Helenistik Dönem: Revizyonlar arasındaki fark

'''Helenistik Dönem''', [[Büyük İskender]]'in istilalarıyla başlayan Antik Dünya'da [[Antik Yunanistan|Grek]] etkisinin doruğa ulaştığı dönemdir. Helenistik Dönem, Klasik Grek Dönemini izlemiştir ve Helenistik Dönem'in ardından, Klasik Grek egemenliğindeki bölge [[Roma Cumhuriyeti]] hakimiyetine geçmiştir.<ref group=not> Bkz. [[Roma Yunanistanı]]</ref> Bu dönemde dahi Klasik Grek kültürü (din, sanat ve yazın olarak) halen Roma hakimiyetine sızmaktadır. Öyle ki [[Latince]]'nin yanı sıra [[Grekçe]] konuşulmaya ve yazılmaya devam edildi. Helenistik Dönem bazen, Klasik Grek Uygarlığı'nın gerileme ve çöküş dönemi olarak görülmektedir.<ref name="Green">P. Green, ''Alexander The Great and the Hellenistic Age''</ref> Bir başka açıdan da Klasik Grek Uygarlığı ile Roma Uygarlığı arasında bir geçiş dönemi olarak görülür. Dönemin başlangıcı çoğu kez Büyük İskender'in ölüm tarihi olan MÖ 323 olarak alınır. Dönemin sonu ise Yunanistan Yarımadası'nın Roma Cumhuriyeti tarafından işgal edildiği MÖ 146 olarak kabul edilir. Bazı tarihçiler ise Büyük İskender'in imparatorluğu'ndan kalan son devlet olan [[Ptolemaios Hanedanı|Ptolemaios Hanedanlığı]]'nın [[Aktium Savaşı]]'nda yenilgiye uğrayıp yıkıldığı tarih olan MÖ 31-30 tarihini Dönem'in sonu olarak kabul ederler.<ref name="ReferenceC">Alexander The Great and the Hellenistic Age, p. xiii. Green P. ISBN 978-0-7538-2413-9</ref>

Helenistik kavramı ilk olarak Alman tarihçi [[Johann Gustav Droysen]] tarafından, Greklerin baştan beri kendilerine verdikleri adlandırma olan Helen sözcüğünden türetilmiş ve 19. yüzyıl ortalarında kullanılmıştır. Droysen bu kavramla Büyük İskender’in MS. 4. Yüzyılda istila ettiği topraklarda Grek kolonileşmesi hareketinin ve Grek kültürünün yayılmasının anlatılmak istendiği bir kavram olarak kullanmıştır. Esasen Droysen’in bu tanımlaması pek çok tartışmaya yol açmıştır. Helenik tanımlamasına –en azından Droysen’in yüklediği anlamda- pek çok tarihçi karşı çıkmıştır. <ref>Green, Sh.: x, xiv.</ref> Bununla birlikte Helenistik tanımlaması halen kullanılagelmektedir. Dahası bu tarihsel dönemi tanımlayacak daha tercih edilir bir adlandırma yoktur.

Kuşkusuz Helenleştirme, Antik Grek kültürünün Helenistik dünyaya yayılmasıydı. Ancak bu yayılmanın genişliği, etkinliği ve ne ölçüde bilinçli bir politikanın sonucu olduğu ciddi biçimde tartışmaya açıktır. Büyük İskender’in bilinçli bir Helenleştirme politikası izlemiş olduğunu düşünmek mantıklıdır. Ancak bu politikanın gerisinde yatan nedenleri bilmeye olanak yoktur. Antik Grek kültürünü geniş bir coğrafyaya yaymayı da amaçlamış olabilir. Ancak, genişleyen devasa bir imparatorluk toprakları üzerinde hakimiyet kurmayı sağlayacak etkin önlemler almayı amaçlamış olması daha yüksek bir olasılıktır. <ref name="Green, Sh.: 21">Green, Sh.: 21.</ref>

