Babür: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
Değişiklik özeti yok |
k Ülkemizde->Türkiye'de |
||
1. satır:
{{Kraliyet bilgi kutusu
| isim
| resim
| resim_boyutu
| başlık
| veraset
| hüküm_süresi
| önce_gelen
| vekili
| sonra_gelen
| veliaht
| eşi
| çocukları
| tam ismi
| hanedan
| babası
| annesi
| doğum_tarihi
| doğum_yeri
| ölüm_tarihi
| ölüm_yeri
| defin_tarihi
| defin_yeri
| imza
| dini
}}
'''Zāhir ad-Dīn Muhammad Bābür ''' ([[Özbekçe]]: '''Zahiriddin Muhammad Bobur'''; {{lang-fa|'''ﻇﻬﻴﺮﺍﻟﺪﻳﻦ محمد'''}}, ''al-ṣultānu 'l-ʿazam wa 'l-ḫāqān al-mukkarram bādshāh-e ġāzī'' ya da bilinen adıyla ''Bābur'' '''<big>بابر</big>''', d. 14 Şubat 1483 - ö. 26 Aralık 1530) [[Babür İmparatorluğu]]'nun kurucusu ve ilk hükümdarıdır. Soyu, baba tarafından [[Timur]] anne tarafından [[Cengiz Han]]'a dayanan Babür Şah, 1519'dan itibaren Hindistan'a düzenlediği seferler sonunda bütün Kuzey [[Hindistan]]’ı kontrol altına alıp 1526’da [[Delhi Sultanlığı]]'na son vererek Hindistan topraklarında tarihte [[Hint]] [[Moğol]] [[Emir]]liği<ref>L. Canfield, Robert; Jonathan Haas (2002). Turko-Persia in Historical Perspective. Cambridge University Press. ISBN 0-521-52291-9, 9780521522915. ; p. 20;</ref> ve [[Hint]] [[Moğol]] [[Sultan]]lığı<ref>Edward Balfour The Encyclopaedia Asiatica, Comprising Indian Subcontinent, Eastern and Southern Asia, Cosmo Publications 1976, S. 460, S. 488, S. 897</ref>, kendi adlandırması ile de ''Gurakānī''<ref>Zahir ud-Din Mohammad (2002-09-10). Thackston, Wheeler M.. ed. The Baburnama: Memoirs of Babur, Prince and Emperor. Modern Library Classics. ISBN 0-375-76137-3. "Note: Gurkānī is the Persianized form of the Mongolian word "kürügän" ("son-in-law"), the title given to the dynasty's founder after his marriage into Genghis Khan's family."</ref> olarak bilinen [[Babür İmparatorluğu]]'nu kurmuş ve Hindistan'da Türkler için son defa bir hakimiyet alanı teşekkül etmiştir.
Babür Şah'ın Çağatay dönemi edebiyatına önemli katkıları olmuştur. [[Çağatay Türkçesi]] ile kaleme aldığı ve yaptıklarını kronolojik olarak anlattığı ''[[Babürnâme]]'' Türk edebiyat tarihinin nesir türündeki başyapıtlarından biri olarak kabul edilir. ''Hatt-ı Baburi'' denilen yazı şeklini geliştirmiş olan Babür Şah aynı zamanda Çağatay edebiyatının [[Ali Şir Nevai]]'den sonraki en büyük şairi olarak kabul edilir.<ref>F. Lehmann: [http://www.iranicaonline.org/articles/babor-zahir-al-din ?ahir-al-Din Mo?ammad Babor]. In [[Encyclopaedia Iranica]]. Online Ed. December 1988 (updated August 2011). ''"BABOR, ?AHIR-AL-DIN MO?AMMAD (6 Mo?arram 886-6 Jomada I 937/14 February 1483-26 December 1530), Timurid prince, military genius, and literary craftsman who escaped the bloody political arena of his Central Asian birthplace to found the Mughal Empire in India. His origin, milieu, training, and education were steeped in Persian culture and so Babor was largely responsible for the fostering of this culture by his descendants, the Mughals of India, and for the expansion of Persian cultural influence in the Indian subcontinent, with brilliant literary, artistic, and historiographical results."''</ref> [[Farslar|Fars]] kültüründen de yoğun olarak etkilenmiş olan Babür Şah'ın hem kendisi hem de halefleri üzerindeki bu etki, Hindistan'da bu kültürün önemli derecede gelişmesine sebebiyet vermiştir.<ref>Robert L. Canfield, Robert L. (1991). ''Turko-Persia in historical perspective'', Cambridge University Press, p.20. "The Mughals-Persianized Turks who invaded from Central Asia and claimed descent from both Timur and Genghis
==Askeri ve siyasi hayatı==
===İlk yılları ve Afganistan hakimiyeti===
[[Dosya:Baburnama.jpg|thumb|left|200px|Babür'ün henüz 12 yaşında bir çocukken tahta geçişini gösteren Babürnâme'den bir sahne.]]
