|
=== Lan Xang dönemi===
[[File:Fa Ngum-Vtne1.JPG|thumb|left|[[Fa Ngum]], [[Lan Xang]] Krallığı'nın kurucusu]]
Laos'a ilişkin ilk tarihsel kayıtlara , [[Angkor]]'daki Khmer kralının da yardımlarıyla Lao'taki ilk devlet olan [[Lan Xang]]'ı(Milyon Fil Kralığı) kuran [[Fa Ngum]]'la başlar. Fa Ngum 1353-1371 arasında bügünkü Laos topraklarının bütününü ve Tayland'ın kuzey ve doğu bölgelerini fethetti. 1373'te yerine oğlu [[Phya Sam Sene Thai]] geçti ve krallığın yönetim ilkelerini belirleyip, savumasını örgütledi. 1416'da onun ölümünden sonra 1478'de [[Vietnam]]lılar'ın işgaliyle kısa süreli bir kesintiye uğrayan uzun barış dönemi, 1520-1548' arasında hüküm süren [[Photisarath]] döneminde son buldu ve [[Burma]] ve [[Siam]]'a karşı savaş yürütüldü. Siam'a karşı yürütülen üç savaştan sonra 158'de Lan Xang devleti en geniş sınırlarına ulaştı. Photisarath' ölümü üzerine tahta çıkan oğlu [[Sethatrirath]] döneminde başkent, Luang Prabang'dan Vientiane'ye taşındı. 1565 ve 1570'deki iki Burma saldırısı püskürtüldü. Ne ki 1571'de Sethhathrirah ölünce, Burmalılar'ın saldırıları yoğunlaştı. ve 1574'de Vientiane düştü; ülke Burmalılarca yıkıma uğratıldı. Bu karanlık dönem 1637'de [[Souigna-Vongsa]]'nın tahta çıkıp düzeni yeniden kurana dek sürdü. Souigna-Vongsa Vietnam ve Siam'la antlaşmalar yaparak sınırları belirledi Budacılığın tutkulu bir savunucusu ve güzel sanatların koruyucusu oldu. Vientiane'yi güzelleştirdi; 1694'te ölünce yerine Vietnam ordularının da yardımıyla yeğenleri geçti ve böylece Laos'ta Vietnam egemenlği başladı. Bu dönemde Lan Xang krallığı parçalandı. Vietnam egemenliği kabul etmeyen kimi kraliyet ailesi üyeleri, 1707'de egemenlikleri altındaki kuzey bölgelerimde bağımsızlıklarını ilan ettiler ve Luang Prabang ve Vientiane krallıklarını kurdular. Güneyde ise 1713'te [[Champassak krallığı]] kuruldu. Böylece Lan Xang üç krallığa bölündü. ▼
▲Laos'a ilişkin ilk tarihsel kayıtlara , [[Angkor]]'daki Khmer kralının da yardımlarıyla Lao'taki ilk devlet olan [[Lan Xang]]'ı(Milyon Fil Kralığı) kuran [[Fa Ngum]]'la başlar. Fa Ngum 1353-1371 arasında bügünkü Laos topraklarının bütününü ve Tayland'ın kuzey ve doğu bölgelerini fethetti. 1373'te yerine oğlu [[Phya Sam Sene Thai]] geçti ve krallığın yönetim ilkelerini belirleyip, savumasını örgütledi. 1416'da onun ölümünden sonra 1478'de [[Vietnam]]lılar'ın işgaliyle kısa süreli bir kesintiye uğrayan uzun barış dönemi, 1520-1548' arasında hüküm süren [[Photisarath]] döneminde son buldu ve [[Burma]] ve [[ SiamSiyam]]'a karşı savaş yürütüldü. Siam'a karşı yürütülen üç savaştan sonra 158'de Lan Xang devleti en geniş sınırlarına ulaştı. Photisarath' ölümü üzerine tahta çıkan oğlu [[Sethatrirath]] döneminde başkent, Luang Prabang'dan Vientiane'ye taşındı. 1565 ve 1570'deki iki Burma saldırısı püskürtüldü. Ne ki 1571'de Sethhathrirah ölünce, Burmalılar'ın saldırıları yoğunlaştı. ve 1574'de Vientiane düştü; ülke Burmalılarca yıkıma uğratıldı. Bu karanlık dönem 1637'de [[Souigna-Vongsa]]'nın tahta çıkıp düzeni yeniden kurana dek sürdü. Souigna-Vongsa Vietnam ve Siam'la antlaşmalar yaparak sınırları belirledi Budacılığın tutkulu bir savunucusu ve güzel sanatların koruyucusu oldu. Vientiane'yi güzelleştirdi; 1694'te ölünce yerine Vietnam ordularının da yardımıyla yeğenleri geçti ve böylece Laos'ta Vietnam egemenlği başladı. Bu dönemde Lan Xang krallığı parçalandı. Vietnam egemenliği kabul etmeyen kimi kraliyet ailesi üyeleri, 1707'de egemenlikleri altındaki kuzey bölgelerimde bağımsızlıklarını ilan ettiler ve Luang Prabang ve Vientiane krallıklarını kurdular. Güneyde ise 1713'te [[Champassak krallığı]] kuruldu. Böylece Lan Xang üç krallığa bölündü.
