Yunus (hayvan): Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmemiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
Değişiklik özeti yok |
k 78.183.219.37 tarafından yapılan değişiklikler geri alınarak, Peykbot tarafından değiştirilmiş önceki sürüm geri getirildi. |
||
22. satır:
}}
'''Yunus''', [[balinalar|balinalar (Cetacea)]] [[takım (biyoloji)|takımının]] [[dişli balinalar|dişli balinalar (Odontoceti)]] alt takımı içindeki [[yunusgiller|yunusgiller (Delphinidae)]] [[familya|familyasında]] sınıflanan [[tür]]lerin büyük çoğunluğu ile [[nehir yunusu|nehir yunusları (Platanistoidea)]] üst familyasında sınıflananların tümü için kullanılan ortak addır.
Başta [[kıta sahanlığı|kıta sahanlıklarının]] görece sığ [[deniz]]leri olmak üzere, tüm [[Dünya]] denizlerinde ve bazı [[nehir]]lerde bulunan yunuslar [[etçil]] canlılardır ve genellikle [[balık]] ve [[mürekkep balığı]] ile [[beslenme|beslenirler]]. [[Omurgalı hayvanlar]]ın içine girer. Yunusgiller (Delphinidae) familyası, balinalar (Cetacea) takımı içindeki en kalabalık familyadır üyeleri yaklaşık 10 milyon yıl önce, [[Miyosen]] devrinde ortaya çıkmıştır. Yunusların [[hayvanlar]] [[âlem (biyoloji)|âleminin]] en [[zekâ|zeki]] canlılarından olduğu kabul edilir ve arkadaş canlısı genel görünümleri ile oyuncu tavırları, onları insanların gözünde popüler bir yere koyar.
== Adlandırma ==
En sık rastlanan yunus türü olan ve "yunus" denildiğinde ilk akla gelen canlı, [[1970]]'li yıllarda [[Türkiye]]'de de yayınlanan [[Amerika Birleşik Devletleri|ABD]] [[televizyon dizisi]] [[Flipper (televizyon dizisi, 1964)|Flipper]]'ın özellikle popülerleştirdiği ve [[Türkçe]]'de "şişe burunlu yunus" (ya da "afalina") olarak anılan ''[[Tursiops truncatus]]'' türüdür. Ancak, yunusgiller (Delphinidae) familyasının [[tipik tür|tipik türü]] ''Tursiops truncatus'' değil, Türkçede "tırtak" adı ile anılan ve [[bayağı yunus|bayağı yunus ''(Delphinus)'']] cinsi içinde sınıflanan ''[[Delphinus delphis]]''<nowiki>'</nowiki>tir.
Yunusgiller (Delphinidae) familyası içindeki görece büyük altı tür, bu familya içinde sınıflandıkları için aslında yunus olsalar da daha çok "[[balina]]" adı ile anılır. Bu canlılar şunlardır:
* ''[[Cüce katil balina|Feresa attenuata]]'' - Cüce katil balina
* ''[[Kısa yüzgeçli pilot balinası|Globicephala macrorhynchus]]'' - Kısa yüzgeçli pilot balinası
* ''[[Uzun yüzgeçli pilot balinası|Globicephala melas]]'' - Uzun yüzgeçli pilot balinası
* ''[[Katil balina|Orcinus orca]]'' - Katil balina
* ''[[Elektra balinası|Peponocephala electra]]'' - Elektra balinası
* ''[[Yalancı katil balina|Pseudorca crassidens]]'' - Yalancı katil balina
Dişli balinalar (Odontoceti) alt takımı içinde bulunan ve açık olarak "yunus" adı ile anılan diğer türler, nehir yunusları (Platanistoidea) üst familyası içindeki dört familyada birer tür olarak sınıflanan [[Amazon nehir yunusu]], [[Ganj ve İndus nehir yunusu]], [[La Plata yunusu]] ve [[Çin nehir yunusu]]dur.