Babür Şah,14 Şubat 1483 tarihinde günümüzde [[Özbekistan]] sınırları içerisinde yer alan [[Andican]], [[Fergana]]'da doğdu.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.sscnet.ucla.edu/southasia/History/Mughals/Babar.html |yayıncı=University of California Los Angeles |erişimtarihi=2008-04-02 |çalışma=Manas |başlık=Babar | arşivurl= http://web.archive.org/web/20080515223744/http://www.sscnet.ucla.edu/southasia/History/Mughals/Babar.html| arşivtarihi= 15 May 2008 <!--DASHBot-->| ölüurl= no}}</ref> Babası, Timur'un üçüncü oğlu Miran Şah'ın torunlarından Fergana valisi Ömer Şeyh Mirza,<ref>{{Web kaynağı |alıntı=On the occasion of the birth of Babar Padishah (the son of Omar Shaikh) |url=http://depts.washington.edu/silkroad/texts/rash1.html |başlık=Mirza Muhammad Haidar |yayıncı=University of Washington |çalışma=Silk Road Seattle |erişimtarihi=2006-11-07 }}</ref>
Babür 1497 yılında, büyük atası Timur’un başkenti olan Semerkant’ı ele geçirmeyi başardı.<ref name="Afghanistan">{{cite book |title= Afghanistan: A Short History of Its People and Politics |last=Ewans |first=Martin |isbn=0-06-050508-7 |publisher=HarperCollins |month=September | year=2002 |pages=26–7}}</ref> Fakat Özbeklerin Hanı Şeybânî’ye mağlup oldu. 1501'de Semerkant'ı tekrar ele geçirse de 1503'te tekrar Özbeklere bıraktı. Timur'un soyundan gelen hükümdarların idaresindeki küçük devletler [[Özbekler]] tarafından ortadan kaldırılıp Timurluların önemli şehirleri [[Semerkant]], [[Buhara]], [[Herat]], Özbeklerin eline geçip hanedandan olan prensler mirzaların birer birer hayatını kaybetmesi ile Timurlu hanedanından bölgede bir tek Babür kalmıştır. Timur'un mirasına sahip çıkmaya çalışan Babür de, Özbek Hanı Şeybani Han karşısında sürekli mağlup olmaktaydı. Bir keresinde ablasını onun eline bırakıp birkaç sadık adamıyla kaçmak zorunda kalmıştır.
Satır 51 ⟶ 49:
===Hindistan hakimiyeti===
Semerkant'ta tutunamayacağını anlayıp güneye doğru çekilmeye karar veren Babür, 1518'de gerçekleştirdiği Güney Afganistan seferi ile Hayber Geçidi'ni aşıp Sind bölgesini ele geçirdi. 1519 yılının Kasım ayında Sind nehrini 1500 kişilik kuvvetle sallarla geçip Peşaver yakınlarına geldi. Beş defa [[Pencap]]’a sefer düzenledi ve bu seferler neticesinde, Pencap bölgesini ele geçirdi.