===Dış Güçlerin Egemenliği===
XVIII. yy boyunca üç Laos krallığı, Burma ve SiamlılarSiyamlılar'ın baskılarına karşı bağımsızlıklarını korumaya çalıştılar. Ancak 1778'de Vientiane Krallığı Siamlılarca işgal edilip egemenlik altına alındı(1782). Luang Prabang 1752'de Burmalılar'ın, 1778'de ise Siamlılar'ın egemenliğini kabul etmek durumunda kaldı. Güneyde Champassak, 1778'de işgal edilerek SiamlılarSiyamlılar'a bağımlı duruma geldi. Bu krallıkların herbirinin başına Siamlı bir yönetici atandı ve Bangkok'a haraç öder krallık oldular. 1805-1823 arasında Vientiane krallığını yürüten [[Chaou-Anou]], Lan Xang'ın eski güney sınırlarına dek egemenlik alanını genişletti. Ancak kısa süre sonra Siamlılar Vientiane üzerine yürüyüp Anou'yu yenilgiye uğratarak Vientiane'yi ilhak ettiler. Ancak Siamlılar'ın kuzeybatıya doğru genişlemesi, Vietnam üzerinde sömürge kurmuş bulunan [[Fransa]]'nın çıkarlarına zarar verir duruma geldi. Fransa, Siam-Vietnam sınırlarının belirlenmesi konusunda [[Bangkok]]'la görüşmelere başladı(1886). Ardında Mekong Vadisi'nde Fransızlar ile Siamlılar arasında patlak veren bir dizi çatışmadan sonra [[Büyük Britanya İmparatorluğu|Büyük Britanya]]'nın da tavsiyesiyle Siamlılar, Mekong'un batı yakasını boşalttı ve boşaltılan bölgede Fransız sömürgesi resmen tanıdı.(1893). Fransa'nın bölgeyi ilhakı 1904'te ve 1907'de Siam'la yapılan antlaşmalarla tamamlandı.
===Fransız Sömürgesi Dönemi===
Fransa, bölgeyi Laos Sömürgesi olarak örgütledi, Luang Prabang krallığı varlığını sürdürürken; diğer bölgeler bir Fransız subayının dolaysız yönetimine alındı. 1942'de [[Japon İmparatorluğu|Japon]] birlikleri Mekong Irmağı kıyılarına yerleştikten sonra, 1945'te Laos'un bağımsızlığını ilan ettiler. Fransız sömürgeciliğine karşı bir hareket olan [[Lao IssarakIssara]](Hür Laos) erki ele geçirdiyse de, 1946'de Fransız askeri birlikleri ülkede yeniden egemen konuma geçtiler. Bu dönemde Laos'ta iki siyasal hareket ortaya çıktı: Birincisi Japonya egemenliğine karşı Luang Prabang Sarayı ve Champassak Prensi çeversinde odaklanan hareket; ikincisi, Fransa egemenlğine karşı, Vinetiane'de üslenen ve başını [[Prens Petsarath]]'ın çektiği hareket. Bu iki hareket, erk savaşımını Fransız birlikleri gelinceye dek sürdürdüler. 1946'da Fransa, geçici olarak Luang Prabag kralı [[Sisavang Vong]]'un yönetimi altında Laos'un bütünlüğünü ve iç işlerinde özerkliği kabul etti. Sonuçta, bir anayasa'nın kabulü ve genel seçimlerden sonra, Bir Fransız-Laos antlaması imzalandı(1949). Bu antlaşmayla Laos, Frans birliği içide bağımsız bir devlet oldu.
