Eskimo dondurması: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
39. satır:
== Etnografya ==
*Alaska'da [[St. Lawrence Adası|St. Lawrence]] adasındaki [[Sibirya Yupikleri]], Eskimo dondurmasını malzemesine göre değişik yaparlar. Ada tundrasının en değerli yenebilir bitkisi olan ''[[Rhodiola integrifolia]]'' sebzesini (''nooneevuk'') eskiden fok derisinden tuluma şimdi ise bir varile iyica bastırarak doldururlar ve bir süre fermente olduktan sonra dondururlar ve kış aylarında fok yağı ile birlikte dondurmaya katarak yerler<ref >Steven B. Young and Edwin S. Hall , Jr., [http://www.uaf.edu/files/apua/Young1969.pdfContributions to the ethnobotany of the St. Lawrence Island Eskimo]</ref> ve daha çok bunu özel günlerde yaparlar<ref >http://folklife-media01.si.edu/liner_notes/folkways/FW04069.pdf</ref>.
*Alaska'da [[Nunivak Çupikleri]] '''''akutar''''' (< ''akute-'' «to mix; to make Eskimo ice cream») adını verdikleri Eskimo dondurmasını malzemesine göre değişik biçimlerde yaparlar. Pasifik sombalıklarının yumurtaları labada yapraklarıyla birlikte fok yağında saklanarak fermente olmaları sağlanır ve ağustos ayında olgunlaşan ''[[Rubus spectabilis]]'' meyveleri ile daha önceden fermente olan kısmen çürümüş balık yumurtaları ile fok yağı çırpılarak karıştırılır. Yılın o zamanı ve sonbahar boyunca en popüler yemek Eskimo dondurmasıdır<ref name="refVanstone1989">James W. VanStone (1989), [http://ia700407.us.archive.org/7/items/nunivakislandesk12vanst/nunivakislandesk12vanst.pdf Nunivak Island Eskimo (Yuit) technology and material culture], Chicago: Field Museum of Natural History, 1989. Fieldiana, Anthropology,New Series, No. 12. 108 p.</ref>. Sonbaharda toplanan ''[[Carex]]'' (''pekneret'') sapının köke yakın yumuşak kısımları, sonbaharda toplanan ''[[Empetrum nigrum]]'' (''puunrar'') meyveleri ve yaz sonunda toplanan ''[[Ligusticum scoticum]]'' (''tukayug'') bitkisinin yaprakları kışın akutar yapımında kullanılır<ref >Griffin 2001 Dennis Griffin, [http://ethnobiology.org/sites/default/files/pdfs/JoE/21-2/Griffin.pdf Contributions to the Ethnobotany of the Cup'it Eskimo, Nunivak Island, Alaska], Journal of Ethnobiology 21(2): 91-127 Winter 2001</ref>. [[Fok]] yağında marine edilip ''akutar'' yapılan [[yosun]]a '''''puyallret''''' denir. Dondurulmuş ''akutar'' için '''''qangquar''''' terimi kullanılır. Yumuşak fakat granüler kar tabakasının üst yüzü sıyrılıp alttaki temiz tabakadan alınıp donması için ''akutar''a katılan kara '''''puk'ag''''' denir<ref name="refPicir">[http://www.nunivakisland.org/dictionary/index.html '''Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti''' : Nunivak Island Cup'ig Language Preliminary Dictionary]</ref>.
*Alaska'da [[Chevak Çupikleri]] '''''akutaq''''' adını verdikleri Eskimo dondurmasını çağın gereklerine göre şekillendirmişlerdir. Yağlar (fok yağı, rengeyiği yağı, balık karaciğeri, kuş yağı, son dönemlerde de [[Crisco]] marka yağ), yabani meyve ve sebzeler (daha sonra kuru üzüm ya da diğer ticari meyveler de dahil edilmiştir), pişmiş balık püresi, patates püresi, süt, yumurta, şeker, su ve kar gibi geleneksel olmayan malzemelerin karışımıdır. Geleneksel akutaqlar yağda çözünen vitaminler (A, D) içeren fok yağı ve balık karaciği gibi malzeme ile suda çözünen vitaminler (C, E) içeren yabani meyve ve sebzeler bakımından oldukça zengin ve besleyicidir. Günümüzde ise Eskimo mutfağına yabancı ticari ürünler de katılmaktadır<ref name="refPCupik">[http://www.alaskool.org/projects/chevak/chevak/Glossary%20Words.html Alaskool: Chevak Cup’ik Glossary]</ref>. Çupikler kaymağımsı (''creamy Eskimo ice cream'') Eskimo dondurmasına '''''mak'aq''''' adını verirler<ref >http://www.alaskool.org/projects/chevak/chevak/sound1.htm</ref>.