Babür'ün Panipat savaşında kazandığı zafer ve Delhi Sultanlığı'na son vermesi Hinduları korkutmuştu. Çitor Racası Rana Saga başkumandanlığında 200 bin piyade, 1000 süvari ve 1000 savaş filinden oluşan Hindu ordusuyla Babür'ün ordusu 15 Şubat 1527'de [[Kanya savaşı]]nda karşı karşıya geldiler. Sabah 9'da başlayan savaş birkaç saat içinde Babür'ün zafer ile sonuçlandı. Babür on mislinden fazla karşı kuvveti üstün ateşli silahlar ve taktik gücü ile yenilgiye uğratmıştı. Babür, Hindistan'ın son büyük hükümdarı olarak kabul edilen Çitor Racası Rana Saga'yı yendikten sonra Gazi unvanını almıştır. Bu zafer Babür'ün Müslüman olmayan bir hükümdara karşı kazandığı ilk zaferdi ve ona İslam dünyasında büyük ün kazandırdı.<ref name="jproux-1">{{Kitap kaynağı| son = Roux | ilk = Jean Paul | yıl =
▲Semerkant'ta tutunamayacağını anlayıp güneye doğru çekilmeye karar veren Babür, 1518'de gerçekleştirdiği Güney Afganistan seferi ile Hayber Geçidi'ni aşıp Sind bölgesini ele geçirdi. 1519 yılının Kasım ayında Sind nehrini 1500 kişilik kuvvetle sallarla geçip Peşaver yakınlarına geldi. Beş defa [[Pencap]]’a sefer düzenledi ve bu seferler neticesinde, Pencap bölgesini ele geçirdi. 1522'de ise Kandehar'ı ele geçirdi. Daha önce beş kez Hindistan'a sefer düzenlemiş olan Bübür altıncı seferinde Hindistan'ın en güçlü lideri Delhi Sultanı, İbrahim Ludi ile Nisan 1526'da [[Panipat Savaşı]]'nda karşı karşıya geldi. Sultan İbrahim Ludi'nin 100.000 asker ve 1.000 filden müteşekkil büyük ordusunu 13.500 askeri ile 7 saat içerisinde büyük bir mağlubiyete uğrattı. Sultan İbrahim Ludi'nin 50 bin askeri savaş esnasında ölmüştür. Zaferin hemen ardından [[Delhi]] ve [[Agra]]'yı alıp Agra'yı başkent yapmıştır. Bu savaş onun en büyük zaferidir. Savaşın kazanılmasındaki en büyük etken, Babür'ün "asrımızın biriciği" şeklinde andığı Osmanlı subayı Mustafa Rumi'nin başında bulunduğu topçu taburuydu.<ref>[http://books.google.com/books?id=uB1uAAAAMAAJ&q=Babur&source=gbs_word_cloud_r&cad=6 Mughal-Ottoman relations: a study of political & diplomatic relations ... – Naimur Rahman Farooqi – Google Boeken<!-- Bot generated title -->]</ref> O dönemde o bölgede Babür'ün ordusu dışında hiçbir ülkenin ordusunda top kullanılmıyordu. Babür'ün kazandığı bu zafer, Hindistan'daki Timuri hanedanının başlangıcı olarak kabul edilir. Zaferden sonra Babür, Agra imparatorluk sarayına girerek kendisini Hindistan imparatoru ilan etti.<ref>http://www.sizinti.com.tr/konular/ayrinti/hint-diyarindaki-turk-devleti-baburluler-aralik-2010.html</ref><ref>http://www.turkcebilgi.org/bilim/genel-tarih/baburluler-babur-imparatorlugu-gurganiyye-devleti-31601.html</ref>
