Türkiye'de Yahudilik: Revizyonlar arasındaki fark

Anadolu[[Türkiye]]'dakideki yahudilerin[[Yahudiler]]in tarihi, yaklaşık olarak 2400 yılı kapsar. YahudilerTürkiye Yahudileri, Türkiye'de yaşayan başlıca [[gayrimüslim]] [[cemaat]]lerden biridir. [[İspanya]] ve [[Portekiz]]'den kovulan Sefarad Yahudilerinin birçoğu, 15. yüzyılın sonuna doğru Osmanlı İmparatorluğu'na sığındı. 20. yüzyılda özellikle [[İsrail Devleti]]'nin kurulmasından kaynaklanan dışa göçlere rağmen, günümüz Türkiye'sinde hala küçük bir Yahudi toplumu yaşamaktadır.

[[Ege Bölgesi]] eski kent kazılarında bulunan bazı kalıntılarda yörede MÖ 4. yüzyılda yaşamış Yahudilere ait bilgilere ve yerleşim bölgelerinin varlığına rastlanmıştır. Tarihçi Jozef Flavius, ünlü düşünür [[Aristo]]'nun "... Ön Asya seyahatlerinde kendileriyle görüş alış verişinde bulunduğu Yahudilerle konuştuğunu... " yazar <ref>[ Josephus Flavius, Contra Apionem, 1-176]</ref>. Anadolu'nun değişik yörelerinde, Ege Bölgesinde (Sart, [[Afrodisias]], Milet, [[Foça]] vs), [[Bursa]] ve [[Ankara]] civarında, Güney Doğu Bölgesinde eski çağ Yahudi yerleşim kalıntılarına rastlanmıştır. Ankara civarında bulunan bir bronz sütun üzerinde İmparator Augustus'un önÖn asyaAsya yahudilerineYahudilerine tanıdığı haklar yazılı idi.

Yahudi yazıtlarına göre [[Nuh'un gemisi]], [[Ağrı Dağı]]'nın tepesine indi.<ref>{{Bibleref|Genesis|8:4}}</ref> [[Yeni Ahit]]’e göre, Anadolu’daki yahudiYahudi nüfusu, bütün coğrafyaya dağılmıştı: Iconium (Konya) bir sinagoga sahipti (Acts 14:1) ve [[Efes]]’te de bir [[sinagog]] vardı (Acts 19:1). Galatlara Mektup’ta da Anadolu’da yaşayan Yahudilerin olduğu belirtilmiştir. Somut kanıtlara göre, İsa’dan önce 4. Yüzyılda, özellikle [[Manisa]]’da Yahudilerin olduğu bilinir.

Sonraki dönemde, [[Roma]] ve Bizans imparatorluklarıİmparatorlukları, [[Anadolu]]’daki topraklarında elle tutulur bir Yunanca-konuşan yahudiYahudi bir nüfusanüfusuna sahipti [[Anadolu]]’daki topraklarında. Bu nüfus topluma iyi entegre olmuş olup, belirli yasal korumalara sahiptiler. Dönemin yahudiYahudi nüfusu, Bizans imparatorlarınınİmparatorlarının, girişimlerine rağmen, din değiştirmedi <ref>[[George Alexandrovič Ostrogorsky|G. Ostrogorsky]], ''History of the Byzantine State''</ref>. Bizans döneminde Anadolu’da yaşayan yahudilerinYahudilerin durumları, tarihçiler tarafından hala araştırılmakta.<ref>For a sample of views, see J. Starr ''The Jews in the Byzantine Empire, 641–1204''; S. Bowman, ''The Jews of Byzantium'';, R. Jenkins ''Byzantium''; Averil Cameron, "Byzantines and Jews: Recent Work on Early Byzantium", Byzantine and Modern Greek Studies 20</ref> Bazı düşmanlık belirtilen kanıtlara rağmen, [[Bizans İmparatorluğu]] sınırlarında yaşayan yahudilerinYahudilerin, Batı Avrupa’daki yahudilerden daha iyi durumda olduklarına inanılır.<ref>''The Oxford History of Byzantium'', C. Mango (ed.) (2002)</ref>