Fethettiği çok geniş topraklar, İskender'in ölümünden sonra birkaç yüzyıl boyunca güçlü bir Grek etkisi altında kaldı. Grek kültürünün bu toprakları etkileme süreci, batıda Roma'nın ve doğuda Pers İmparatorluğu'nun yükselişine değin sürmüştür. Grek kültürüyle doğu kültürünün karışmasıyla melez Helenistik kültürü gelişmeye başladı. Bu gelişme, Yunanistan'la bağları koptuğunda bile, [[Grek - Bakrtliya Krallığı]]'nda görüldüğü gibi sürdürdü. Bu melez Helenistik kültürünün İskender'in istilalarından sonra Makedonya İmparatorluğu'nda meydana gelen değişimlere karşın ve Diadochi hakimiyeti boyunca, Grek etkisi olmaksızın ortaya çıktığı ileri sürülebilir. İskender üzerine çalışmalarıyla bilinen İngiliz tarihçi Peter Green tarafından belirtildiği gibi, İskender'in istilalarının ortaya çıkardığı pek çok unsur, Helenistik Dönem kavramı altında birleştirilmiştir. İskender'in istilacı ordusu tarafından feth edilen Mısır, Anadolu ve Mezopotamya bir bakıma isteyerek "düşmüştü". Bu bölgelerde İskender, bir fatihden çok bir kurtarıcı olarak görüldü. <ref>Green, Peter. The Hellenistic Age (A Short History). New York: Modern Library Chronicles, 2007.</ref>

Diodotus'un oğlu II. Diodotus, MÖ 230 yılında Sogdiana Satrapı [[I. Euthydemus]] tarafından tahtdan indirildi ve Euthydemus kendi hanedanlığını kurdu. MÖ 210 dolaylarında ise [[3. Antiochus]] yönetiminde yeniden canlanan Seleucid İmparatorluğu Grek - Baktriya Krallığı'nı istila etmiştir. Kısa süre sonra Krallık, muhtemelen [[Part]] Kralı Arsaces'in Antiochus tarafından yenilgiye uğtatılmasından da yararlanarak güç kazanmıştır. Arius Nehri (günümüzdeki [[Hari Nehri]]) kıyılarındaki savaşı kaybeden I. Euthydemus, başkente çekilerek tahkim ettiği kenti üç yıl süresince başarıyla savunmuştur. <ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+11.34&redirect=true Histories, Polybius.] </ref> Görüşmelerin son aşamalarını I. Euthydemus'un oğlu [[I. Demetrius]]'la sürdüren Antiochus, genç prensten fazlasıyla etkilenmiş onu kızlarından biriyle evlendirmiştir. Bu tutumda muhtemelen Baktriya'yı Suriye'den yönetmeye çalışmanın getireceği güçlükler de hesaba katılmıştır.

Grek - Hint Krallığı'nın yıkılmasından sonra yüzyıllar boyunca Grek kültürü, sanatı ve dili, Hint toplumunu etkilemeye devam etmiştir. Hatta [[Buda]] tasfirlerinde dahi Grek kültüründen izler bulmak mümkündür. Örneğin [[Gandhara]] döneminde yapılan bazı Buda tasfirlerinde Buda, [[Herakles]]'in himayesinde gösterilmektedir. <ref name="sanujit">Ghose, Sanujit (2011). [http://www.ancient.eu.com/article/208/ "Cultural links between India and the Greco-Roman world"]. Ancient History Encyclopedia.</ref>

[[Pontus#Pontus Krallığı| Pontus Krallığı]], [[Karadeniz]]'in güney sahillerine hakim bir Helenistik krallıktır. [[I. Mithridates| I. Mitridat Ktistes]] tarafından MÖ 291 yılında kurulmuştur. Krallık bölgede [[Roma Cumhuriyeti]] tarafından işgal edildiği MÖ 63 yılına kadar hüküm sürmüştür. Her ne kadar Pers [[Ahameniş İmparatorluğu|Ahameniş Hanedanlığı]] soyundan gelen krallar tarafından yönetilmiş olsa da Karadeniz'deki Grek kolonileri ve komşu krallıkların etkisiyle Helenleşmiştir. Krallık en geniş sınırlarına [[VI. Mitridat]] zamanında ulaştı. O'nun hükümdarlığı sırasında [[Kolhis]], [[Kapadokya]], [[Bitinya]], [[Aşağı Ermenistan]], [[Chersonesos Taurica]]'nın Grek kolonileri ile kısa bir süreliğine Asya'daki Roma toprakları Pontus Krallığı yönetimi altına girmiştir. Roma Cumhuriyeti ile girişilen uzun süreli savaşların ([[Mithridatik Savaşları]]) ardından Pontus Krallığı yenilgiye uğradı ve topraklarının büyük bir bölümü Roma yönetimine girdi, doğu kesimi ise bağımlı bir krallık olarak varlığını sürdürdü.