Yine dişli balinalar (Odontoceti) alt takımı içinde bulunan [[Phocoenidae]] familyası ve bazı türleri, yunuslardan farklı olsalar da bazen "yunus" adı ile ilişkilendirilir. Örneğin İngilizce'de, bu familyanın türleri için "domuz balığı" anlamına gelen bir kökten genel ''porpoise'' kelimesi kullanılır{{Kaynak-numara|no=1}} ve bu kelime, özellikle gemiciler ve balıkçılar tarafından herhangi bir küçük yunusu adlandırmak için kullanılmıştır{{Kaynak-numara|no=2}}. Türkçede Phocoenidae familyası için "domuz balinaları"{{Kaynak-numara|no=3}}{{Kaynak-numara|no=4}}, "nehir yunusları"{{Kaynak-numara|no=3}}, "liman yunusları"{{Kaynak-numara|no=5}} ve "liman yunusugiller"{{Kaynak-numara|no=6}} gibi adlara rastlanabilir. Bu familyanın tipik türü olan ''[[Phocoena phocaena]]'' için ise "domuz balinası"{{Kaynak-numara|no=7}}, "mutur"{{Kaynak-numara|no=3}}{{Kaynak-numara|no=8}}{{Kaynak-numara|no=9}}{{Kaynak-numara|no=10}}, "gerçek yunus"{{Kaynak-numara|no=9}}, "azak yunusu"{{Kaynak-numara|no=11}} ve yalnızca "yunus"{{Kaynak-numara|no=3}}{{Kaynak-numara|no=5}}{{Kaynak-numara|no=8}} adlarının kullanıldığı görülebilir.
== Sınıflama ==
[[Dosya:three_dolphins.png|thumb|right|400px|[[Pasifik Okyanusu]]'nda sürü halinde gezen yunuslar]]
Yukarıda verilmiş olan bilgiler ışığında, "yunus" ortak adı ile anılan canlıların sınıflama listesi aşağıda sunulmuştur; yalnızca ilgili familya (yunusgiller - Delphinidae) ile üst familya (nehir yunusları - Platanistoidea) ayrıntılı verilmiştir.
* Takım : [[Balinalar|Cetacea]] - Balinalar
:* Alt takım : [[Dişli balinalar|Odontoceti]] - Dişli balinalar
:::* '''Familya''' : '''[[Yunusgiller|Delphinidae]] - Yunusgiller'''
::::* Cins : ''[[Cephalorhynchus]]''
:::::* Tür : [[Alaca yunus|''Cephalorhynchus commersonii'']] - Alaca yunus
:::::* Tür : [[Şili yunusu|''Cephalorhynchus eutropia'']] - Şili yunusu
:::::* Tür : [[Benguela yunusu|''Cephalorhynchus heavisidii'']] - Benguela yunusu
:::::* Tür : [[Beyaz başlı yunus|''Cephalorhynchus hectori'']] - Beyaz başlı yunus
::::* Cins : ''[[Delphinus]]''
:::::* Tür : [[Uzun burunlu bayağı yunus|''Delphinus capensis'']] - Uzun burunlu bayağı yunus
:::::* Tür : [[Tırtak|''Delphinus delphis'']] - Kısa burunlu bayağı yunus, tırtak
::::* Cins : ''[[Grampus (genus)|Grampus]]''
:::::* Tür : [[Boz yunus|''Grampus griseus'']] - Boz yunus
::::* Cins : ''[[Lagenodelphis]]''
:::::* Tür : [[Sarawak yunusu|''Lagenodelphis hosei'']] - Sarawak yunusu
::::* Cins : ''[[Lagenorhynchus]]''
:::::* Tür : [[Atlantik beyaz yanlı yunusu|''Lagenorhynchus acutus'']] - Atlantik beyaz yanlı yunusu
:::::* Tür : [[Beyaz burunlu yunus|''Lagenorhynchus albirostris'']] - Beyaz burunlu yunus
:::::* Tür : [[Siyah çeneli yunus|''Lagenorhynchus australis'']] - Siyah çeneli yunus
:::::* Tür : [[Kum saati yunusu|''Lagenorhynchus cruciger'']] - Kum saati yunusu
:::::* Tür : [[Pasifik beyaz yanlı yunusu|''Lagenorhynchus obliquidens'']] - Pasifik beyaz yanlı yunusu
:::::* Tür : [[Gölgeli yunus|''Lagenorhynchus obscurus'']] - Gölgeli yunus
::::* Cins : ''[[Lissodelphis]]''
:::::* Tür : ''[[Lissodelphis borealis]]''
:::::* Tür : ''[[Lissodelphis peronii]]''
::::* Cins : ''[[Orcaella]]''
:::::* Tür : [[Irrawaddy yunusu|''Orcaella brevirostris'']] - Irrawaddy yunusu
:::::* Tür : [[Avustralya küçük yüzgeçli yunusu|''Orcaella heinsohni'']] - Avustralya küçük yüzgeçli yunusu