[[Dosya:Tumnaq.JPG|thumb|250px|Yupiklerin Eskimo dondurması yaptığı çanak (''tumnaq''), 1910]]
*Alaska'da [[Yupikler]] '''''akutaq''''' adını verdikleri Eskimo dondurmasını ''qecirniirutet'' («desserts») adını verdikleri tatlılar arasında sayarlar ve değişik tarifleri vardır. Aqutaq (''agu'tuk''), [[Napaskiak, Alaska|Napaskiak]] (''Napaskiaq'') yöresinde favori tatlıdır ve genelde fok yağı (bazen de ticari yağlar), azıcık şeker, haşlanmış balık, meyveler, ''[[Rumex arcticus]]'' türünden [[labada]], ''[[Equisetum arvense]]'' türü [[atkuyruğu]]nun kökleri ve kök üstü sapları ile ''[[Hippuris vulgaris]]'' türü atkuyruğunun sapları, ''[[Dryopteris austriaca]]'' türünden [[eğrelti otu]]nun yaz aylarında toplanıp kurutulan kökleri suda haşlanıp eklenerek yapılır<ref >W. H. Oswalt (1957), [http://www.uaf.edu/files/apua/Oswalt1957.pdf "A Western Eskimo Ethnobotany."] ''Anthropological Papers of the University of Alaska'', vol. 6, No. 1. College</ref>. Yine tatlılar arasında sayılan '''''qerpertaq''''' [qǝχpǝχtaq] (< qercua- «to be frostbitten») bazen akutaqtan ayrı tutulsa<ref >http://www.ankn.uaf.edu/NPE/CulturalAtlases/Yupiaq/akula/Subsistence.html</ref> da akutaq türü olarak geçer<ref name="refQerpertuq">http://www.ykhc.org/library/msg1110.pdf</ref> ve bu da Eskimo dondurması (''Eskimo ice-cream'') adıyla anılır<ref >http://starling.rinet.ru/cgi-bin/response.cgi?root=config&morpho=0&basename=\data\esq\yupet&first=1981</ref> ve taze çiğ turna balığı yumurtası, kırmızı ''[[Vaccinium oxycoccos]]'' meyvesi, şeker ile fok yağı karıştırılarak yapılır<ref name="refQerpertuq">http://www.ykhc.org/library/msg1110.pdf</ref> ya da kurutulmuş balık yumurtası fok yağında ezilerek çok hızlı bir şekilde yumurta çırpar gibi çırpılır ve içerisine pişmiş ''Vaccinium oxycoccos'' meyvesi eklenir<ref >http://juneauempire.com/stories/113003/sta_tkak.shtml</ref>. Yine tatlılar arasında yeralan diğer bir aqutaq türü de '''''tenguggluk''''' adı verilen ve bol suda kaynatılan balık karaciğerine (''tenguk'') suyunu ayırmadan iki balıktan çıkarılan çiğ balık yumurtası, fok yağı, ''[[Rubus spectabilis]]'', ''[[Empetrum nigrum]]'' meyveleri ile şeker eklenip karıştırılarak yapılır<ref name="refQerpertuq">http://www.ykhc.org/library/msg1110.pdf</ref>. Yupikler '''''mak'aq''''' adını verdikleri tatlıyı Pasifik sonbalığı yumurtalarını fok yağı ile karıştırıp kaymak gibi köpürene kadar çırparlar ve içine ''[[Rubus spectabilis]]'' meyvesi katarak yaparlar. [[Fare]]lerin kışlık depolarından alınan bitki kök ve saplarıyla ([[ugnarat neqait]] «fare yiyeceği / mouse food») yapılan ve '''''anllelget''''' adı verilen akutak tarifine İngilizcede «fare akutağı» (''mouse akutaq, mouse akutak'') denir<ref >http://meigainalaska.blogspot.com/</ref>. '''''Quagciq akutaq''''' adı verilen türü ''[[Rumex arcticus]]'' (''quagciq'') bitkisinden yapılır<ref >http://www.hss.state.ak.us/dpa/programs/nutri/wic/Recipes/desserts/dessert_05.htm</ref>. '''''Ikiitulek''''' (harfiyen «ikiituk'lu») adı verilen türü ''[[Angelica lucida]]'' (''ikiituk'') bitkisinden yapılır. '''''Kemlek''''' (harfiyen «etli») adı verilen türü memeli hayvan [[et]]yle (''kemek'') yapılır. '''''Qanikcalek''''' (harfiyen «karlı») adı verilen türü yerdeki [[kar]]la (''qanikcaq'') yapılır. Diğr akutak türleri arasında '''''Tunulek''''' ile '''''Uqiinaq''''' sayılabilir. Yupikler ''tumnaq'' adını verdikleri büyük servis çanağında dondurmayı yaparlar ve ''qantaq'' adını verdikleri tahta ve [[huş kabuğu]]ndan yaptıkları kapları hem yemek koymada kullanırlar hem de Eskimo dondurması doldururlar<ref name="refDohpack">[http://alaska.si.edu/record.asp?id=88 Alaska Native Collections : ''qantaq'' “bowl, plate, dish” ]</ref>. Akutaq günlük yemek değildir ve özel günlerde özene bezene yapılır<ref >[http://www.uaf.edu/files/librarygraphics/Barker-pages.pdf Yup’ik Dancing Is Like Akutaq: A Rich Mixture]</ref>.