[[Balkanlar]]'a Roma sızması, tarihte çoğu kez olduğu gibi ticaretle başladı. [[İlirya|İlliryalı]] korsan faaliyetleri, Roma kuvvetlerinin İllirya'ya iki kez saldırmalarına yol açmıştır, I. II. [[İlirya Savaşlarıİllerya Savaşı]] Korsan şeflerinde biri olan [[Pharoslu Demetrius]], genç Makedon kralı [[V. Philip]] tarafından himaye edildiğinde Roma ile Makedonya arasında gerginlik arttı. <ref>Alexander The Great and the Hellenistic Age, Sh. 98-99. Green, P. ISBN 978-0-7538-2413-9</ref> [[Hannibal]]'in Roma ordusunu İtalya'da ağır bir yenilgiye uğratmasıyla sonuçlanan [[Cannae Muharebesi]] (MÖ. 216) V. Philip [[Kartaca]] ile ittifaka gitmiştir. Bu ittifaktan beklentisi Balkanlar'daki Roma etkisini kırmaktı. Roma'yı bu yenilgiyle uğradığı kayıplar dolayısıyla zayıf olduğu bir anda, ikinci cephede savaşmak zorunda bırakan Philip, sonuçta Roma'nın kalıcı düşmanlığını kazanmış oldu.

[[II. Pön Savaşı]] sonunda Kartaca'yı dize getiren Roma Cumhuriyeti bu kez Balkanlar'a dönmüş, kuvvetlerini burada toplayarak bölgedeki nüfusunu yeniden güçlendirmeye ve V. Philip'in yayılmasını durdurmaya yönelmiştir. V. Philip'in, Roma müttefiki olan [[Pergamon]] ve [[Rodos]]'la savaşını sona erdirmeye yanaşmaması, Roma Cumhuriyeti'nin bölgede savaşa girmesine bir bahane teşkil etti. <ref>Alexander The Great and the Hellenistic Age, Sh. 102-103. Green, P. ISBN 978-0-7538-2413-9</ref> V. Philip için bir tehdit olan Yunanistan'daki [[Aetolia-Acarnania|Aetolia]] şehir devletleri ile Roma Cumhuriyeti'nin ittifak kurması MÖ. 200 yılında [[II. Makedonya Savaşı]]'nı başlatmış oldu. Savaş, MÖ 197'de Roma kuvvetlerinin kesin bir zafer kazandığı muharebeyle sona erdi. Dönemin Roma barış antlaşmalarının çoğunda olduğu gibi bu kez de yapılan barış karşı tarafın savaş gücünü bütün bütün kırmayı amaçlamaktadır. Makedonya Krallığı büyük bir savaş tazminatı ödemenin yanı sıra donanmasını da Roma'ya teslim etti, eski sınırlarına çekildi ve Güney Yunanistan, Trakya ve Önasya üzerindeki etkisini yitirdi. Savaşı bir diğer önemli sonucu da Makedonya'nın Akdeniz'de önemli bir güç olmaktan çıkmasıydı.

II. Makedonya Savaşı'nın sonucunda Balkanlar'da ve güneyi Yunanistan'da dengelerin bu şekilde değişmesi ve böylece bölgede Roma egemenliğinin oturması sonucunda [[Selevkos İmparatorluğu]] ile Roma Cumhuriyeti karşı karşıya gelmiş oldu. Selevkos İmparatoru [[III. Antiochus]], MÖ 203 yılında V. Philip'le bir ittifak kurdu ve Mısır'daki [[Ptolemaios Hanedanı]]'nın 5 yaşında tahta geçen kralı [[III. Ptolemy]] egemenliğindeki bazı toprakların, Roma Cumhuriyeti'ne karşı girişilecek savaşta gereken mali kaynakları sağlamak amacıyla işgal edilmesi üzerinde anlaştılar. Özellikle Ptolemaios kontrolündeki deniz aşırı toprakları bölüşeceklerdi. Makedonya Krallığı [[Karya]]'da ve [[Trakya]]'da bir kısım toprak işgal etti. Öte yandan [[Selevkos İmparatorluğu]] da [[III. Antiochus]] yönetiminde Güney Suriye'yi [[Ptolemaios Hanedanı|Ptolemaios Krallığı]] kontrolünden aldı. [[Panyum Savaşı]]'yla (MÖ 198) [[Judea]] Ptolemaios hakimiyetinden çıkmış oldu. Ptolemaios Krallığı [[Suriye Savaşları]]'nda yenilgiye uğradıktan sonra III. Antiochus [[Anadolu]]'daki Ptolemaios topraklarını işgal için hazırlıklara başlamıştır. Ancak bu gelişmeler, III. Antiochus'la birer Roma müttefiki olan Rodos ve Pergamun'la çatışma durumuna getirmiştir. Sonuç, Roma Cumhuriyeti ile Selevkos İmparatorluğu arasında bir gerginlik oldu. Hannibal ordusunun halen İtalya'da bulunmasının Selevkos İmparatorluğu'na da bir yararı olmamıştır.<ref name="Green"/> Bu arada Yunanistan'da Roma yanlısı [[Aetolyan Birliği]], bölgede belirli bir rahatsızlık başlamasına yol açmaktadır. Bu durum, III. Antiochus'a Yunanistan'ı işgal etmek ve böylece bölgeyi Roma etkisinden kurtarmak için bir bahane sunmuş oldu. Sonuç olarak MÖ 192 - 188 yıllarını kapsayacak olan [[Roma - Suriye Savaşı]] başladı. Ard arda dört muharebenin sonuncusu olan [[Magnezya Muharebesi]]'nde de (MÖ 190) Selevkos kuvvetleri kesin bir yenilgiye uğramıştır. Bu yenilgiler [[Apamea Antlaşması]] ile sonuçlandı. Antlaşma III. Antiochus için oldukça ağır şartlar getirmiştir, savaş tazminatı olarak 15 bin [[talent (ağırlık)|talent]] gümüş (yaklaşık 405 ton) ödemek, donanmasını küçültmek, Anadolu'daki topraklarını büyük bir kısmını Pergamon ve Rodos'a bırakmak gibi. <ref>*[[Polybius|Polybius of Megalopolis]], ''[http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Polybius/home.html World History]'', [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Polybius/21*.html#42 21.42]</ref>

[[Pergamon]]'un [[Attalos Hanedanı]]'nın son kralı [[III. Attalos]], tahta bir varis bırakmadan MÖ 133 yılında öldü. Bununla birlikte Pergamon Krallığı'nın Roma Cumhuriyeti'ne katılmasını vasiyet etmişti. Bu vasiyet zoraki uygulamaya konuldu ve Pergamon Roma topraklarına katıldı. <ref name="ReferenceB">Rubicon: Triumph and Tragedy in the Roman Republic. Holland, T. ISBN 978-0-349-11563-4</ref>

Sonuçta Selevkos İmparatorluğu'nun dağılmasının yarattığı güç boşluğunun Yakındooğu'da doğurduğu istikrarsızlıktan da yararlanan [[prokonsül]] [[Gnaeus Pompeius Magnus |Pompey]], Selevkos'dan geriye kalan kalıntıları da yıktı ve [[Suriye]]'nin büyük bir bölümü Roma topraklarına katıldı. Mısır'ın Ptolemaios Hanedanı ise iki Romalı, [[Marcus Antonius]]'la [[Augustus]] arasındaki bir iç çatışmanın sonucunda yıkılacaktır. Marcus Antonius ve sevgilisi [[VII. Kleopatra]] ittifakının [[Aktium Savaşı]]'nda Augustus Mısır'ı ele geçirdi. Böylece son Helenistik krallık da yıkıldı ve Helenistik Dönem kapandı.

