Alevilik: Revizyonlar arasındaki fark

|}

{{Ayrıca bakınız|Kalenderîlik|Baba Haydar|Babâîlik|Baba İlyas|Kızılbaşlık}}

Alevîler, [[Muhammed]]’in son [[Peygamber]] olduğuna, [[Ali bin Ebu Talib]]’nin ise [[Veli]]liğine ''(ya da [[İmam]]lığına)'' inanırlar. Alevîler, ibâdetlerini [[cemevi]]’nde yaparlar. [[Kadir Gecesi]]’yle bağlantılı olarak üç gün ve [[Muharrem]] ayında ise 12 gün oruç tutarlar. [[Muharrem]]’den sonra da üç gün [[Hızır]] Orucu tutarlar. Muharrem orucundan evvel üç gün [[14 Masum-u Pak|Masumu Paklar]] orucunu tutarlar.{{fact}}

{{Ayrıca bakınız|Kadir Gecesi|14 Masum-u Pak|Oruc|Muharrem|Hızır}}

* Yukarıda bahsedilen batıda bir hâyli taraftar toplamış olan bu akım Türkiye’de de uzun süre kabul görmüştür. “Bir ateşkedenin duvarları dibinde zelilâne beklemek, Hind ve İran gibi uyuşukluk ve hûlya yağdıran çevrelerde pek olağan karşılanan şeylerdi. Türkler, Hind ve İran’da olduğu gibi hûlyaî ve istiğrâkî hayâttan bir şey anlamıyor, meskent telkin eden âkidelere pek itibar göstermiyorlardı. İslâm âlemini kavuran bu elim buhranın kaynağı İran tarafları ve bilhassa da [[Deylem]] havalisiydi.”<ref>M. Şerafeddin, ''Mazîden Âtiye,'' 1933.</ref> Başlangıçta, [[Fuad Köprülü|Professör Fuad Köprülü]]’de bu görüşü destekleyenler arasında yer almaktaydı.<ref>[[Fuad Köprülü|Professör Fuad Köprülü]], ''Türk Tarihinde İlk Mutasavvıflar.''</ref>

* Buna karşın “Bahâ Sâid” tamamıyla aksi görüşü savunmaya başlamıştı. O, [[Bektâşîlik]] ve [[Kızılbaşlık]] gibi Anadolu’daki [[tarikât]] ve [[mezhep]] hareketlerinin kesinlikle İran kaynaklı olmadığını, aksine bu akımların eski Türk i’tikatlarıyla ilişkili olduğuna inanmaktaydı. Daha sonra, [[Fuad Köprülü|Professör Fuad Köprülü]] de ayni fikri geliştirerek [[Paris]]’te verdiği konferanslarda esas tez olarak savunmaya başladı.<ref>Hilmi Ziyâ: ''Mihrap mecmuaları – Anadolu’da dinî ruhiyât müşahedeleri,'' 1923.</ref>

 

==== Şîʿa-i Bâtın’îyye mezhebinin akideleri ====

===== Mukannaʿîyye mezhebi =====

Her şeyde ortaklığı savunan El-Mukannaʿ görünüşte tam bir [[Mazdek]]çî idi. Ortaya attığı “Eşitlikçilik Dâvası”<ref>Arthur Christensen, ''[[Saltanat|La regne]] du [[kral|roi]] [[I. Kavad|Kawadh I]] et le [[komünizm|communisme]] [[Mazdekçilik|Mazdakite]]'', 1925. <small>([[Mazdek]]’in savunduğu ilkelere göre: Yanan ateşten, esen havadan ve akan sudan, tüm insanlık nasıl ayrım gözetilmeksizin ortaklaşa olarak yararlanmaktaysa, toplumdaki malların ve kadınların da hayâtın sosyal bütün şekillerinde aynı paylaşımcı kanûna tâbi olmaları gereklidir.)</small></ref> halkın üzerinde bir yıldırım etkisi yapmış ve kitleler onun bayrağı altında hürriyete kavuşacaklarına içtenlikle inanmışlardı.

