Vikipedi

Dilbilim: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Sae1962 (mesaj | katkılar)
Devriyeler
9.865 değişiklik
k İmlâ düzeltildİ (TDK)
Sae1962 (mesaj | katkılar)
Devriyeler
9.865 değişiklik
k Küçük düzeltmeler yapıldı.
2. satır:
{{düzenle|Kasım 2011}}
{{Dil bilimi}}
[[Dosya:Cardinal vowels-Jones x-ray.jpg|thumb|275px|X-RayRöntgen aracıcihazı ile çekilmiş bir görüntü. Çeşitli ünlü seslerin söylenimi sırasında ağzın hareketleri gösterilmiştir.]]
'''Dil bilimi''', '''lengüistik''' veya '''lîsaniyat'''; [[Dil (filoloji)|dil]]leri [[dil bilgisi]], [[söz dizimi]] (sentaks) ve [[fonetik]] gibi çeşitli açılardan yapısal olarak inceleyen [[bilim]] dalı.<ref>{{Oxford|linguistics}}</ref>
 
77. satır:
Teori odaklı genel linguistiğin temel alanlarından birisi (en azından doğrudan) gerçekten ifade edilen dille ve mevcut tekil bir dille ilgilenmemiştir. Bu yüzden bu alt alanlar bütünüyle teorik linguistik olarak adlandırılır. Genel linguistiğin sınırlı tanımı vardır ve aşağıda listelenmiş temel alt alanlar arasında sayılır. Bu yüzden teorik linguistik ve genel linguistik kavramları bir tutulmaktadır. Ama uygulamalı ve tarihi alanların da genel linguistiğe dâhil olabileceği anlayışına bağlı olarak bu eşdeğer kullanım yanlış anlamalara sebep olabilir. Bu temel alt alanlar şunlardır:
 
Dil bilgisi : Dilin yapısını, biçimin, belirli kurallara göre yapısal örneklerini inceler. Bu üst kavram altında aşağıdaki alanlar sıralanabilir.
 
Buna ilaveten birçok dilsel durum bu alanlar arasındaki ortak alanı gösterir. Bu nedenle ortak olguların araştırılmasında bir taraftan Morphonologie ya da Morphophonologie ve diğer taraftan da Morphosyntax’dan söz edilebilir.
172. satır:
 
==== Uygulamalıdil biliminin önemli temsilcileri ====
* [[John Langshaw Austin]] ve [[John Searle]] (dil Felsefesifelsefesi, söz eylem teorisi)
* Jerry Fodor (patolojik dil bilimi modelli için bilişsel derecelendirme hipotezi)
* [[Gottlob Frege]] (biçimsel dili geliştiren ilk kişidir.)
204. satır:
 
Dil biliminin temel alt alanları şunlardır:
* '''Konuşma Dildil bilgisi '''(Dilbilgisel konuşma çözümlemesi, karşılıklı konuşma araştırması): Hiç değiştirilmemiş sözlü iletişim alanını inceler.
* '''Yazı Dilidili Bilimibilimi:''' Dil sistemi olarak yazılı dili araştırır.
* '''Sözcük bilimi:''' Bir dilin söz varlığının yapılanmasını ve bunun akıldaki temsilini araştırır.
* '''Biçim Bilgisibilgisi (Morfolojimorfoloji):''' Kelime yapısı ve isim, sıfat, fiil çekimi gibi değişken sözcük biçimlerini inceleyen bilim dalıdır.
* '''Ses Bilgisibilgisi (Fonetikfonetik):''' Dillerin ses varlığı, boğumlama ve algılama gibi boğumlu seslerini inceler.
* '''Ses Bilimibilimi (Fonolojifonoloji):''' Ses birleşmesi ve hece bilgisi gibi her dilde bulunan ses sistemlerini inceler.
* '''Pragmatik:''' Dil aracılığıyla söz edimi, konuşma ve sözlü anlatım gibi duruma bağlı eylemleri araştırır.
* '''Anlam bilimi (Semantiksemantik):''' Bir dildeki cümle ve sözcüklerin anlamlarını araştırır.
* '''Dil Felsefesifelsefesi:''' Dil ve temel dil kurallarının genel işlevlerini ve dil, düşünce, tasavvur ve gerçeklik arasındaki bağlantıyı araştırır.
* '''SözdizimiSöz dizimi (Sentakssentaks):''' Cümlelerin biçim ve yapılarını inceler.
* '''[[Metin dil bilimi]]:''' Metin ve metin ögelerinin yapısını, işlevini ve etkisini araştırır.
 
Kısa bir süredir aşağıdaki araştırma alanları da bağımsız dallar olarak görülebilir:
* '''Dil bilgisi :''' Belli dil bilgisi modelleri yardımıyla dilin yapısını araştırır.
* '''Nicel dil bilimi:''' Bir dil kuramı geliştirmek amacıyla istatistik araştırmalar temelinde dil yasalarının gelişmesini inceleyen dil bilimi dalıdır.
 