Ayrıca Makedon ordusuna bir kısım Pers askeri katıldı, böylece karma bir askeri güç oluşturuldu. Bu Pers askerlerin bazıları Makedon tarzı savaş, bazıları da geleneksel Pers tarzı savaş konusunda eğitim göreceklerdir. Ancak bu uygulama, Makedon ordusunda –anayurttan uzak olmak dolayısıyla- var olan insan gücü eksikliğine kestirme bir çözüm olarak düşünülmüş de olabilir. İskender’in bu çabaları, Asyalı ve Avrupalı toplumları, geniş kapsamlı bir iskanla karma toplumlar haline getirme girişimi olarak görülebilir. <ref>P. Green, Sh.: 23</ref>

Ama İskender sonrasında Helenleştirme politikası, zaman zaman "zor"a da başvuran bir yönetim politikası olmuştur. Synokisis<ref group=not>Synokisis, Grekçe bir sözcük olup, farklı yerleşmelerden insanların, belirli bir yerde yeni bir yerleşme kurmak için göç etmeleri olgusudur. Ayşe Gül Akalın, Sh.: 1</ref> Grek dünyasının erken dönemlerinde farklı amaçlarla ve yönelimlerle ortaya çıkmış olsa da<ref>Ayşe Gül Akalın, [http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/29/204.pdf ''Troas Synoecism'i in the Troad''] Sh.: 1</ref> Helenistik Dönem'de istila edilen toprakların Helenleştirilmesi politikası için kullanılan bir iskan politikası olarak, "egemen güç" yani devlet tarafınan, çoğu kez zora başvurularak uygulanan bir yöntem olmuştur.<ref>Ayşe Gül Akalın, Sh.:2, 13</ref> Esasen amaç yine de Helenleştirmek değildir. Sözde yeni Grek kentleri kuruluyor olsa da, esas amaç, yakın gelecekte egemen güç karşısında sorun yaratabilecek yerel unsurların sulandırılmasıydı. Bu "Grek kentleri"nin kurulmasıyla birlikte geleneksek kent devleti kavramı da ortadan kalmış oldu. Bu kentler, imparatorluk yönetiminin yönetsel birimleri olarak kurulmuş ve yaşamıştır. Sonuç olarak bu Grek kentleri, Helenleştirme politikasının etkin birer aracı olarak kuruldular. Bu bağlamda ''Grek kültürünü yayma'' çabası, siyasa jargonuyla ''Helenleştirme politikası'', yer yer dikte edilmek istendiği gibi "hümanist" bir girişimden çok egemenlik kurmanın bir yöntemi olarak uygulanmıştır.<ref>Ayşe Gül Akalın, Sh.:13</ref>

Ancak Helenistik kültür, özellikle geçmişinin korunmasında bazı bölgelerde başarılı olmuştur. Helenistik Dönemin devletleri geçmişe ve geçmişte kalan ihtişamlarına fazlasıyla bağlı kaldılar. <ref>Green, pps. xx, 68-69.</ref>

[[Atina]], özellikle hitabet ve felsefe alanındaki yüksek eğitim kurumları ve ünlü kütüphanesiyle seçkin konumunu sürdürdü. <ref name=mcleod>Roy M. MacLeod, ''The Library Of Alexandria: Centre Of Learning In The Ancient World''. I.B. Tauris, 2004, ISBN 1850435944.</ref> [[İskenderiye]] Grekçe eğitimde muhtemelen en önemli ikinci merkezdi. İskenderiye Kütüphanesi 700 bin kitap ve belge barındırıyordu.<ref name=mcleod/> Pergamon, büyük bir kitap yazım merkezi haline gelmesinin yanı sıra yaklaşık 200 bin kitapla İskenderiye Kütüphanesi’nden sonra dünyanın ikinci büyük kütüphaneye sahipti.<ref name=mcleod/> [[Rodos Adası]], siyaset bilimi (politika ve diplomasi) üzerine yüksek derecede eğitim veren okuluyla ünlüydü. [[Marcus Tullius Cicero|Cicero]] Atina’da, [[Markus Antonius]] ise Rodos’ta eğitim almıştır.<ref name=mcleod/> [[Antiokheia]] [[Selevkos İmparatorluğu]]’nun başkenti olarak büyük bir metropoldü ve Grekçe eğitim merkezlerinden biriydi.<ref name=mcleod/> Daha sonraki dönemlerde Hıristiyanlığın da önemli bir merkezi haline gelmiştir.