Osmanlı yönetimiyle ilk bağı olan, [[Bursa]]’daki ilk sinagog [[Etz Ha-Hayim]] (Hayat ağacı) 1324 yılında, Osmanlı yönetimine geçti. [[Sinagog]] günümüzde hala kullanılmakta fakat [[Bursa]]’daki Yahudi nüfusu 140 civarına düştü <ref>[http://www.jewishgen.org/cemetery/mem/turkey.html International Jewish Cemetery Project – Turkey]</ref>. Osmanlı İmparatorluğu’nda yahudilerinYahudilerin durumu, sultanınSultan’ın keyfine kalmıştır. Örneğin, 3. Murat, gayri müslimlerinMüslimlerin boyun eğen ve sefillikle yaşayanlar olmasını istemiştir. Camii ve yüksek binaların yakınlarında yaşamamalarını ve kölelere sahip olmamalarını emretmiştir. Fakat diğer sultanlarSultanlar daha toleranslıydı <ref>M. J. Akbar, "The shade of swords: jihad and the conflict between Islam and Christianity", 2003, (p. 89)</ref>.

OsmanlıTürk yönetimi altında gerçekleşen ilk büyük olay, imparatorluğunİmparatorun [[Konstantinopolis]]’i hükümranlığına katmasıydı. Sultan 2. Mehmed Konstantinopolis’i ele geçirdikten sonra, şehri bir karmaşa içinde buldu. 1204’te Haçlılar tarafından birçok kuşatma ve işgale maruz kalması ve 1347’deki karaKara ölümle birlikte, şehir eski görkeminden kalan bir gölge gibiydi <ref>[http://www.channel4.com/history/microsites/H/history/a-b/blackdeath.html The Black Death], Channel 4 – History.</ref>. Sultan Mehmed, şehri başkent yapmak istediği içinistediğinden, şehri tekrartekrardan yapılandırmaya karar verdi <ref name="Inalcik, Halil 1969 pg236">Inalcik, Halil. “The Policy of Mehmed II toward the Greek Population of Istanbul and the Byzantine Buildings of the City.” Dumbarton Oaks Papers 23, (1969): 229–249.pg236</ref> ve bunu gerçekleştirmek için imparatorluğunİmparatorluğun her tarafından, müslümanMüslüman, hristiyanHristiyan ve yahudilereYahudilere yeni başkente gelmelerini emretti <ref name="Inalcik, Halil 1969 pg236"/>. Aylar içinde Balkanlar’dan ([[Romanyotlar]]) ve Anadolu’dan birçok yahudi,Yahudi Konstantinopolis’e yerleşti. Şehrin toplam nüfusunun 10% u oluşturdular <ref name="Avigdor Levy 1994">Avigdor Levy; The Jews of the Ottoman Empire, New Jersey, (1994)</ref>. Toplumun bu yeni üyelerinin birçok etkisi oldu toplumun gelişmesinde.

Yerli yahudiYahudi nüfusunun sayısı, 1421 – 1453 arası Osmanlı İmparatorluğu'naİmparatorluğuna göç eden Aşkenaz Yahudiler'leYahudilerle arttı <ref name="Avigdor Levy 1994"/>. Bu [[Aşkenaz Yahudiler]] arasında, Fransız kökenli, Almanya doğumlu, Haham [[İzak Sarfati]] ([[İbranice]] צרפתי – Sarfati, Fransız) deda vardı (15). Sarfati, Edirne Baş Hahamı oldu ve Avrupa’daki yahudilereYahudilere mektup yazarak, Osmanlı’ya yerleşmeleri için davet etti. Mektubunda Osmanlı’da eksiklerin olmadığını belirtti ve “Müslümanların yönetimi altında yaşamak Hristiyanların kontrolü altında yaşamak iyi değil mi diye sordu <ref name="turkishjews.com">http://www.turkishjews.com/history/letter.asp</ref><ref>[[Bernard Lewis|B. Lewis]], "The Jews of Islam", New York (1984), ss. 135 – 136</ref>.