{{Ayrıca bakınız|Mazdekçilik}}

==== Horasanlılar’ın Abbâsîler’e karşı teşkilâtlanmaları ====

{{Ayrıca bakınız|Mutasım (Abbasi)}}

==== Türkler arasında Müslümanlığın sür’atle yayılmaya başlaması ====

{{Ayrıca bakınız|Türkler|İslâmiyet}}

=== Fâtımîler devrinde Alevîler ===

* [[Namaz|Nâmaz]]’ın hakikâtiyse Hüdâvend’in dostlarına ittisâldir.

* İnsanların yememekten ve içmemekten kurtulmalarından dolayı “[[Ramazan Bayramı]]” “Esâs”ın dilidir. İşte [[Mü'min (din)|Mü’min]]ler de bu “Esâs” sayesinde ilîm zâ’fından sıyrılıp otuz gün süresince sukûn’un dili olan [[oruç]]’tan sonra ilîm ile tekemmül ederler.

* [[Ramazan Bayramı]]’nın te’vili “Esâs”ın ilmiyle anlaşıldığından onun delili de “[[Fıtır sadakası|Fıtır]]” gibi “Esâs”ın ismi olan [[Ali]]’nin üç harfinden meydana gelmiş olmasıdır.

* “[[Zekât]]” da “Esâs”a dâhildir. Çünkü [[Zekât]] [[Arapça]]’da “[[Taharet|Tahâret]]” anlamını taşımaktadır. Şek ve şüpheden temizlenmekte “Esâs”ın ilmi olan te’vil ile oluşur.

{{Ayrıca bakınız|Anadolu Selçuklu Devleti|I. Alaeddin Keykubad}}

===== Şiîliği benimseyen Türk dâîleri =====

 

==== Bâtınîlik ve tasavvuf ====

[[Olcaytu]]’nun vefatından sonra tahta oturan İlhanlı hükümdârı [[Ebu Said Bahadır|Ebû Said Bahâdir Han]]’ın sünnîleri himâye etmesi neticesi devrin meşhur sufîlerinden Alâ’ed-Devle Semnanî ile Abd’ûr-Razzak Kâşî’nin zâviyeleri epey alâka ve ehemmiyet görmeğe başlamıştı.<ref>Mevlânâ Câmî, ''Nefeat’ûl-Üns.''</ref>

[[Maveraünnehir|Maverâünnehir]]’de bir yüzyıldan daha uzun süren buhranların sebepleri arasında “[[Ebu Said Bahadır|Sultan Ebû Said Bahâdir]]” iktidarının yetersizliği ve Şiî dâîlerle girişmiş olduğu mücadeleler başta gelmekteydi.<ref>Hâfız Ebrû, ''Zübdet’ût-Tevârih.''</ref>

{{Ayrıca bakınız|Ebu Said Bahadır|Çobanoğulları|Celayirîler|Serbedâriler|Muzafferiler}}

===== Serbedârlar devrinde “Alevî-Bâtınîllik” hareketleri =====

 

===== Bektâşî Babası Sarı Saltık =====

Rumeli kıt’asında [[Sarı Saltuk|Sarı Saltık]]’a ait pek çok ziyaretgâh bulunmaktadır. [[Bektaşi|Bektâşî]] an’anesinde mühim bir yeri olan bu [[Şiî]] babanın, Babaeski’de de yaşamış olduğu ve türbesinin Aya Nikola Kilisesi’nin yerinde bulunduğu Hristiyanlarca da kabul edilmektedir. [[Hacı Bektaş-ı Veli|Hacı Bektâş]]’ın hakkındaki küfr ve ilhada ait çıkarılan söylentiler ile, onun adını taşıyan [[Bektaşilik Tarikatı]]’ın i’tikadları arasında hiçbir alâkanın bulunmadığını, fakat kendisine intisap etmiş olan bazı melâhidenin yapmış olduğu neşriyâtın [[Hacı Bektaş-ı Veli|Hacı Bektâş]]’ın kendisini bizzat töhmet altında bıraktığını “Şekayık” müellifi İbn-i Hallikân Kenarı nakletmektedir.