::::* Cins : ''[[Sotalia]]''
:::::* Tür : [[Haliç yunusu|''Sotalia fluviatilis'']] - Haliç yunusu
::::* Cins : ''[[Sousa]]''
:::::* Tür : [[Pasifik kambur yunusu|''Sousa chinensis'']] - Pasifik kambur yunusu
:::::* Tür : [[Hint kambur yunusu|''Sousa plumbea'']] - Hint kambur yunusu
:::::* Tür : [[Atlantik kambur yunusu|''Sousa teuszii'']] - Atlantik kambur yunusu
::::* Cins : ''[[Stenella]]''
:::::* Tür : [[Pantropik benekli yunusu|''Stenella attenuata'']] - Pantropik benekli yunusu
:::::* Tür : [[Atlantik dönücü yunusu|''Stenella clymene'']] - Atlantik dönücü yunusu
:::::* Tür : [[Çizgili yunus|''Stenella coeruleoalba'']] - Çizgili yunus
:::::* Tür : [[Atlantik benekli yunusu|''Stenella frontalis'']] - Atlantik benekli yunusu
:::::* Tür : [[Dönücü yunus|''Stenella longirostris'']] - Dönücü yunus
::::* Cins : ''[[Steno]]''
:::::* Tür : [[Pürüzlü dişli yunus|''Steno bredanensis'']] - Pürüzlü dişli yunus
::::* Cins : ''[[Tursiops]]''
:::::* Tür : [[Hint-Pasifik afalinası|''Tursiops aduncus'']] - Hint-Pasifik şişe burunlu yunusu
:::::* Tür : [[Şişe burunlu yunus|''Tursiops truncatus'']] - Şişe burunlu yunus, afalina
::* '''Üst familya''' : '''[[Nehir yunusu|Platanistoidea]] - Nehir yunusları'''
:::* Familya : [[Iniidae]]
::::* Cins : ''[[Inia]]''
:::::* Tür : [[Amazon nehir yunusu|''Inia geoffrensis'']] - Amazon nehir yunusu{{Kaynak-numara|no=12}}
::::::* Alt tür : ''[[Inia geoffrensis boliviensis]]''
::::::* Alt tür : ''[[Inia geoffrensis geoffrensis]]''
::::::* Alt tür : ''[[Inia geoffrensis humboldtiana]]''
:::* Familya : [[Lipotidae]]
::::* Cins : ''[[Lipotes]]''
:::::* Tür : [[Yangtze nehir yunusu|''Lipotes vexillifer'']] - Yangtze nehir yunusu
:::* Familya : [[Platanistidae]]
::::* Cins : ''[[Platanista]]''
:::::* Tür : [[Ganj ve İndus nehir yunusu|''Platanista gangetica'']] - Ganj ve İndus nehir yunusu{{Kaynak-numara|no=13}}
::::::* Alt tür : ''[[Platanista gangetica gangetica]]'' - Ganj nehir yunusu
::::::* Alt tür : ''[[Platanista gangetica minor]]'' - İndus nehir yunusu
:::* Familya : [[Pontoporiidae]]
::::* Cins : ''[[Pontoporia]]''
:::::* Tür : [[La Plata yunusu|''Pontoporia blainvillei'']] - La Plata yunusu
Yakın tarihli moleküler çözümlemeler, henüz aksi kabul ediliyor olsa da yunusgillere dahil çeşitli cinslerin [[tek soyluluk|tek soylu]] olmadığını göstermiştir. Dolayısıyla, başta ''[[Stenella]]'' ve ''[[Lagenorhynchus]]'' cinsleri için geçerli olan bu durum nedeniyle, yunusgiller familyasının sınıflamasında ileriki yıllarda önemli değişiklikler olabilir.
== Kaynaklar ==
=== Genel ===
* İngilizce Wikipedia. [[:en:Dolphin|'''''Dolphin''''']] maddesi. [http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dolphin&oldid=95803974 21 Aralık 2006 sürümü].
* [http://www.iucnredlist.org/ 2006 IUCN Tehdit Altındaki Türlerin Kırmızı Listesi]. Maddede sayılan türlerle ilgili sayfalar.
=== Diğer ===
<div style="font-size:90%; line-height:1.2">
# {{Kaynak-kimlik|no=1}} Bartelby.com. ''The American Heritage® Dictionary of the English Language: Fourth Edition, 2000.'' [http://www.bartleby.com/61/25/P0452500.html '''''porpoise''''' maddesi] (Erişim tarihi: 21 Aralık 2006).
# {{Kaynak-kimlik|no=2}} İngilizce Wikipedia. [[:en:Porpoise|'''''Porpoise''''']] maddesi. [http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Porpoise&oldid=95486863 20 Aralık 2006 sürümü].
