Vikipedi

Veganlık: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmemiş revizyon][kontrol edilmemiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
k →‎Beslenme: paragraf uygun yere taşındı
Görseller yenilendi, birkaç bilgi eklendi
16. satır:
 
== Tanımı ==
Veganlık, en basit tanımıyla, hayvan kullanımını ve hayvansal herhangi bir ürünü tüketmeyi reddetmektir. Veganlar, hayvanlardan türetilen, dolayısıyla üretilmesi için hayvanların kullanıldığı yiyecek ürünlerini tüketmediği gibi, yapımında [[deri]], [[kürk]], [[kemik]], [[jelatin]], [[yün]] vb.(koyun yünü, [[Kaşmir (kumaş)|kaşmir]], [[angora]]), [[İpek|ipek]] gibi hayvansal maddelerin kullanıldığı yiyecek dışı maddeleri de kullanmaz, giyimlerinde [[pamuk]] ve [[keten]] gibi bitkisel ya da akrilik gibi sentetik kumaşları kullanırlar. Hayvanlar üzerinde test edilen ve [[lanolin]], [[propolis]] gibi hayvansal ürünürünler içeren kozmetik ve ev temizliği ürünleri de bunlara dahildir. Bunlara ek olarak veganlar, hayvanların kullanıldığı eğlence biçimlerine ([[sirk]], [[boğa güreşi]], [[hayvanat bahçesi]], [[at yarışı]] vs.) katılmaz.
 
Veganlığın yaygınlaşması sonucu büyük metropollerde artık sadece vegan yemekler sunan restoranlar bulunabilmekte, mönülerinde bazı yemeklerin vegan olduğunu belirten restoranların sayısı artmakta, vegan süpermarketler açılmaktadır.
==Çeşitleri==
=== Etik veganlık ===
[[Dosya:Holstein dairy cows.jpg|thumb|266x266px|Etik veganlar, hayvanların insanlar tarafından kaynak olarak kullanılmasına karşı çıkarlar.]]
<nowiki/>[[Dosya:Soja texturiert.jpg|thumb|230px|[[Protein]]i, yüksek olan ve [[kolestrol]] içermeyen soya eti veya [[tekstüre soya]], [[soya fasülyesi]]<nowiki/>nden elde edilir.]]▼
<nowiki/><nowiki/>Veganlığın etik boyutu bireylere yalnızca tür mensupluğu üzerinden değer atamak anlamına gelen [[türcülük]] isimli ayrımcılık biçimi ile ilgilidir. Türcülüğe bakış açısı hayvan teorisindeki hayvan hakları paradigması ile [[Faydacılık|faydacı]] yaklaşım arasındaki temel bir ayrım üzerine kuruludur. Hayvan hakları teorisyenlerinden biri olan [[Tom Regan]], hayvanların 'bir yaşamın öznesi' olmalarından dolayı haklara sahip olduklarını, çünkü inançlara ve arzulara, duygusal bir hayata, hafızaya ve amaçlara yönelik eyleme geçme yetisine sahip olduklarını ve bu sebeple de kendi içlerinde başkaları için ifade ettikleri anlamın ötesinde bir anlamları olduğunu öne sürer. Regan'a göre bir yaşamın öznesi olmaktan kaynaklanan haklar başka geçerli sebepler söz konusu olduğunda çiğnenebilir ancak hayvansal ürünler tüketmek -yani keyif, alışkanlık ya da çiftçilerin ekonomik çıkarları- hayvanlara zarar vermek için yeterli bir sebep olamaz.<ref>Tom Regan, ''The Case for Animal Rights'', University of California Press, 1983, pp. 243, 333–334, 394.</ref>▼
▲Veganlığın etik boyutu bireylere yalnızca tür mensupluğu üzerinden değer atamak anlamına gelen [[türcülük]] isimli ayrımcılık biçimi ile ilgilidir. Türcülüğe bakış açısı hayvan teorisindeki hayvan hakları paradigması ile [[Faydacılık|faydacı]] yaklaşım arasındaki temel bir ayrım üzerine kuruludur. Hayvan hakları teorisyenlerinden biri olan [[Tom Regan]], hayvanların 'bir yaşamın öznesi' olmalarından dolayı haklara sahip olduklarını, çünkü inançlara ve arzulara, duygusal bir hayata, hafızaya ve amaçlara yönelik eyleme geçme yetisine sahip olduklarını ve bu sebeple de kendi içlerinde başkaları için ifade ettikleri anlamın ötesinde bir anlamları olduğunu öne sürer. Regan'a göre bir yaşamın öznesi olmaktan kaynaklanan haklar başka geçerli sebepler söz konusu olduğunda çiğnenebilir ancak hayvansal ürünler tüketmek -yani keyif, alışkanlık ya da çiftçilerin ekonomik çıkarları- hayvanlara zarar vermek için yeterli bir sebep olamaz.<ref>Tom Regan, ''The Case for Animal Rights'', University of California Press, 1983, pp. 243, 333–334, 394.</ref>
 