===Tam Bağımsızlık Savaşımı Dönemi===
Bu gelişmeyi yeterli gören Laos Issara hereketindeki çoğunluk Hür Laos Hareketini dağıtarak hükümete katıldılar. Bu görüşe karşı çıkanlar, 1950'de [[Pathet Lao]] hareketini kurdular ve Prens [[Souphanouvong]]'un önderliğinde, Vietnamlı yurtseverlerle de bağlaşarak Fransız sömürge birliklerine karşı gerilla savaşına giriştiler. Kuzey eyaletlerinde güçlene Pathet Lao, yavaş yavaş krallık yönetimine karşı da askersel eylemlere geçti. 1953 yazında Vietnamlı yurtseverlerin Fransız sömürgecilerini ağır bir yenilgiye uğratmasından sonra, [[Vietnam Ulusal Kurtuluş Cephesi|Viet Minh]] güçleriyle birlikte Pathet Lao, krallık başkenti Luang Prabang'ı tehdit eder duruma geldi. Ne ki Fransız sömürgeci askerler, Pathet Lao-Viet Minh birleşik güçlerini dağıtarak Vietnam'ın kuzeybatı dağlarını işgal ettiler, Dien Bien Phu'da bir kale kurdular. 1954 Maysı'nda [[Dien Bien Phu Muharebesi|Vietnamlılar'ın Dien Bien Phu'yu ele geçirmesi]]nden sonra ise, Fransa'nın askersel bakımdan ayakta kalması olanaksızlaştı. Bu bağlamda açılan [[Cenevre Konferası]]'nda katılan Fransa, Birleşik Krallık, [[ABD]], [[ÇHC|Çin]], [[SSCB]] de içlerinde 14 ülke Laos'un bütünsel ve bağımsız varlığını tanıdı. Bu gelişmeye koşut olarak 1956'da Pathet Lao, [[Neo Lao Hak Sat]](Laos Yurtsever Cephesi) adıyla yasal bir siyasal parti durumuna geldi; Prens [[Souvanna Phouma]] başkanlığında, Prens Souphanouvong'un katıldığı bir ulusal birlik hükümeti kuruldu.
1958' seçimlerinden Pathet Lao ve Anti-Amerikan [[Santiphab Partisi]] kazançlı çıkncaçıkınca, sağcı partiler telaşa kapılarak Souvanna Phoumayı görevdebgörevden ayrılmaya zorlayıp kedi öz adayları [[Phoni Sananikone]]'yi başkanlığa getirdiler. Phoni Sanakione tüm devlet kadrolarına [[Ulusal Çıkarları Svaunma Komitesi]] adlı anti-Komünist hareket yandaşlarını getirdi. 1959 Mayısı'nda Souphanouvong'un tutuklanmasını, Phoni'nin Cenevre Antlaşmaları'na aykırı olarak ABD ve [[Filipinler]] askersel yardımını istemesi izledi. Bunun üzerine Pathet Lao Cenevre Antlaşmarıyla saptanan tarafsızlık siyasetinin açıkça çiğnendiğini ilan etti. Ardından Phong Saly ve Sam Neua gibi kuzey eyaletlerinde denetimi ele alan Pathet Lao merkezi hükümet temsilcilerini bölgeden çıkarttı. Pathet Lao ile merkezi hükümet arasında askersel çatışmaların süregenleşmesi üzerine, hükümet Birleşmiş Milletler'e başvurdu. BM Genel Sekreteri [[Dag Hammarskjöld]] de Phoni Sananikone'ye gerçekten tarafsız bir siyaset gütmesini salık verdi. Phoni bu öğüde uymak isteyinde, Ulusal Çıkarları Koruma Komitesi'nin desteğini yitirdi. ve görevde ayrılmak zorunda kaldı.(Aralık 1959). Bunun üzerine General [[Poumi Nasavan]]'ın başını çektiği bir grup sağcı subay erke elkoydu ve sol harketlere karşı yoğun bir baskı uygulamasına girişti. Ağustos 1960'da Vientiane'de bir darbe yapan [[Kong Le]], Souvanna Phouma'yı başbakanlığa getirdi ve hapisten kaçmış olan Souphanouvong'a, birleşik ve tarafsız Laos'u yeniden kurmayı önerdi. Büyük Britanya, Fransa ve SSCB'nin desteklediği bu öneri, Güney Laos'ta üstlenen Phouni Nasavan ve Prens [[Boun Oum]] tarafından kabul edilmedi. ABD ve Tayland askeri birliklerinin yardımıyla Phonmi 1960 Aralığı'nda Vientiane'yi yeniden ele geçirdi. Kong Le, Pathet Lao güçlerine katıldı. Bu dönemde ABD siyasitinde önemli bir değişiklik oldu ve ABD 1961 Mayısı'nda yendien tarafsız Laos'u savunmaya başladı. 1962 Haziranı'nda savaşan taraflar bir koalisyon kurma konusunda anlaştılar ve bir ay sonra uluslarası güvence altında birleşik ve tarafsız Laos'un kurulması planı kabul edildi. Suvanna Phouma, Pathet Lao ve sağ partilerin katıldığı hükümet kuruldu. Ne ki her grup her grup kendi silahlı gücünü korumaya ve ateşkes anında denetlediği bölgeleri elinde tutmaya devam etti. Komünist ve tarafsız güçlerin elinde kuzey ve doğu eyaletleri, sağcı güçlerin elindeyse Mekong Vadisi vardı. 