{{Ayrıca bakınız|Sarı Saltuk}}

“Seyyid Ni'met’ûl-Lâh Gürgânî” ile “Seyyid Ali Hemedânî” müridleri bilhassa İran ve Azerbeycan yolu üzerinden bu âkideleri etrafa yayarak Anadolu’ya gelmekteydiler. Seyyid Ali Hemedânî’nin [[Baba Haydar|Kûtb’ûd-Dîn Haydar]] hakkındaki medhiyelerinin dillerde dolaştığı bu devirde Anadolu’ya göç eden Seyyid Kâsım Envar’in müridleri Anadolu’da halktan hem rağbet görmekte, hem de teveccüh ve iltifatlara mazhar olmaktaydılar.<ref>''Ravzat’ûs-Safa,'' Cilt 6, Sayfa 324.</ref>

{{Ayrıca bakınız|Şiîlik|Nimetullahi Tarikatı|Nesîmî|Hurûfîlik|Bektaşilik Tarikatı}}

{{ana|Hurûfîlik|Bektaşilik Tarikatı|Kızılbaşlık|Safeviye Tarikatı|Safevî Devleti}}

=== Hurûfîlik ve Hurûfîliğin Bektâşîlik üzerindeki etkileri ===

[[Hurûfîlik]] akımı İranlı bir [[Şiî]] mutasavvıf olan “Fadl’Allah Ester-Âbâdî” tarafından kuruldu. Helep sınırlarından Batı Anadolu’ya doğru hareket eden Hurûfîler [[Nesîmî|Seyyid Nesîmî]]’nin H. 820 / M. 1417 yılında Halep’te i’damından sonra Irak’tan Azerbeycan’a, ve oradan da Doğu Anadolu’ya kadar olan bölgelerde Hurûfîliği yaydılar.<ref>''Keşf’ûz Zû-Nûn'', Cilt 1, Sayfa 401.</ref> [[Nesîmî]]’nin Divânı ve menâkıbnâmesi birçok mutasavvıf için iyi bir kaynak ve sermaye teşkil etti. [[Hülul|Hulûl]] ve ilhad ile ayni âkıbeti paylaşmış olan [[Hallâc-ı Mansûr]] da [[Nesîmî]] ile ortak bir âkidenin kurbanı olması nedeniyle Hurûfîlerce yüceltilmektedir. Aslen [[İbahilik|İbâh’îyyûn]] olan Hurûfîler, ayni zamanda [[Mücessime]]’den olduklarından ötürü [[Allah]]’ı cisim olarak, [[Bâtınî]]liğin esas umdesi olan [[hülul|hulûl]]e olan inançları nedeniyle de “Fadl’Allah Hurûfî” şeklinde tecelli ettiğine i’tikat ederler.<ref>İbn-i Hacer, ''Enbe’ül-Gumur.'' [Köprülü Mehmet Paşa Kütüphanesi, No: 1005-1009].</ref>

==== Hurûfîler’in Hacı Bektâş dervişleri arasına sızması ====

 

==== Hurûfî – Bektâşîliğin Bâtınîler ile ortak yanları ====

 

===== Hurûfî – Bektâşîliğin i’tikadî kimliği =====

Bütün “[[Şia|Şîʿa]]-i [[Bâtınîlik|Bâtın’îyye]]” kollarında olduğu gibi Bektâşîler de kendi içlerinde mürid, baba, dede baba gibi ayrı ayrı rütbelere hâiz bazı basamak ve makâmlara bölünmüşlerdir. Çeşitli din ve âkidelerin serpilmiş tohumlarından pek çok örnekler ihtiva ettiği gibi bir ucu Hind felsefesine dayanan [[tenasüh]] ve [[Hülul|hulûl]]e inanmak ve tüm canlı mahlûkâta karşı aşırı saygı duyguları beslemek Bektâşiliğin ana ilkeleri arasında yer alır. Bektâşî İlâhiyâtı [[Vahdet-i Vücud]]un neff-i vücuda kadar vardığı gibi Hristiyanlık ile de ortak tarafları mevcuttur. İslâmiyet’in ruhbaniyet ve keşişliğe şiddetle muhalefet etmesine karşın Bektâşîler de tam aksine evlenmenin aleyhine tavır alır, ve alâmeti tecrit olarak ta [[Balım Sultan]] türbesinin eşiğinde kulakları doldurarak Menkûş takmak en yüksek [[Tevella|Tevellâ]] ve [[Teberra]]’yı ifade eder.<ref>Tahir Harimi Balcıoğlu, ''Mezhep Cereyanları – Anadolu [[Şiî]]liğinin çok mühim iki cephesi: [[Bektâşîlik]] meratibi ve i’tikadî hüviyeti'', Sayfa 191, Ahmet Sait Matbaası, 1940.</ref>

===== “Hând Hasan” ve Bâtınîler tarafından İslâmî ibâdetlerin ilgâsı hâdisesi =====

H. 579 / M. 1189 yılının Ramazan Ayı’nın On Yedinci günü “Kıyâm-ı Kıyâmet” adıyla anılan “Hând Hasan,” [[Alamut|Elemût – Belde’t-ül’İkbâl]]’de yapılan büyük merâsimde bütün dinî tekliflerin tamamiyle ilga edildiğini ilân etti. Verdiği beyânatta: ''“Ben İmâm-ı Zamân’ım, emir ve neyh’e ait ne kadar tekâlif mevcutsa hepsini lağvettim. Halk Bâtınen hüdâya merbut kalmalı, Zâhirde ise tamamen hürdür.”''<ref>Tahir Harimi, ''Naklî İlimler Tarihi – [[İran]] [[Bâtınî]]leri''.</ref>

{{Ayrıca bakınız|Bâtıni|Alamut Devleti|Sabbahiyye|Dürzîlik|Nusayrîlik}}

=== Kızılbaş ve Safevîler ===

==== Kızıllar ''(Muhammira)'' Mezhebî’nin kökenleri ====

“Muhammira ''(Kızıl-Giyinenler Fırkası)'' Mezhebi”, El-Mukannaʿîyye, [[Babek Hürremi|Hürremdîn’îyye]] ve Kûl’îyye gibi aslen ''“[[Mazdek]]çî”'' olan fırkalar tarafından oluşturulan mezheplerin mensuplarını tanımlamada kullanılan bir ortak üst kimlik tâbiriydi. [[Babek Hürremi|Hürremdîn’îyye Mezhebi]] ise aslen Azerî ve Türkmen boylarından oluşan “[[Babek Ayaklanması|Bâbek’îyye]]” ve “Mâzyâr’îyye” fırkalarından müteşekkildi. ''[[Ebu Müslim Horasani|Bû’ Müslim’îyye]], Muhammira, ve İshâk et-Türk’îyye'' gibi hep Türkler’den oluşan bu mezheplerin tamamı “Rizâm’îyye” mezhebinin uzantıları olup “Riyâh’îyye” fırkası ile birlikte Râvend’îyye’nin taraftarlarından müteşekkil olan mezheplerdi. Bu mezheplerin hepsinin ortak yanlarıysa i’tikaden [[Mücessime]]’den olmaları ve “Muhtâr’îyye”, “Hâşim’îyye”, “Kebr’îyye” mezhepleri gibi [[Köktendincilik|Ghulat]]-i [[Şia|Şîʿa]]’dan olan ve [[Hazreti Ali]]’nin oğullarından Muhammed bin Hanefîyye’nin ulûhiyetini esas alan “[[Keysanîyye|Keysân’îyye]]” mezhebinden türeyen kollar olmalarıydı.<ref>Mustafa Öz, ''Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sözlüğü,'' Ensar Yayıncılık, İstanbul, 2011. <small>''([[Keysanîyye|Keysân’îyye]] (Muhtâr’îyye/Keysân’îyyet-ûl-Hullas, Hâşim’îyye (Harb’îyye, Muâv’îyye/Cennâh’îyye (Hâris’îyye), Beyân’îyye), Râvend’îyye (Rizâm’îyye ([[Ebu Müslim Horasani|Ebu Müslim’îyye]] (Sinbâz’îyye, Berkûk’îyye, Havâl’îyye), Muhammira (Mukannaʿîyye, [[Babek Hürremi|Hürremdîn’îyye]] ([[Babek Ayaklanması|Bâbek’îyye]], Mâzyâr’îyye, [[Kızılbaşlar]]), Kûl’îyye), İshâk et-Türk’îyye), Riyâh’îyye), Kebr’îyye) [[Mezhep]]leriyle alâkalı maddeler).''</small></ref>

==== Karakoyunlular’ın Safev’îyye Tarikâtı’nın i’tikadî eğilimleri üzerindeki tesirleri ====

İran’da zamanın en güçlü hanedanı olan [[Karakoyunlu]] hükûmdârı [[Cihan Şah]] [[Şeyh Cüneyd]]’e [[Erdebil]]’i terk etmesini aksi takdirde şehri yakıp yıkacağını bildirmişti.<ref name="savoryeiref">RM Savory, ''Safavids'', ''Encyclopedia of Islam'', 2. baskı.</ref> Bu hâdise üzerine [[Şeyh Cüneyd]], [[Karakoyunlular]]’ın hasımları olan [[Akkoyunlu]] [[Uzun Hasan]]’dan sığınma talebinde bulunmuş ve daha sonra da [[Uzun Hasan]]’ın kızkardeşi “Hatice Begüm” ile evlenerek bu ilişkiyi bir akrabalığa dönüştürmeyi başarmıştı. [[Şeyh Cüneyd]]’in [[Şirvanşahlar]] üzerine düzenlenen bir seferde ölümü üzerine yerine geçen oğlu [[Şeyh Haydar]] da, [[Uzun Hasan]]’ın [[Trabzon Rum İmparatorluğu]] Prensesi Theodora Despina Hatun’dan olan kızı “Martha Âlemşâh Begüm”<ref name="Anthony Bryer 1975">Anthony Bryer. "Greeks and Türkmens: The Pontic Exception", ''Dumbarton Oaks Papers, Vol. 29'' (1975), Appendix II - Genealogy of the Muslim Marriages of the Princesses of Trebizond</ref> ile evlendi. Bu evlilikten doğan [[Şah İsmail Hatai|İsmâ‘il]] ise daha sonra [[Safevî Devleti]]’ni kurdu. [[Uzun Hasan]]’ın “Pontus Rum Prensesi Theodora Despina Hatun”<ref>Peter Charanis. "Review of Emile Janssens' ''Trébizonde en Colchide''", ''Speculum'', Vol. 45, No. 3 (July 1970), p. 476.</ref> ile evlendirilmesinin sebebi ise Theodora Despina’nın babası [[Trabzonlu IV. Yuhannes Komnenos]]’un kendi ülke toprakları olan [[Trabzon Rum İmparatorluğu]]’nun Osmanlı istilâsından korunması için [[Uzun Hasan]]’nın yardımına ihtiyaç duymasıydı.<ref>Anthony Bryer, ''open citation'', p. 136.</ref>

==== Akkoyunlu Şiî Hükûmeti devrinde Anadolu’da Alevîlik hareketleri ====

Sekizinci hicrî asırda [[Anadolu]] hemen hemen tamamıyla [[Şiî]] bir hüviyete bürünmüştü. Harezm’den geri dönen aşîretler, asırlar boyunca çeşitli mezhep mücadelelerinden bitâp düşmüş bir çevrenin sâhip olduğu i’tikadları da beraberlerinde getirmişlerdi. [[İlhanlılar]]’ın yıkılması ve Moğol saraylarında yaşayan Şiî ulûlarının buralardan tardedilmelerinden sonra Diyâr-ı Bekir Türkmen Beyliği’nin oluşumuna kadar geçen süre zarfında bu aşîretler bağımsız olarak yaşamlarını sürdürmüşlerdi.

