sosyalist ekonomiye son verdi. 2 Temmuz 1989’da da çok partililiğe izin veren yeni siyasi örgütlenme kanunu ile seçim kanunu kabul edildi. 12 Haziran 1990 gerçekleştirilen ve bazı partilerin katılmadığı seçimlerde [[İslami Selamet Cephesi]] (FIS) kullanılan oyların %56' sını alarak birinci çıktı. 27 Haziran 1991 yılında gerçekleşmesi beklenen genel seçimlerden önce ülkede meydana gelen büyük karışıklık döneminde ordu yönetime el koydu ve İslami Selamet Cephesi liderlerini tutukladı. Ancak yönetim 26 Aralık 1991’de, ülke tarihinde ilk defa çok sayıda siyasi partinin katılımıyla genel seçimlerin birinci turunun yapılması kararını aldı. Genel seçimlerin birinci turunda İslami Selamet Cephesi büyük bir başarı göstererek oyların çoğunu aldı. 16 Ocak 1992’de yapılacak ikinci tur seçimler öncesinde Cumhurbaşkanı [[Şadli Bencedid]]' in istifa etmesiyle yetkilerini yeni oluşturulan yüksek devlet komitesi üstlendi. Yüksek Devlet Komitesi başına [[Muhammed Budiaf]] getirildi. Budiaf’ın başkanlığındaki yüksek devlet komitesi olağan üstü hal ilan ederek seçimleri iptal etti ve İslami Selamet Cephesi taraftarlarını tutuklatmaya başladı. Aynı komite 1992 yılı Mart ayında İslami Selamet Cephesi’ni Mart 1992’de kapattı. Budiaf’ın 29 Haziran 1992 tarihinde koruma subaylarından biri tarafından öldürülmesiyle ülkede siyasi istikrarsızlık baş göstermeye başladı. Budiaf’ın yerine, yüksek devlet komitesi üyesi [[Ali Kafi]] başkanlığa getirildi. <ref name= "cezayir" /> 1999'dan beri cumhurbaşkanlığı görevini [[Abdülaziz Buteflika]] yörütmektedir. İslamcı gruplarla Cezayir hükumeti arasında yaşanan iç savaş 2002 yılında hükumet güçlerinin Cezayir’ e hakim olmasıyla bitirildi.
== Yönetim şekli ==
| |||