1962 Hattı iki bölge arasında adeta gayriresmi bir sınır oluşturuyordu. Bu durum 1963'te taraflar arasında yeni çatışmaların patlak vermesinin maddi zeminini oluşturdu. Pathet Lao'nbun bakanları Vientianeyi terkederek kendi bölgelerine çekildiler. Kuzey Vietnam'dan destek alan Pathet Lao ile ABD'nin desteklediği ve sağ güçlerin çevresinde toplaştığı Souvanma Phouma arasında iç savaş patlak verdi. Pathet Lao'nun başarıları üzeine 1965'den başlayarak ABD hava kuvvetlerine bağlı uçaklar Pathet Lao bölgelerini bombalamaya girişti. 1970'de Jarres ovalarının Pathet Lao denetimine girmesiyle general Van Pao'nun komuta ettiği 25 bin kişilik özel ordu, 25 bib Taylandlı asker ve 3 000 ABD'li askeridanışman, [[Ho Şi Minh]] yolunu takip eden Pathet Lao ve [[Kuzey Vietnam]]lı Yurtseverlere karşı yoğun bir taaruza girişti. Ne var ki gerek bu taaruz, gerekse 1971 Şubatı'nda ABD uçakları desteğinde [[Güney Vietnam]] güçlerince başlatılan taaruz, Pathet Lao, Kuzey Vietnam ve Laos Halk Kurtuluş Ordusu güçlerince etkisiz kılındı. Bunun üzerine 1973'te ABD bombardımanlarına son veren bir ateşkes imzalandı. 1975'te Vientian'ye giren Pathet Lao güçleri, Souphanvuong önderliğinde ulusal birlik geçici hükümeti kurdu. 1975'te harekete geçen Pathet Lao birlikleri ülkenin güneyini denetimleri altına alırken, ABD askeri birlikleri, sağcı güçlerle birlikte Birmanya ve Tayland'a çeildi. Böylece Ağustos 1975'te Laos Demokratik Halk Cumhuriyeti'nin kurdu ve monarşiye son verdi. Laos Demokratik Halk Cumhuriyeti ilan edilerek Souphanouvag Cumhurbaşkanı oldu. Laos Demokratik Halk Partisi(LDHP) [[Kaysone Phomvihan]] ise başbakanlığı üstlendi. Suvanna Phuma da hükümet danışmanlığına atandı. Partinin denetiminde köylere kadar uzanan yeni bir yönetsel örgütlenmeye gidildi.
[[File:Vientianne1973.jpg|thumb|left|Pathet Lao askerleri [[Vientiane]]'de, Laos, 1973]]
Yeni rejim [[Vietnam]]'la işbirliği içindeydi ve kitlesel siyasal kampanyalara girişti. Bu sırada Vientiane'da birer temsilcilikleri bulunan [[Tayland]] ve [[ABD]] ile ilişkiler giderek gerginleşti. Özellikle Jarres Ovasu'nda Miao Gizli Ordusu adlı sağcı gerillalarla yoğun çarpışmalar sürmekteydi. 1977'de Vietnam'la 25 yıllık bir dostluk ve işbirliği antlaşması imzalandı. Ancak Çin'le olan ilişkiler gerginliğini korudu. Çin, hükümete karşı mücadele eden gerillalara 1979'a kadar yardım etmeyi sürdürdü. 1979'da Yurtsever Cephe adını Ulusal Kurtuluş İçin Laos Cephesi olarak değiştirdi. Karşıtları da Ulusal Kurtuluş Cephesi'ni kurarak mücadeleye başladılar. Ancak önemli bir başarı sağlayamadılarç 1981'de birinci beş yıllık plan uygulanmaya başlandı. 1982'de yapılan LDHP'nin III. kongresinde Çin en tehlikeli düşman olarak tanımlandı. 1985'de ülke besin üretimi yönünden kendine yeterli duruma geldi. Cumhurbaşkanı Souphanouvong'un sağlık nedeniyle istifaetmesi üzerine yerine Phumi Vangvicit vekaleten getirildi. Tayland'la sınır antlaşmazlıklarından kaynaklanan çatışmalar sürmekteydi. 1988 başında daha da şiddetlene çatışmalar 1988 Şubat'ında imzalanan bir ateşkesle son buldu. 1988'de yabancı yatırımların desteklenmesine başlandı. Laos'da 1975'den sonra ilk parlemento seçimleri Mart 1989'da gerçekleştirildi.<ref name="MBAC151"/>
== Yönetim ==
=== Şehir/Eyalet Listesi ===
[[Dosya:Luang Prabang Phou Si 2.jpg|340px|thumb|leftright|Mekong nehri kıyısında yer alan [[Luang Prabang]] şehri]]
Laos eyalet sistemini kullanmaktadır ve on yedi eyalete bölünmüştür. Bunlar;
|