225. satır:
* '''Bürün Bilim:''' Vurgu, tonlama, konuşma hızı ve ton yüksekliği gibi alt birimlere ayrılamayan dil olaylarını araştırır. Bürün Bilim, genellikle bağımsız bir alan olarak görülmez; [[ses bilgisi]], ses bilimi ve [[söz dizimi]] alanlarıyla birlikte ele alınır.
 
=== BazıBâzı Temeltemel Araştırmaaraştırma Sorularısoruları ===
* Dil nasıl kurulur?
* Tüm dillerdeki ortak biçim ve işlev nedir?
232. satır:
* Dil nasıl edinilir?
 
=== Tamamlayıcı Araştırmaaraştırma ===
Sadece karşılaştırmalı dil bilimi değil, dilbilgisel özellikleri yardımıyla her bir dilin ya da dil grubunun betimsel araştırmalarının yapılması da genel dil bilimi alanına dâhildir. Ayrıca; aşağıda sıralanan araştırma alanları da genel dil bilimi alanı içerisine girmektedir.
* Dil Tipolojisi; dillerin tespitini, sayımını, sınıflandırılmasını ve ayrıca dillerin ortak özelliklerini ve farklılıklarını inceleyen bir bilim dalıdır.
371. satır:
 
== Yazı bilgisi ==
Yazı Bilgisibilgisi denilince, ''Hadumod Buβmann''’ın gramer kuralları olan doğal dillerin araştırılması anlaşılır.
 
=== Yazı bilgisinin araştırma nesnesi ===
384. satır:
[[Fonoloji]] ve [[fonetik]] kavramlarına benzer olarak, yazılı dilin sadece duyusal (maddesel) yanının araştırma alanı da Grafetik olarak tanımlanır.
 
Yazılı dilin işlevsel bir birimi olan grafem; somut, el ile yazılmış ya da tipografik şeklinden, yani graftan bağımsızdır. Bir grafemin kaç graftan -örneğin [[Almanca]]daki –sch (“ş” olarak telafuz edilir), -ch (gırtlak sesi, Türkçedeki “h” grafının sözcük içindeki telaffuzuna denk gelen graf’tır) ya da –ie (uzun i olarak okunur) gibi iki ya da üç graftan- oluşabileceği grafemik içerisinde tartışmalı bir konudur. BazıBâzı kuramlara göre, bir grafem birden fazla graftan oluşabilir; bazıbâzı eski kuramlara göre ise /ʃ/ [[fonem]]i için –sch grafeminin kullanılması örneğinde olduğu gibi, bir grafem fonemin temsili olarak tanımlanır veya ses dağılımı nedeniyle, yani grafo-birimsel nedenlerden ötürü bir graf dizini bir birim olarak kabul edilir. Ama böyle harf birleşimlerinin birçok grafemin birleşiminden de olacağı görüşü çok yaygındır.
 
== Sözlük bilimi ==
406. satır:
Sözcük türetme temel birim ve eklerin birleştirilmesiyle oluşturulan kelime yapılarıdır. Örneğin; iyi-lik, güzel-lik gibi… İyi sözcüğüne –lik eki getirilerek sıfattan isim türetilmiştir.
 
==== Birleşik kelime yapma ====
Birleşik kelimeler en az iki sözcüğün bir araya getirilmesiyle oluşur, ama bu sözcükler istenildiği kadar öğe içerebilir. Örneğin; dil-bilim sözcüğü dil sözcüğü ile türemiş isim olan bil-im sözcüğü bir araya getirilerek birleşik kelime yapılmıştır.
 
==== Kısaltmalar ====
Kısaltmalar şu şekilde ayrılabilir:
* Birleşik kelimelerin sadece baş harflerini kullanarak yapılan kısaltmalar,
* Yeni bir sesbilgisel sözcük oluşturacak şekilde yapılan kısaltmalar: Türk Dil Kurumu→ TDK
* Uzun sözcüklerdeki bazıbâzı birimlerin atılmasıyla yapılan kısaltmalar: Üniversite→ Üni
 
==== Evrişim ====
BazıBâzı dil bilimcilere göre evrişim konusu [[biçim bilgisi]] içerisinde ele alınır. Evrişim, bir kelimenin biçim değişikliği olmadan kelime türünün değişmesidir. Örneğin; “Adam güzel konuştu” ile “güzel çiçeklerden bir demet aldı” cümlelerinde “güzel” sözcüğü biçimsel bir değişikliğe uğramadan ilk cümlede zarf, ikinci cümlede sıfat görevindedir.
 
Almancada bazıbâzı isimlerin tekil ve çoğul halleri aynıdır. ''Das Kissen'' (tekil), ''die Kissen'' (çoğul), bu sözcükte de hiçbir biçimsel değişiklik yoktur ve evrişime uğramış bir sözcüktür.
 
Evrişimin başka bir tanımı ise, [[morfem]]de hafif bir değişiklik olabileceği yönündedir, böyle sözcükler de bükün konusuna dahil edilebilir. Bu bağlamda evrişimin ilk belirttiğimiz tanımı Sıfır-türetme olarak adlandırılır.
 