# {{Kaynak-kimlik|no=3}} Bilim ve Teknik Web Sitesi. "Türkiye Tür Listeleri" bölümü. [http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bilgipaket/canlilar/TR_tur_listesi/liste_memeli.htm '''Memeliler''' sayfası] (Erişim tarihi: 21 Aralık 2006).
# {{Kaynak-kimlik|no=4}} Sürdürülebilir Ekosistem Topluluğu. SES E-Bülteni. [http://64.233.161.104/search?q=cache:q34mPEFYAqsJ:www.igemconsulting.com/download/030704.pdf+%22domuz+balinas%C4%B1%22&hl=tr&gl=tr&ct=clnk&cd=2&lr=lang_tr&client=firefox-a Cilt 1, Sayı 1, Bahar 2004 dönemi]; PDF belgenin HTML sürümü (Erişim tarihi: 21 Aralık 2006).
# {{Kaynak-kimlik|no=5}} Bilim ve Teknik Web Sitesi. "Canlılar Dünyası" bölümü. [http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bilgipaket/canlilar/animalia/omurgali/memeliler/Cetacea.htm '''Balinalar ve Yunuslar''' sayfası] (Erişim tarihi: 21 Aralık 2006).
# {{Kaynak-kimlik|no=6}} T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı. [http://www.dtm.gov.tr/ithalat/mevzu/ithmevzu/ith%20tebligler/2006/2005-22/Tarim%20Bakanligi/I-A%20Listesi.doc '''Tarım Ve Köyişleri Bakanlığı Tarafından Cıtes Belgesi Düzenlenecek Ek-I-A Sayılı Hayvan ve Bitki Türlerinin Listesi''']; ''MS Office Word'' belgesi (Erişim tarihi: 21 Aralık 2006).
# {{Kaynak-kimlik|no=7}} Yaban Hayatı Kurtarma ve Rehabilitasyon Derneği. "Kanunlar" bölümü. [http://www.yabanhayatvet.org/index.asp?sayfa=kanunlar&id=73 '''Bazı Türlerimizin Statüleri''' sayfası] (Erişim:21 Aralık 2006).
# {{Kaynak-kimlik|no=8}} Yaban Hayatı Kurtarma ve Rehabilitasyon Derneği. "Yaban Hayatımız" bölümü. [http://yabanhayatvet.org/index.asp?sayfa=yabanhayatimiz&id=88 '''Türkiye Memeli Tür Listesi''' sayfası] (Erişim:21 Aralık 2006).
# {{Kaynak-kimlik|no=9}} T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü. Su Ürünleri Hizmetleri Daire Başkanlığı. [http://www.kkgm.gov.tr/birim/su_urn/Deniz2/yunus2.html '''YUNUS (Phocoena phocoena)''' sayfası] (Erişim tarihi: 21 Aralık 2006).
# {{Kaynak-kimlik|no=10}} ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü. "Deniz Biyolojisi ve Balıkçılık Biyolojisi İlgi Alanındaki Bazı Terimler ve Tanımları" bölümü. [http://www.ims.metu.edu.tr/DenizSozluk/ABC/y.htm '''Yunusbalığıgiller''' maddesi] (Erişim: 21 Aralık 2006).
# {{Kaynak-kimlik|no=11}} Ege Üniversitesi Fen Fakültesi sitesi. Doç. Dr. Atakan Sukatar'ın Web Sayfası. [http://sci.ege.edu.tr/~sukatar/Globicephala%20melaena2.htm '''''Globicephala melaena''''' sayfası] (Erişim tarihi: 21 Aralık 2006).
# {{Kaynak-kimlik|no=12}} İngilizce Wikipedia. [[:en:Boto|'''''Boto''''']] maddesi. [http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Boto&oldid=96899260 28 Aralık 2006 sürümü].
# {{Kaynak-kimlik|no=13}} İngilizce Wikipedia. [[:en:Ganges and Indus River Dolphin|'''''Ganges and Indus River Dolphin''''']] maddesi. [http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ganges_and_Indus_River_Dolphin&oldid=95011138 18 Aralık 2006 sürümü].
</div>
== Ayrıca bakınız ==
* [[Nehir yunusu|Nehir yunusları]]
* [[Yunusgiller]]
== Dış bağlantılar ==
* [http://www.tudav.org/gozlemformu.htm Istanbul bogazinda 3 yunus türü üzerinde arastirmalar]
<!-- interwiki -->
[[Kategori:Yunusgiller]]
{{Link SM|eo}}
{{Link KM|zh}}
[[af:Dolfyn]]
| |||