Yahudilerin Anadolu’ya göçlerinin en yoğun olduğu dönem, 2. Mehmet’ten sonra gelen 2. Beyazıt dönemi oldu (1481-1512). [[İspanya]] ve [[Portekiz]]’den kovulan Yahudiler'in büyük çoğunluğu, Sultan’ın gönderdiği resmi davetiyeyle Osmanlıbüyük sayılarda topraklarınaOsmanlı’ya yerleştiler. 1492 yılında Yahudi-Türk ilişkilerinde kilit noktalardan biri yaşandı. [[İspanya]]’daki engizisyondan kaçan 150.000 Yahudi’nin bir çoğu Osmanlı İmparatorluğu'naİmparatorluğuna yerleşti. Bu olay, şehrin nüfusunun yeniden yapılanması için önemliydi, çünkü Haçlılar döneminde ve [[Kara ölüm]]’den dolayı nüfus 70.000 civarındaydı. Sefarad YahudilerininYahudilerin bir kısmı da Selanik şehrine yerleşti. Gelen yahudilerYahudiler Osmanlı İmparatorluğu’nun birçok işine yaradı. Müslüman Türkler, ticari girişimlerle pek ilgili değildi ve doğal olarak ticari işleri azınlık grupların ellerine bıraktı. Ayrıca Müslüman Türkler, Hristiyanlara pek güvenmediklerinden alışverişlerinde musevileriMusevileri tercih ettiler alış-verişlerinde <ref name=autogenerated1>H.Inalcik; The Ottoman Empire: The Classical Age 1300–1600, Phoenix Press, (2001)</ref>. İspanyol Yahudiler, imparatorluğunİmparatorluğun zengin şehirlerinde yaşama iznine sahipti. Daha çok, Avrupa şehirlerini (İstanbul, [[Saraybosna]], [[Selanik]] gibi) Batı ve Kuzey Anadolu şehirlerini ([[Bursa]], [[Aydın]], [[Tokat]] and [[Amasya]]) ve Akdeniz kıyılarındaki şehirleri ([[Kudüs]], [[Şam]] ve [[Mısır]]) tercih ettiler.

[[İzmir]] uzun bir süre boyunca İspanyol yahudilerYahudiler tarafından yerleşim yeri olarak kullanılmadı. Kudüs’teki yahudiYahudi nüfusu 1488’de 70 aile kadar ikenaileden 16. yüzyılınYüzyılın başında 1.500'e yükseldiçıktı. [[Şam]]’da 500 ailelik bir cemaat vardı. İstanbul’da 30.000 yahudiYahudi ve 44 sinagog vardı. Beyazıt yahudilerinYahudilerin Haliç kıyısında yaşamalarına izin verdi. [[Mısır]]’ın Kahire şehri çok sayıda sürgün yahudiyeYahudiye kapılarını açtı, Zamanlabir süre sonra sonradan gelen yahudilerYahudiler yerel yahudiYahudi nüfusunu geçti. [[Selanik]]'te yahudilerinYahudilerin sayısı diğer milletlerden, dinlerden olan kişilerden ve hatta orijinal yerel halktan daha fazla oldu ve Selanik, [[Sefarad|Sefaradlar'ın]]ların merkezi haline geldi.

Osmanlı İmparatorluğu yönetimi altındaki durumları her ne kadar abartılsa da <ref>B. Lewis, The Jews of Islam, PUP, (1987) 137–141</ref>, yahudilerinYahudilerin toleransla yaşadıkları inkar edilemez. Millet sisteminde, yahudilerYahudiler dinleriyle tanınan bir topluluk olarak, diğer milletlerle (Ortodoks Millet, [[Ermeni]] Millet, vs.) bir arada yaşadı. Yahudilerin iş edinmelerinde kısıtlamalar yoktu. Diğer gayrimüslimler gibi yahudilerYahudiler de haraç (vergi) vermek zorundaydı ve diğer gayrimüslimler gibi giyimlerinde, at sürmelerinde, orduya katılmalarında bazı kısıtlamalara tâbiydilertabiiydiler ama bu tür yasaklar ve kısıtlamalar zaman zaman göz ardı edilirdi <ref>D. Quataert, The Ottoman Empire, 1700–1922, CUP, 2005</ref>.