▲Babür'ün Panipat savaşında kazandığı zafer ve Delhi Sultanlığı'na son vermesi Hinduları korkutmuştu. Çitor Racası Rana Saga başkumandanlığında 200 bin piyade, 1000 süvari ve 1000 savaş filinden oluşan Hindu ordusuyla Babür'ün ordusu 15 Şubat 1527'de [[Kanya savaşı]]nda karşı karşıya geldiler. Sabah 9'da başlayan savaş birkaç saat içinde Babür'ün zafer ile sonuçlandı. Babür on mislinden fazla karşı kuvveti üstün ateşli silahlar ve taktik gücü ile yenilgiye uğratmıştı. Babür, Hindistan'ın son büyük hükümdarı olarak kabul edilen Çitor Racası Rana Saga'yı yendikten sonra Gazi unvanını almıştır. Bu zafer Babür'ün Müslüman olmayan bir hükümdara karşı kazandığı ilk zaferdi ve ona İslam dünyasında büyük ün kazandırdı.<ref name="jproux-1">{{Kitap kaynağı| son = Roux | ilk = Jean Paul | yıl = 1984 | başlık = Türklerin Tarihi (Historie des Turks) | yayımcı= Ad |alıntı= | id = ISBN 975-506-018-9}}</ref>
==Kültürel ve sanatsal faliyetleri==
[[Dosya:Emperor Babur and his court.jpg|thumb|Babur]]
Sanatı ve sanatçıyı desteklemiş bir kültür adamı olan Babür Şah'ın kendisi de bir sanatkâr ve yazardır. Onun Ali Şir Nevâî'den sonra Çağatay edebiyatının en önemli şairi olduğu pek çok ilim adamı tarafından dile getirilmiştir. Babür divanında, Risale-i Vâlidiyye Tercümesi'nin yanı sıra, 119 gazel, 18 mesnevi, 210 rübâi, 50 muamma, 19 kıta, 15 tuyug, 79 matla, 7 masnu şiir, 18 nâtamam gazel, 3 nazm, 16 musarra beyit, 5 müfred, 4 mensur parça yer almaktadır. Ayrıca Farsça olarak kaleme alınmış 2 gazel, 12 rübâi, 8 kıta, 17 matla ve bir mensur parça da divanın içinde mevcuttur. Divanda genel olarak aşk, tabiat, güzellik, sosyal hayat, ahlak ve tasavvuf gibi konularda şiirler yer almaktadır. Divanın beş nüshası bulunmaktadır. Bunlar [[İstanbul Üniversitesi]] kütüphanesi, Paris Biblioteque Nationale, [[Topkapı Sarayı]] Revan Kitaplığı, İstanbul 100. yıl Atatürk Kitaplığı Muallim Cevdet yazmaları ve Hindistan Nevvab Kütüphanesi'ndedir.
Babür Şah'ın bir başka eseri Aruz Risâlesi'dir. Adından da anlaşılacağı üzere aruzu anlatan bir eserdir. Risalede beş yüzden fazla vezne yer verilmiştir. Eserin Paris Biblioteque Nationale'deki nüshası [[Fuad Köprülü]] tarafından ortaya çıkarılmıştır. Eserin bir diğer nüshası ise Tahran'da 1525 yılında kopyalanmıştır.
Satır 74 ⟶ 71:
Babür Şah, yakın dostlarıyla sofra sohbetlerinden, çok sevdiği sal gezilerinden, bahçe sefalarından en sıkıntılı zamanlarında bile vazgeçmemiştir. Yakın çevresinden ''içki'' diye söz ederdi. Meclislerinde sadece şarap içilmez, majun isimli bir uyuşturucu da kullanılırdı. Gece boyunca yenilir içilir sabahları da ''sabuhi'' yapılır yani bir parça daha şarap içilir öğlen tekrar macun yenirdi. Babür, defalarca tövbe edip defalarca tövbesini bozmasına rağmen günlerce devam eden yemek sohbetleri ve içki alemlerinden hiç vazgeçememiştir.
Bazı araştırmacılar onun Hindistan'ı hiç sevmediğini düşünür. Hindistan coğrafyasındaki aşırı sıcaklar, değişik coğrafya, muson yağmurları Babür'ün pek hoşuna gitmemiştir. Aklı her zaman Semerkant, Buhara ve Fergana ovasında olsa da yine de bu yeni topraklara ilgiyle yaklaşmıştır. Biruni'den sonra en ayrıntılı Hindistan tasviri onun eserlerinden okunmaktadır. Hindistan'da kullanılan takvimden halkın giysilerine, Hindistan'ın tüm kuşlarını, hayvanlarını, balıklarını, ağaçlarını, bitkilerini ve meyvelerini Babürname'de birer birer anlatmıştır. Doğa ve canlılar onu çok büyülemiştir. Çiçekleri inceleyerek saatler geçiren Babür'ün, haleflerinin bakıp büyütecekleri bahçeleri onun bahçelere olan tutkusuna dayanmaktadır. İçinde onlarca farklı bitki türünün yaşadığı havuzlarla serinletilen yemyeşil büyük bahçeler yaptıran Babür'ün en sevdiği bahçesi Bağ-ı Vefa idi. Babür'ün bahçeleri, Orta Asya - Hint bahçe örneklerinden günümüze kalması açısından çok önemli olup aynı zamanda Babür'ün doğa aşkı, bahçe yapma merakı ve bahçe vakfetme anlayışının günümüzde hala yaşayan örneğidir. Babürname'de 22 bahçenin adı geçmektedir. Bunların bazılarını kendi yaptırmış bazıları ise sevdiği ve ziyaret ettiği bahçelerdir. Bahçelerde mutlaka su olması gerektiğini düşünen Babür, havuzların açılmasına bizzat göz kulak olmuştur. "Sefasız ve intizamsız Hind'de güzel, planlı ve muntazam bahçeler kurduk" diyen Babür, devasa yapılar yerine
==Ölümü ve mirası==
Satır 84 ⟶ 81:
Babür Şah, 26 Aralık 1530'da Agra'da 48 yaşında hayatını kaybetmiştir. Tahtını oğlu Hümayun devraldı. Öldüğünde Agra'ya gömülmüş olan Babür Şah'ın mezarı 1539'da Kabil'e kendi kurduğu Babür Bahçelerine nakledildi. Kabri üzerine torunu Şah Cihan tarafından 1646’da bir türbe inşa edildi. 1842 depreminde zarar gören anıt mezar çeşitli restorasyon çalışmaları ile onarılmıştır.
Babür Şah, ölümünden sonra ''Hazret-i Firdevs-Mekani'' ve ''Hazret- i Giti-Sitani''
Onu ana yurdundan çıkaran en büyük düşmanı Özbekler de günümüzde Babür'ü kendi ataları olarak kabul ederler. Çünkü Özbekler, Timurlu uygarlığının her açıdan mirasçısı olmuşlardır. Günümüzde Babür'ün heykelleri Özbekistan'da da yükselmektedir. Babür yurdu denilen doğduğu Özbekistan'ın [[Andican]] şehrinde Babür'ün heykelinin yanı sıra bu anı parkta Babür'ün temsili mezarı ile birlikte bir de müze bulunmaktadır.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.uznews.net/news_single.php?lng=uz&cid=0&nid=3476|başlık=Stamps in Honor of the Great Leader (in Uzbek) |çalışma=Uznews|tarih= 2008-02-08 |erişimtarihi=14 February 2012}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=http://www.uzbekistan.or.kr/bbs/board.php?bo_table=news&wr_id=878|başlık=Grandeur and Eternity: Zahiriddin Muhammad Bobur in Minds of People Forever |çalışma=Embassy of Uzbekistan in Korea.|tarih= 2011-02-22 |erişimtarihi=14 February 2012}}</ref>
Satır 93 ⟶ 90:
=== Soykütüğü ===
{{soyağacı/başla|}}
Satır 121 ⟶ 117:
[[Kategori:1483 doğumlular]]
[[Kategori:1530 yılında ölenler]]
[[Kategori:VikiProje Tarih kaynak bekleyen maddeler]]
| |||