[[Hayvan Haklarına Abolisyonist Yaklaşım]]'ın kurucu teorisyeni olan Gary L. Francione, "tüm hissedebilir canlıların bir temel hakkı bulunur -başkalarının mülkü olarak muamele görmeme hakkı" düşüncesini öne sürer ve insan harici hayvanların içkin değerleri olduğunu düşünen herkes için tartışılmaz etik zeminin veganlık olması gerektiğini savunur.<ref>[http://www.abolitionistapproach.com/veganism-just-another-way-of-reducing-suffering-or-a-fundamental-principle-of-justice-nonviolence/#.U8pHo4CSxU7 Francione, GL. 2010 Veganism: Just Another Way of Reducing Suffering or a Fundamental Principle of Justice & Nonviolence?] ([http://abolisyonistveganhareket.org/post/77917631687/veganl-k-hayvanlar-n-ac-cekmesini-azaltman-n-bir Türkçe çeviri])</ref> Francione'a göre hayvan kullanımını tamamen ortadan kaldırma yönünde çalışma yapmak yerine hayvanlar için daha iyi koşulların tesis edilmesini savunmak, kurbanlarına işkence etmeden tecavüz edecek "bilinçli tecavüzcüler" için kampanya yapmaktan farksızdır. Hayvan refahı paradigması, hayvanların mülk statüsünü sorgulamamakta, aksine insanların hayvanları tüketmek konusunda kendilerini daha iyi hissetmelerinin önünü açmaktadır.<ref>Francione, GL. (2007) [http://www.abolitionistapproach.com/the-four-problems-of-animal-welfare-in-a-nutshell/#.U8pIx4CSxU4 The Four Problems of Animal Welfare: In a Nutshell] ([http://abolisyonistveganhareket.org/post/80084168068/hayvan-refah-ndaki-4-problem-k-sa-ve-oz Türkçe çeviri])</ref>
Satır 29 ⟶ 28:
[[Faydacılık|Faydacı]] yaklaşımın temsilcisi olan [[Peter Singer]] ise etik boyutta kararlar verirken hayvanların çektikleri acıyı göz ardı etmemiz için hiçbir mantıklı sebep olmadığını öne sürer, hissedebilirliğin "başkalarının çıkarlarını gözetirken göz önünde bulundurulabilecek tek kriter" olduğunu öne süren Singer, yaşamak için zorunlu olmadığı müddetçe hayvanların öldürülmesini reddetmemiz gerektiğini savunur.<ref>Peter Singer, ''Practical Ethics'', Cambridge University Press, 1999, p. 50; Catherine Clyne, "Singer Says",''Satya'' magazine, October 2006; Singer 1999, p. 60ff.</ref> Buna rağmen Singer "Paris İstisnası" olarak bilinen senaryoyu da destekler, buna göre eğer vegan yiyecek bulamadığınız bir restorandaysanız vejetaryen de beslenebilirsiniz.<ref>Peter Singer and Jim Mason, ''The Way We Eat'', Rodale, 2006, pp. 282–283. The term "Paris exemption" was coined in 2004 by Daren Firestone, a Chicago law student; see Amanda Paulson, "One woman's quest to enjoy her dinner without guilt", ''Christian Science Monitor'', 27 October 2004, p. 2.</ref>
 
Singer'ın "Paris İstisnası" ismini taktığı senaryo, hayvan hareketinde [[Peter Singer]] ve [[PeTA]] tarafıdnantarafından öncülüğü yapılan hayvan korumacılık ya yeni refahçılık olarak bilinen ve adım adım gerçekleştirilecek olan hayvan refahı reformlarını savunan hareketle, [[Tom Regan]] ve [[Gary L. Francione|Francione]] tarafından savunulan ve hayvan refahı reformlarının yalnıza toplumu hayvan kullanımı konusunda iyi hissettirmeye yaradığını ve etik açıdan problemli olduğunu savunan abolisyonizm arasındaki bölünmenin de temelindeki görüş farklılığını yansıtır.<ref>Clyne, October 2006; Francione and Garner 2010, pp. 71–72.</ref> Farm Santuary derneğinin başında bulunan ve bir hayvan korumacı olan Bruce Friedrich, 2006 yılında veganlığın katı bir şekilde savunulmasına karşı insanları ellerinden geldiği kadarını yapmak konusunda cesaretlendirmemiz gerektiğini savunmuştur. Friedrich'e göre katı bir şekilde veganlığı savunmak kişisel ahlaki saflığa odaklanmak anlamına gelir ve bu veganlığa karşıdır; çünkü hayvanları incitir.<ref>Bruce Friedrich, "Personal Purity versus Effective Advocacy", PETA, 2006.</ref> Francione'a göre ise, bu insan hakları söz konusu olduğunda insanlara verilen zararlar tam olarak ortadan kaldırılamayacağı için, elimizden gelen durumlarda bile insan haklarını savunmaktan vazgeçmemiz gerektiğini öne sürmekten farksızdır. Karışıklık ya da rahatsızlık yaratmamak için bir şeyin hayvansal ürün içerip içermediğini sormaktan çekinmek, rahatımızın hayvanlarla ilgili etik yükümlülüğümüzden daha önemli olduğu görüşünü savunmaktır. Bu görüşünü hayvan korumacı görüşün kendi tezleriyle kendisini çürütmekte olduğunu öne sürerek nihayete eriştirir.<ref>Francione and Garner 2010, The Animal Rights Debate. 72–73.</ref>
 
=== Çevreci Veganlık ===
[[Dosya:VeganRallyEvolve.jpg|thumb|2009'da gerçekleşen bir iklim yürüyüşünde veganlığa çağrı yapan göstericiler.]]
Çevreci veganlık hayvan haklarından ziyade hayvansal ürünlerin üretiminin çevreye vermekte olduğu zararlar üzerine odaklanmakta olan veganlık biçimidir. Örneğin [[Sea Shepherd]] örgütünden [[Paul Watson]] 2010 yılında [[Sea Shepherd]] gemilerinde çevresel sebeplerle vegan yiyeceklerin servis edildiğini şu şekilde ifade eder: "Okyanuslarda yakalanan balıkların %40'ı başta endüstriyel olmak üzere hayvancılıkta besin olarak kullanılıyor -tavuklar ve domuzlar denizlerdeki bir numaralı yırtıcı hayvan haline geldi."<ref>Michael Shapiro, "Sea Shepherd's Paul Watson: 'You don't watch whales die and hold signs and do nothing'", ''The Guardian'', 21 September 2010; Matthew Cole, "Veganism," in Margaret Puskar-Pasewicz (ed.),''Cultural Encyclopedia of Vegetarianism'', ABC-Clio, 2010, p. 241.</ref>
 
Kasım 2006'da [[Gıda ve Tarım Örgütü|Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü'nün]] raporunda hayvansal tarım ile çevresel yıkım arasında kurulan bağ ortaya konmuştur. Raporda, başta inek, tavuk ve domuz üretimi olmak üzere hayvancılığın hava, toprak, su, bioçeşitlilik ve iklim değişikliğine olumsuz etkileri olduğu ortaya konmuştur.<ref>Henning Steinfeld et al, ''[http://www.fao.org/docrep/010/a0701e/a0701e00.htm Livestock's Long Shadow]'', Food and Agriculture Organization of the United Nations, 2006, p. 3; "[[Inventory of U.S. greenhouse gas emissions and sinks: 1990–2009]]", United States Environmental Protection Agency, 2011.</ref> Rapora göre karbon dioksit salınımlarının %9'u, metan salınımının %37'si, nitrous oksit salınımının %65'i ve amonyak salınımının %68'i hayvancılık kaynaklıdır. 2010 Temmuz ayında Birleşmiş Milletler Çevre Programı, nüfus artışı tahmin edilen düzeyde sürerse 2050'de 9 milyar nüfusa sahip olacak Dünya'yı açlık ve iklim değişikliğinden korumak için hayvansal ürünlerden ve süt ürünlerinden uzaklaşan bir diyete geçişin gerekli olduğunu açıklamıştır.<ref>Felicity Carus, "[http://www.guardian.co.uk/environment/2010/jun/02/un-report-meat-free-diet UN urges global move to meat and dairy-free diet]", ''The Guardian'', 2 June 2010; "[[Energy and Agriculture Top Resource Panel's Priority List for Sustainable 21st Century]]", United Nations Environment Programme (UNEP), Brussels, 2 June 2010.</ref>
 
[[Bob Torres]] ve Jenna Torres, Vegan Freak isimli kitaplarında hayvan haklarındansa iklim değişikliği ve diğer çevresel sorunlara odaklanan veganları şu şekilde eleştirmektedir: "Yalnızca çevresel sebeplerle vegan olmak, [[Auschwitz-Birkenau|Auscwitz'e]] giden trenler karbon salınımını arttırdığı için [[Holokost|Yahudi Soykırımı'na]] karşı olmaya benzer. [...] Kişi her iki durumda da soykırıma karşıdır. Ancak çoğumuz soykırıma yalnızca çevresel sebeplerden karşı olan bir kişinin büyük meseleyi yani soykırımın tüm insanların sahip oldukları en temel hakları ihlal ediyor olmasındaki korkunçluğu ve dehşeti gözden kaçırdığını öne süreriz."<ref>Bob Torres&Jenna Torres; Vegan Freak: Being Vegan in a Non-Vegan World, s.[http://books.google.com.tr/books?id=wPodBu rQbsC&pg=PA101&lpg=PA101&dq=Auschwitz+bob+torres+vegan&source=bl&ots=ydPUHlFsVF&sig=sH_ltYCmWWFxv6dKSdYUuc6Zp3Y&hl=tr&sa=X&ei=uFHKU92vJKOk0QX98oHACg&ved=0CCsQ6AEwAQ#v=onepage&q=Auschwitz%20bob%20torres%20vegan&f=false|101]
 
</ref>
=== Sağlık Amaçlı Veganlık ===
[[Dosya:Dr. Murat Kınıkoğlu Vegan Beslenme (ön kapak).jpg|thumb|192x192px|Türkiye'de yayınlanan ve sağlık amacıyla vegan beslenmeyi öneren bir kitap]]
Hayvansal gıdaların aslında insan bünyesine uygun olmadığı, sadece bitkisel gıdaları tüketenlerin, et / süt / yumurta yiyenlerden daha sağlıklı oldukları yönünde fikirlere dayanarak veganların beslenme biçimini sağlık amaçlı olarak kendi hayatında uygulayan kişiler bulunmaktadır. Bu beslenme biçimine zaman zaman vegan beslenme ya da sağlık amaçlı veganlık gibi isimler takılıyor olsa da, veganlık tanımı gereği yalnızca beslenmeye dayalı bir düşünce ve pratik olmadığından bu tanım hatalı bir tanımdır. Bu beslenme biçimine bitkisel beslenme denmesi daha doğru olsa da, bu şekilde kullanımı toplum içinde yaygın hale gelmiştir.
 
Satır 66 ⟶ 67:
 
== Beslenme ==
[[Dosya:Soy milk.jpg|thumb|230x230px|Veganlar; hayvansal süt yerine soya, badem, fındık, yulaf, kenevir gibi bitkilerden elde edilen sütleri kullanırlar.]]
Amerikan Beslenme Derneği, 2009 yılında yayınlamış olduğu raporda, vegan beslenme de dahil olmak üzere bitkisel temelli beslenme biçimlerinin doğru bir biçimde düzenlendiklerinde bebeklik, ergenlik, hamilelik ve yaşlılık dahil olmak üzere her yaş grubu için yeterli olduğu kanısına vardıklarını açıklamıştır.<ref name=":2">Amerikan Beslenme Derneği, [https://www.dropbox.com/s/6ewbo6ogdld5bu4/Amerikan%20Beslenme%20Derne%C4%9Fi%20Vegan%20Beslenme%20Raporu.pdf?dl=0 Vejetaryen ve Vegan Beslenme Raporu,] Temmuz 2009 [[http://www.eatright.org/about/content.aspx?id=8357 İngilizce özgün metin]]▼
Veganlar, beslenmelerinde hayvan eti (kümes hayvanları ve balıklar dahil), inek, keçi veya diğer hayvanlardan elde edilen sütler, yumurtalar, bal ve diğer hayvansal yan ürünleri kullanmazlar. Veganlar, içerisinde [[şellak]], [[karmin]], [[balmumu]], kemik kömürü, [[kazein]], [[elastin]], [[jelatin]], [[isinglass]], [[keratin]], [[lanolin]], [[rennet]], [[retinol]], [[donyağı]], [[peynir altı suyu]], peynir altı suyu tozu gibi hayvan bedenlerinden ya da beden çıktılarından elde edilen malzemeler bulunan ya da yapım aşamasında bu malzemelerin kullanıldığı ürünleri tüketmezler.
</ref> Buna ek olarak Avustralya Ulusal Sağlık ve Tıbbi Araştırmalar Konseyi de doğru planlanmış bir vegan beslenmenin her yaş için uygun olacağını kabul etmiştir.<ref>"[http://www.nhmrc.gov.au/_files_nhmrc/publications/attachments/n31.pdf Dietary Guidelines for Australia]", National Health and Medical Research Council, p. 13; "Government recognises vegan diet as viable option for all Australians", MND Australia, 12 July 2013.</ref>▼
 
Vegan beslenme; [[Sebze|sebzeler]], [[baklagiller]], [[Mercimek|mercimekler]], [[Meyve|meyveler]], [[Tahıl|tahıllar]], [[Kuru yemiş|kuruyemişler]] ve [[Mantarlar|mantarları]] içerir.
Beslenme uzmanı Winston Craig ise vegan beslenme biçiminin diyet lifi, magnezyum, folik asit, C vitamini, E vitamini, demir ve fitokimyasal maddeler açısından zengin olduğunu, bununla birlikte, kalori, doymuş yağ, kolestrol, uzun zincirli Omega 3 yaş asitleri, D vitamini, kalsiyum, çinko ve B12 vitamini açısındansa zayıf olduğunu bulgulamıştır.<ref>Winston J. Craig, "[http://ajcn.nutrition.org/content/89/5/1627S.full.pdf Health effects of vegan diets]", ''The American Journal of Clinical Nutrition''<nowiki>, 89(5), May 2009 (pp. 1627S–1633S), p. 1627S. doi:10.3945/ajcn.2009.26736N PMID 19279075</nowiki></ref> ▼
 
=== Besin Öğeleri ===
▲Amerikan Beslenme Derneği, 2009 yılında yayınlamış olduğu raporda, vegan beslenme de dahil olmak üzere bitkisel temelli beslenme biçimlerinin doğru bir biçimde düzenlendiklerinde bebeklik, ergenlik, hamilelik ve yaşlılık dahil olmak üzere her yaş grubu için yeterli olduğu kanısına vardıklarını açıklamıştır.<ref name=":2">Amerikan Beslenme Derneği, [https://www.dropbox.com/s/6ewbo6ogdld5bu4/Amerikan%20Beslenme%20Derne%C4%9Fi%20Vegan%20Beslenme%20Raporu.pdf?dl=0 Vejetaryen ve Vegan Beslenme Raporu,] Temmuz 2009 [[http://www.eatright.org/about/content.aspx?id=8357 İngilizce özgün metin]]
▲</ref> Buna ek olarak Avustralya Ulusal Sağlık ve Tıbbi Araştırmalar Konseyi de doğru planlanmış bir vegan beslenmenin her yaş için uygun olacağını kabul etmiştir.<ref>"[http://www.nhmrc.gov.au/_files_nhmrc/publications/attachments/n31.pdf Dietary Guidelines for Australia]", National Health and Medical Research Council, p. 13; "Government recognises vegan diet as viable option for all Australians", MND Australia, 12 July 2013.</ref>
 
▲Beslenme uzmanı Winston Craig ise vegan beslenme biçiminin diyet lifi, magnezyum, folik asit, C vitamini, E vitamini, demir ve fitokimyasal maddeler açısından zengin olduğunu, bununla birlikte, kalori, doymuş yağ, kolestrol, uzun zincirli Omega 3 yaş asitleri, D vitamini, kalsiyum, çinko ve B12 vitamini açısındansa zayıf olduğunu bulgulamıştır.<ref>Winston J. Craig, "[http://ajcn.nutrition.org/content/89/5/1627S.full.pdf Health effects of vegan diets]", ''The American Journal of Clinical Nutrition''<nowiki>, 89(5), May 2009 (pp. 1627S–1633S), p. 1627S. doi:10.3945/ajcn.2009.26736N PMID 19279075</nowiki></ref>
==== Protein ====
[[Protein]]<nowiki/>ler, [[amino asit]]<nowiki/>lerden oluşmaktadır. Vegan beslenmede tüm proteinler bitkilerden elde edilir. Bitkisel protein kaynakları mercimek çeşitleri, nohut, fasulye, soya fasulyesi gibi bakliyatlar, kuruyemişler, kinoa, mercimek, kara pirinç, buğday, mısır ya da arpa gibi hububatlardır. Örneğin pirinç ile fasulyelerin bir araya getirilmesi yüksek aminoasitli kombinasyonlar sağlamaktadır.<ref>Mangels, Messina and Messina 2011, pp. [https://books.google.com.tr/books?id=eJ10HoYQ2woC&pg=PA78&hl=tr#v=onepage&q&f=false 72, 78].</ref> Soya fasulyesi ve kinoa insanların ihtiyaç duyduğu bütün temel amino asitleri içerdiğinden [[tamamlanmış protein]] kaynakları olarak bilinirler.<ref>M. Messina and V. Messina, "The role of soy in vegetarian diets," ''Nutrients''<nowiki>, 2(8), August 2010, pp. 855–888. doi:10.3390/nu2080855 PMID 22254060</nowiki>
Satır 84 ⟶ 88:
 
==== B12 Vitamini ====
▲<nowiki/>[[Dosya:SojaAesthetic texturiertmeal maker of Salem.jpg|thumb|230px|[[Protein]]i, yüksek olan ve [[kolestrol]] içermeyen soya eti veya [[tekstüre soya]], [[soya fasülyesi]]<nowiki/>nden elde edilir.]]
[[B12 vitamini]] hücre bölünmesi ve nörolojik işlevlerin yerine getirilmesi için gerekli bir vitamindir. Veganlar, çoğu zaman beslenmelerinden vücutları için gerekli B12 vitaminini alamazlar. Bitkiler ve hayvanlar kendi B12'lerini üretemezler. Bakteriyel bir vitamin olan B12, günümüzün hijyen koşullarında besinlerde yeterli miktarda bulunmamaktadır.<ref>Mangels, Messina and Messina 2011, p. 192.</ref> İnsanların sindirim sistemlerinde bulunan bakteriler B12 vitamini üretiyor olsalar da bu vücut tarafından kullanılamamaktadır.<ref><br>
Mangels, Messina and Messina 2011, p. [http://books.google.com/books?id=eJ10HoYQ2woC&pg=PA188 188]</ref> Bu sebeple veganların B12 için ek besin desteği kullanması ya da B12 ile zenginleştirllmiş gıdaları tüketmeleri önerilmektedir.<ref>[http://www.veganhealth.org/articles/everyvegan What Every Vegan Should Know about Vitamin B12, An Open Letter from Health Professionals and Vegan Organizations], Vegan Health.org [[http://abolisyonistveganhareket.org/post/72557218099/sa%C4%9Flik-politiktir-b12-hakk%C4%B1nda-her-vegan%C4%B1n Makalenin Türkçe çevirisi]]
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Veganlık" sayfasından alınmıştır