Klasik Osmanlı döneminde (1300-1600) yahudilerYahudiler, imparatorluğun diğer topluluklarıyla birlikte, belirli bir zenginlik içindeydi. Diğer Osmanlı unsurları göz önünde bulundurulduğunda, yahudilerYahudiler, ticaret, diplomasi ve diğer önemli kurumlarda güç sahibiydi.

Araplar ve yahudilerYahudiler arasında pek fazla problem yoktu ama yahudilerinYahudilerin kendi aralarında birlik problemi vardı. Osmanlı’ya birçok farklı yerden, kendilerine özel gelenek, fikir ve kültürlerini getirerek geldiler ve bu getirdiklerine inatçı bir şekilde bağlı kalıp farklı cemaatler kurdular.

Anadolu'dakiTürkiye’deki yahudilerinYahudilerin tarihi, 18. ve 19. yüzyılda etkilerinin ve güçlerinin yitirildiği bir [[kronoloji]] haline geldi. Ticaretteki güçlü pozisyonlarını Rûmlar'aYunanlara devrettileryitirdiler.

20. yüzyılın başında, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki yahudilerinYahudilerin sayısı 200.000’e ulaştı (27). 1829-1913 tarihleri arasında yeni Hristiyan Balkan devletlerine kaybedilen toprakların, bu sayının üzerinde etkisi oldu. 20. yüzyıldaki Türkiye’nin problemli tarihi ve 1923 sonrası, imparatorluktanİmparatorluktan, modern batılı ulus-devletine dönüşme dönemi, geriye kalan azınlıkların nüfusları üzerinde negatif bir etkiye neden oldu.

[[Osmanlı İmparatorluğu]]'nun yarı özerk iç örgütlü azınlık sistemi yeni kurulmuş [[Türkiye Cumhuriyeti]]'nde yer almamaktadır. Azınlık olsun veya olmasın, kişiler cemaat yoluyla değil, din, dil, ırk farkı gözetmeksizin doğrudan devlete bağlıdırlar. Bu durum karşısında yahudilerinYahudiler'in özerkliği kalmadığı gibi yasalar karşısında "yahudiYahudi Türk"'le ile "müslümanMüslüman Türk"'ü ayırmak olanaksızlaşmıştır.<ref name=md>Mücahit Düzgün, ''Cumhuriyet'in İlanından İsrail'in Kuruluşuna Kadar Türkiye'deki Yahudiler''</ref> Cumhuriyet'e geçiş döneminde doğan sancılı aşamalarda AnadoluTürk Yahudileri ulusculuk anlayışının karşısında değil, yanında yer almıştır.<ref>Çetin Yetkin, ''Türkiye'nin Devlet Yaşamında Yahudiler'', Afa yayınları, İstanbul 1992 s.241</ref> Bu yeni kurulmuş devletin her alanını Türkleştirme çabaları, dil eksiği olan azınlıklar üzerinde zorluklar yaratmıştır. Araştırmacı Mücahit Düzgün'e göre bu Yahudiler'e karşı yapılmış bir yaptırım değil, devlet oluştururken gereken bir aşamadır. Dil eksikliği yahudileriYahudileri siyasi ve toplumsal yaşamda sekteye uğratacağından yahudiYahudi aydınları [[Türkçe]]'nin yahudiYahudi cemaatinde yayılması için çabalar gösterip dernekler kurdular.

Yeni kurulan bu devlette yahudilerdeYahudilerde görülen bir özellik ise [[Mustafa Kemal Atatürk|Atatürk]]'e bağlılıklarıdır. Bir AnadoluTürk Yahudisi olan ünlü yazar ve siyasetçi Avram Galanti'nin yazılarından birinde şöyle der:

AnadoluTürk Yahudileri 1922-1923'teki savaşlarda hep Türk davasına sadık kaldılar. Yahudi aydınlardan [[Davit Fresko]] yahudilerYahudiler'nin daha da iyi bir vatandaş olmalarına ve onları Türkiye'ye sadakatin devamına davet etmiştir: