"Zazalar" sayfasının sürümleri arasındaki fark
→Dil: Little edit...
(→Dil: Little edit...) Etiketler: Görsel Düzenleyici referans etiketleri kaldırıldı potansiyel vandalizm |
|||
|
== Dil ==
{{Ayrıca bakınız|Zazaca}}
Zazaca, Hint-Avrupa dil ailesinin İrani diller gurubun Kuzey-Batı koluna dahildir. Beluçi, Gorani ve Sengseri dilleriyle Kuzey-Batı kolunun Hyrkani (Gurgan) alt gurubunu teşkil etmektedir. Zazaca’nın diğer akraba olduğu diller arasında Talişi, Mazenderani, Semnani, Gileki, Tati, Herzendi, Kürtçe, Farsça sayılabilir. Kelime yapısı ve kimi önemli sözcükler açısından Zazaca’ya yakın olan diller Kuzey-İran’da, Hazar Denizi kıyısında konuşulan dillerdir. Onun dışında Anadolu’da konuşulan Kurmanci-Kürtçesiyle yüzyıllarca ortak coğrafya paylaştığından dolayı bir dil yaklaşımı olmuştur. Zazaca üzerine Türkiye’de, özellikle siyasette bir Kürt lehçesi olarak bilinen bir süregelen bir durum mevcut. İrani dillerin dilbilim dalı olan İranoloji’ye göre ise Zazaca bir Kürt lehçesi veya dili değil, başlıbaşına bir dildir. Kürtler’in siyasi ve sayısal olarak Zazalar’a göre daha üstün olması, Zazalar’ın ve Zazaca’nın varlığı konusunda epey bir baskı oluşturmuştur. Zazaca hakkında siyasette ve halk arasında, özellikle Batı-Anadolu’da yaygın olan “Kürt lehçesi” diye yanlış bir tanımlama vardır. Fakat özellikle son yıllarda yavaş yavaş açığa çıkan araştırmaların,tezlerin ve bilirkişilerin sayesinde bu asılsız görüş düzeltilmektedir. Türkiye’de Türkçe’nin dışındaki yerli dillere uygulanan baskıdan ve inkardan dolayı Zazaca hakkında herhangi bir bilimsel kaynak bulmak pek güç. Bundan dolayı Zazaca Türkiye dışında, özellikle Almanya’da araştırılabilip, bilimsel olarak İrani diller arasındaki yeri saptanmıştır.
Bazı dilbilimcilere göre Zazaca iki lehçeden oluşur;
Almanya Frankfurt'da bulunan "Zaza Dil Enstitüsü" ve Frankfurt Üniversite'ne göre ise Zazaca üç lehçeden oluşur;
<nowiki>;</nowiki> Alevi Zazalar tarafından konuşululur.
<nowiki>;</nowiki> Elazığ-Bingöl yöresinde ve daha çok Şafii Zazalar tarafından konuşulur.
<nowiki>;</nowiki> Siverek-Gerger-Diyarbakır-Mutki hattında ve daha çok Hanefi Zazalar tarafından konuşulur.
Kuzey ile Güney lehçeleri, Merkez Zazacaya oranla gramer ve sözcük dağarcığı bakımından birbirine daha yakındır. Örneğin, Kuzey lehçesini (Dersimce) konuşan bir Tuncelili Zaza ile Merkez lehçesini konuşan Bingöllü bir Zaza'nın anlaşması oldukça zordur.
Zazaca’yı ilk olarak başlıbaşına bir dil olduğunu, yaptığı derleme, araştırma ve incelemeleriyle kanıtlayan ilk dilbilimci ’dır. Oskar Mann Zazacanın başlı başına bir dil olduğunu belirtmiştir ve Oskar Mann’ın 1903’ten 1907’ye kadar yaptığı araştırmalarını ilerletip kitap haline getiren Karl Hadank, adlı bilimsel eseri 1932 yılında kitaplaştırmıştır. Böylece İranoloji dilbilimde Zaza dili bugüne kadar dilbilimcilerin hemfikirliliğiyle başlıbaşına olarak tanınma durumunu korumakta. Oskar Mann’dan önce Peter Lerch (1856), Friedrich Müller (1864), Albert van Le Coq (1901) gibi araştırmacı ve dilbilimcilerin eserlerinde de Zazaca hakkında folklorik yazın derleyip kısmen analiz de etmişlerdir.
Devleti oluşturan temel taşlarından birinin 1914-15 Ermeni-Süryani-Yezidi-Rum soykırımı ve 1937-38 Dersim soykırımı olan Türkiye Cumhuriyeti'inde cebren de uygulanan tevhidi tedrisat kanunundan dolayı egitim dili sadece Türkçe’den ibaret sayılmış, bu yüzden Zazaca ve diger Anadolu dilleri kendilerini bir eğitim ortamında geliştirebilmek ve eğitim dili olabilme imkanı bulamamıştır. Eğitim dilinin sadece Türkçe’den ibaret olması medeniyetler beşiği olan Anadolu’nun çok dilli ve kültürlü yapısına büyük zarar vermiştir. Bundan dolayı Zazaca ve diğer etnik diller varlıklarını sürdürme noktasında unutulma ve ölü bir dil olmaya kadar gelmiştir. Son yıllarda özellikle Avrupa’da Zazaca edebiyatı ve yazı dili çalışmaları ve çabaları Zazalar arasında olumlu bir yankı oluşturmuştur.
== Din ==
Sünni Zazalar, [[Bingöl (il)|Bingöl]], [[Elazığ (il)|Elazığ]], [[Arıcak, Elazığ|Arıcak]], [[Sivrice]], [[Maden, Elazığ|Maden]], [[Palu, Elazığ|Palu]], [[Siverek, Şanlıurfa|Siverek]], [[Gerger, Adıyaman|Gerger]], [[Diyarbakır (il)|Diyarbakır]], [[Mutki, Bitlis|Mutki]], [[Aksaray (il)|Aksaray]] gibi il ve ilçelere yayılmış durumdadırlar.
Çok az da olsa Hristiyan Zazalar da mevcuttur ve genelde Siverek (Şanlıurfa), Gerger (Adıyaman)'da ve Avrupa'nın çeşitli bölgelerinde yaşarlar. Hristiyan Zazalar genelde, Zazaca konuşan Ermeniler ve Zazaca konuşan Süryaniler olarak adlandırılmışlardır. Alevi - Sünni , Şafii - Hanefi - Hristiyan (Süryani ya da Ermeni kilisesi mensubu Zazalar) arasındaki inanç farklılıkları, Zazaca'daki şive farklarına ve yaşam tarzlarına, gelenek ve göreneklere de yansımaktadır.
== Folklor ve Kültür ==
{{kaynaksız}}
[[Dosya:Zaza DialectsMap-5.gif|150x150px|çerçeveli|sağ|Zazaların Türkiye'de ağırlıklı olarak yaşadıkları bölgeler]]
Zazalar; [[Kürtler]], [[Beluciler]], [[Farslar]], [[Gilan (İran)|Gilanl]]ılar, [[Osetler]], Zazalar; Beluçiler, Farslar, Gilanlılar, Kürtler, Osetler, [[Afganlar]]/
<br>
Başlıca halk dansları;
'''<br>
▲Elazığ, Tunceli taraflarında bazı köylerde kadınlar şalvar, başlarında ''leçeg'' veya ''puşi'', bellerine şal veya kuşak giyerler. Erkekler de takım şalvar, başlarına köşeli şapka, ''puşi'' veya ''desmal'' giyer ve bellerine de kuşak bağlarlar.
▲Başlıca halk dansları; ''Qeraçor, Devzer, Çepki, Fadiki'' gibi düğün oyunlarıdır. Başlıca yemekler: B''abıko, bıcık, zerfet, keska, helisa, patila, pêsara, şir, bıcıka qatqatın, çhebelek, dogma'' gibi genelde hamur ürünü yemeklerdir.
Gağand : Yeni yıl bayramı, daha çok Tunceli-Koçgiri-Varto ve Gerger dolaylarında yılbaşı olarak 13 Ocak'a yakın tarihlerde kutlanır. Bu bayramda Rumi takvim esas alınır. 50 yıl öncesine kadar Sünni Zazalar tarafından da kutlanıyordu. Dersim'de ve Gerger'de halen kutlanmaya devam etmektedir.
▲Zazalar arasında kutlanan başlıca bayramlar ve önemli günler şunlardır :
▲* '''''Kormışkan''''' bayramı (Çermik ve Siverek Yöresi, Mart ayında [[Nevruz]]a denk gelir.Bahar bayramı olarak son zamanlarda diriltiliyor.)
▲* '''''Hawtemal''''' bayramı (Dersim Yöresi, Mart ayında, bir tür bahar bayramı). Alevi Zazalar tarafından kutlanır.
▲** ''Hawtemalo Pil'' (Büyük Hawtemal)
▲** ''Hawtemalo Qıc'' (Küçük Hawtemal)
▲* ''Qereçarseme'' :Bir bahar bayramı, yine Mart ayında kutlanır. Alevi Zazalar tarafından kutlanır.
▲* '''''Newê Marti''''' : Mart dokuzu, Nevruz, 22 Mart'a denk gelir, normal Nevruz'dan bir gün sonradır.Alevi Zazalar tarafından kutlanır.
▲* '''''Rocê Xızıri''''' : [[Hızır orucu]], Alevi Zazalar tarafından her yıl Şubat ayının ikinci haftasında 3 gün oruç tutulur.
▲* '''''Rocê İmamu''''' : [[Muharrem orucu]], Alevi Zazalar tarafından tutulur ve çok önemlidir.
Eydê Heciyan, Roşanê Qurbani : Kurban bayramı
== Zazaların etnik kimliği üzerine iddialar ==
{{Düzenle|Nisan 2013}}
| |||