Sözcüklerdeki biçimsel olaylar, başka hiçbir değişiklik olmadan sadece önek ve soneklerden oluşuyorsa kurallara uygun olan ifadelerle betimlenir. Arapçadaki bazıbâzı sözcük türetme kurallarında olduğu gibi bazıbâzı durumlar kurallara uygun olan dillerle anlaşılmaz.
 
=== Sınırlamalarda ortaya çıkan sorunlar ===
Sözcük bilgisi ve bükünün bölümlenebilirliğine dair tartışmalar hala sürmektedir. BazıBâzı okullarda sözcük bilgisi kendine özgü bir alan olarak, bazıbâzı okullarda ise biçim bilgisinin alt alanı olarak öğretilmektedir. Ama biçim bilgisi sözcük bilgisinin alt alanı olarak alınırsa sözcük bilgisini biçim bilgisinden ayırmanın hiçbir mantığı yoktur. Bir basit ve belirleyici kurala göre sözcük bilgisi ile bükün arasındaki fark şudur: Sözcük bilgisinde yeni kelimeler türetilir, bükünde ise sözcüklerin anlamlarına katkı yapılarak kelimelerin cümledeki işlevleri dile getirilir. Örneğin; Sözcük bilgisi, hareket sözcüğüne –siz eki getirilerek yeni bir kelime oluşturulan alandır. Bükünde ise yeni bir kelime türetilmez, sadece uyumluluk aranır, örneğin; özne-yüklem uyumu, çoğul isimlerde yüklem de çoğul olur ya da yazmak fiilinin özneye göre (yazıyorum, yazıyorsun) çekimi gibi durumlar bükünün ilgilendiği konulardır.
 
Bükün ve cümle bilgisinde aynı dilbilgisel ve [[anlam bilimi|anlambilimsel]] işlevler söz konusu ise sınırlandırmalarda sorunlar ortaya çıkabilir. Örneğin; bükünlü diller grubunda olan Almancada şöyle bir kategori vardır: Almancada bütün isimlerin tanımlığı (Artikel) vardır. Bu tanımlıklar adların cinsini, çekimlerini, tekil ya da çoğul biçimlerini, belirli ya da belirsiz olduklarını ve aynı zamanda adla birlikte çekilen sıfat ve zamirlerin çekimini belirtir. Bu tanımlıklar “der, die, das”tır. Örneğin; ''Löwe (arslan)'' sözcüğü sözcük bilgisindeki –in ekini alarak ''Löwin (dişi arslan)'' olur. Bir cümlede kullanılan Artikeller her zaman çekimlenir, ama Almancadaki çok az isim cinse göre değişir.
493. satır:
{{kaynakça}}
 
=== Ek Okumalarokumalar ===
* ACHARD, Pierre (1994), Dilsel Toplumbilim, (Çeviren: Deniz KIRIMSOY), İstanbul, İletişim Yayınları, 112 s.
* ADALI, Oya (2004), Türkiye Türkçesinde Biçimbirimler, Papatya Yayınıcılık.
* AĞABABA, Naile (2006), Ortaçağ Türk Dil Bilim Adamları, Ahenk Yayınları.
* AKBULUT, Ayşe Nihal (2004), Söylenceden Gerçekliğe : Çeviribilim, Multilingual Yayınları.
* [[Doğan Naci Aksan|AKSAN, Doğan]] (1978), Anlam bilimii ve Türk Anlam bilimi, Ankara, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-[[Coğrafya]] Fakültesi Yayınları, 2. Baskı, 199 s.
* [[Doğan Naci Aksan|AKSAN, Doğan]] (1982), Dil Bilim Seçkisi, Ankara, [[Türk Dil Kurumu]] Yayınları, .
580. satır:
* UĞUR, Nizamettin (2003), Anlam bilimi Sözcüğünün Anlam Açılımı, Doruk Yayınları.
* UZUN, Nadir Engin (2006), Biçim bilimi Temel Kavramları, Papatya Yayıncılık, Ankara.
* UZUN, N. Engin (1998), Dil bilgisi ninbilgisinin Temel Kavramları (Türkçe üzerine Tartışmalar), Ankara, 168 s.
* ÜÇOK, Necip (1947), Genel Dil Bilim, Ankara. (2004) Genel Dil Bilim (Lenguistik), Multilingual Yayınları.
* ÜÇOK, Necip (1951), Genel Fonetik, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara.
588. satır:
* VARDAR, Berke (2002), Dil Bilimden Yaşama: Yapısalcılık, Multilingual Yayınları.
* VARDAR, Berke (2003), Açıklamalı Dil Bilim Terimleri Sözlüğü, Multilingual Yayınları.
* VARDAR, Berke (Yöneten) (1983), XX. Yüzyıl Dil Bilimibilimi (Kuramcılardan Seçmeler), TDK, Ankara, 274 s.
* VARDAR, Berke (1998), Açıklamalı Dil Bilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul.
* YAZICI, Mine (2004), Çeviribilimin Temel Kavram ve Kuramları, Multilingual Yayınları.
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Dilbilim" sayfasından alınmıştır