Diyâr-ı Bekir Türkmen Beyliği’nin “[[Akkoyunlu]] Aşîreti” tarafından kurulması üzerine [[İlhanlı]] ve [[Moğol]] saraylarını terk eden [[Şiî]] âlimleri bu topraklara sığındılar. Çünkü [[Akkoyunlu]] Hükûmeti [[Şiî]]liği resmî mezhebi olarak kabuletmişti. H. 837 / M. 1434 tarihinden sonra [[Şiîlik]] olanca gücüyle [[Anadolu]]’daki intişarına devam etmekteydi. H. 892 / M. 1487 yılında [[Karakoyunlular]] [[Akkoyunlular]] tarafından mağlûp edilince ülkeleri ellerinden çıktı. Bilâhare [[Akkoyunlular]] da H. 907 / M. 1502 tarihinde Nahçivan civarında [[Şah İsmail Hatai|İsmâ‘il Safevî Hatai]] ile giriştikleri meydan muharebesini kaybederek tarih sahnesinden silindiler.

==== Şiîler’in kurduğu Safevî Hükûmeti devrinde Anadolu’daki “Şîʿa-i Bâtın’îyye” hareketleri ====

[[Akkoyunlular]] çökmesi üzerine [[Şah İsmail Hatai|İsmâ‘il Safevî]] önce [[Tebriz]]’i kendisine payitaht edindi ve sonra da buradan İran’ın tamamının fethine başladı. Dokuzuncu hicrî asrın [[Şiî]]’ûl-[[Mezhep]] [[mutasavvıf]]ları arasında seçkin bir yere sâhip olan “Hoca Ahmed Hitlânî” ve onun baş müridi olan “Seyyid Muhammed Nûrbahş” [[Safevîler]]’in ortaya çıkmasında çok mühim gayretler sarfederek başlıca rolü üstlendiler.

===== Nûrbahş’ın Mehdi ilân edilmesi hâdisesi =====

Nûrbahş’ın Mehdiliğini ilân ederek büyük bir ihtilâlin çıkmasına sebebiyyet veren “Hoca İshâk Hitlânî” Timur’un oğlu “Şahrûh” tarafından i’dam edilirken, o sıralarda henüz bulûğ çağına ermemiş bir çocuk olan “Nûrbahş” i’dam edilmemişti. Şehriyâr köylerinden Sulfan’da ikâmet eden, hattâ H. 871 / M. 1467 yılında Hindistan’a “Mevlâna İmad’ed-Dîn” adında bir de dâî göndermiş olan “Nûrbahş”, H. 889 / M. 1484 tarihine kadar hiç aralıksız [[Şiîlik]] propagandalarıyla meşgul olmuştu. Nûrbahş’ın vefâtı üzerine bütün varını yoğunu ayni dâva uğruna harcayan “Şems’ed-Dîn Muhammed Ceylânî Lâhcı” yerine geçti. Hattâ [[Şah İsmail Hatai|İsmâ‘il Safevî]] [[Şiraz]]’ı feth ettiğinde kendisini ziyâret ederek himmet dualarını almıştı.

{{Ayrıca bakınız|Nimetullahi Tarikatı}}

===== Devrin meşhur “Şîʿa-i Bâtın’îyye” mübeşşirleri =====

{{Ayrıca bakınız|Bâtınîlik|Javad Nurbakhsh}}

==== Yavuz’un Anadolu’da kırk bin Safevî’yye taraftarını i’damı ====

Dokuzuncu hicrî yüzyılın sonlarında [[Şah İsmail Hatai|İsmâ‘il Safevî]]’nin [[Şiî]]liğin “[[İmamiye-i İsnaaşeriye|İmamiye-i İsnâ‘aşer’îyye]]/[[Onikicilik]]” mezhebini İran’da resmen kabul etmesinden sonra Anadolu’nun mezhebî vaziyeti de bir hâyli karışık bir hâle gelmişti. [[Yavuz Sultan Selim]] ile [[Safevîler]] arasında vuku bulan [[Çaldıran Muharebesi]]’ne rastlayan zaman dilimi içerisinde, kararlaştırılmış olan İran seferi sebebiyle [[Safeviye Tarikatı|Safev’îyye]] yakınlaşmasından doğması olası ihtilâllerin önünü almak için, [[Yavuz]]’un emriyle kırk bin [[Hatai]] taraftarı [[Türk]] de i’dam edilmişti.<ref>Solakzâde Tarihi, Sayfa 361.</ref>

{{Ayrıca bakınız|Yavuz Sultan Selim|Çaldıran Meydan Muharebesi}}

==== Safevî – Osmanlı siyâsî mücadelesi ====

[[Safevi Hanedanı]] doğu ve batısında yer alan [[Sünnî]] [[Türk]] devletleri’ne karşı kendi istiklâlini sürdürebilmek için, İran’da [[Şiî]]liği resmi bir devlet mezhebi şekline sokmağa ve İran’ın çeşitli mıntıkalarında yaşayan [[Sünnîler]]’e de zorla kabul ettirmeğe mecburdular. Siyasî bir maksada yönelik olan bu harekete karşı da, [[Osmanlı Devleti]]’nin [[Sünnî]]liği şiddetle yüceltmesi ve [[Safevîler]]’in [[Anadolu]] ve [[Rumeli]]’de sürdürmekte oldukları şiddetli [[Şiîlik]] yanlısı propagandalarına en hâşin şekillerde mukabelelerde bulunması din kisvesi altında gizlenen siyâsî menfaatlere dayalı tarihî zaruretlerden başka bir şey değildi.<ref>Barthold, W., ''İslâm Medeniyeti Tarihi, [[Fuad Köprülü|Professör Dr. Fuad Köprülü]]’nün Geniş, izah, düzeltme ve ilâvelerle tercümesi,'' Sayfa 245, Türk Tarih Kurumu Baskısı, Ankara, 1963.</ref>

== <small><u>Alevîliği’nin gelişmesinde etkin rôl alan şahsiyetler ve alâkalı etkileşim grupları arasındaki yakınlıklar şeması</u></small> ==

{{ana|İslâmiyet|Safevîler|Kızılbaşlık|Câferiyye Şiîliği|Arap Aleviliği}}

{{soyağacı|:| | | | HFZ | | TYB |!| ALM |!|L|~| AZİ |]| KBB |7| | |HFZ=''Hâfızî’yye''|TYB=''Tayyibî’yye''|ALM='''[[Nasır-ı Hüsrev|Pamir Alevîliği]]'''|AZİ=Muhammed Kebir Azizî|KBB=[[Kabbala]]h}}

{{soyağacı|L|~|~|7| | | | | |:| |:| | | |!| | | |!| |)|-|.| |:| | | |}}

{{soyağacı|:| | |:| | | | | | | |:|F|~|~|C| | | |!| |:| |!| |:| | |}}

{{soyağacı|:| | ŞEM |~|~|~| BTN |J|:| | Oİİ |F| VEF |:| NUQ |:| | | | |ŞEM='''[[Şems-i Tebrizi|Şems-î Tebrizî]]'''|Oİİ='''[[Onikicilik]]'''|VEF=[[Baba İlyas|'''Ebu’l Bekâ Baba İlyas''']] [[Babâîlik|'''Bâbâîlik''']] ''([[Babâîlik#B.C3.A2b.C3.A2.E2.80.99.C3.AEyye Tarik.C3.A2t.C4.B1|Bâbâ’îyye]])''|NUQ='''Nûktâv’îyye''' ''(Noktacılık)''|BTN='''[[Bâtınîlik]]'''}}

* Asım, Necip, ''Türk Tarihi.''

* Aynî, Bedr’ed-Dîn Mahmud, ''İkd’ûl-Cûmman.''

* Câhiz, ''Kitâb’ûl-Beyân ve’t-Tebyin.''

* Câmî, Mevlânâ, ''Nefeat’ûl-Üns.''