*Alaska'da Qawiaraq [[İnyupikler]]i '''''akutaq''''' (phonetic: ''agoodik'' «the blended one, the mixture»<ref name="refKawetuq">[http://www.nortonsoundhealth.org/kaniqsirugut/k49/page20.pdf The story of Eskimo ice cream By Lee Ann Hoogendorn-Alowa], Tribal Social Worker, Kawerak</ref>) denen Eskimo dondurmasını, Batılarla karşılaşmadan önceleri, [[rengeyiği]] ve [[sığın]] gibi kara memelilerinden elde ettikleri [[içyağı]]/[[donyağı]], [[fok]], [[mors]] ve [[balina]] gibi deniz memelilerinden elde ettikleri sıvı hayvan yağını, [[Pasifik sombalığı]] gibi balıkları, balık karaciğerini, kurutulmuş sombalığı yumurtalarını, ''[[Rubus spectabilis]]'', ''[[Empetrum nigrum]]'' gibi meyveleri ve sebzeleri kullanarak yapar ve kesinlikle şeker kullanmazlardı. Yapımında iki farklı yağ kullanılır. Bunlardan sıvı olanı (''animal oil'') deniz memelilerinin İngilizcede ''blubber'' denen derialtı katmanını dilimleyip günlerce ahşap fıçılarda bekletirler ve süzülmesini sağlarlar, katı olanı (''dried fat'') ise kara memelilerinin [[donyağı]]nı etsiz boş kurutarak elde ederler. Yapılırken önce donyağı ufak parçalar hâlinde doğranarak elle yoğrulur ve yavaş yavaş deniz memelilerinden elde edilen sıvı yağ akıtılır ve elle yoğurma elle çırpmaya döner, belki birazcıkda su katılabilir. Karışım beyaz köpüklü olana kadar çırpmaya ve sıvı yağ eklemeye devam edilir ve meyve ve sebzeler eklenir. Eskimo dondurması avcının ilk fokunu ya da Kutup ayısını avlaması şerefine kutlanan törenlerde yenmek üzere annesi ya da babaannesi tarafından yapılırdı. [[Solomon, Alaska|Solomon]] yöresindeki bazı İnyupikler, bu dondurmayı sincabın karaciğer yağı, fok yağı ve ''[[Vaccinium uliginosum]]'' meyvesini karıştırıp yapar. Günümüzde Qawiaraq İnyupikler değişen şartlara bağlı olarak malzemeye Crisco marka ticari yağ, şeker, kayısı ya da şeftali gibi kuru meyve, kuru üzüm ve dışarıdan gelen dondurulmuş ahududu ya da böğürtlen gibi yabancı ticari ürünler eklenmektedir.<ref name="refKawetuq">[http://www.nortonsoundhealth.org/kaniqsirugut/k49/page20.pdf The story of Eskimo ice cream By Lee Ann Hoogendorn-Alowa], Tribal Social Worker, Kawerak</ref>.
*Alaska'da [[Wales, Alaska|Wales]] (''Kiŋigin'') [[İnyupikler]]i '''''qamamuq''''' adını verdikleri Eskimo dondurmasını, Batılılardan aldıkları [[Şükran Günü]] kutlamalarında da yapmaktadırlar<ref >http://wales.bssd.org/blog/?p=538</ref>.
*Alaska'da [[Kotzebue, Alaska|Kotzebue]] (''Qikiqtaġruk'') yöresindeki [[İnyupikler]], 1897-1902 yıllarında [[Hristiyanlık|Hristiyanlığı]] yaymaya çalışan [[Anglikan]] ''Friends'' misyonerlerinin kayıtların göre, ''Kivgiq'' bayramında şamana yardımcı olan aile ruhlarının (''tuunraq'') beslenmesi için [[Eskimo köy odası]]nda (''qazgi'') tavana Eskimo dondurması (''akuutuq'') yapıştırırlardı<ref name="ref113">[http://www.uaa.alaska.edu/cafe/upload/The-Inupiat-and-the-christianization-of-Arctic-Alaska.pdf Ernest S. Burch, Jr (1994), The Inupiat and the Christianization of Arctic Alaska]</ref>.
*Alaska'da [[Point Hope, Alaska|Point Hope]] (''Tikiġaq'') [[İnyupikler]]i (''Tikiġaġmiut'') Eskimo dondurmasını çanak gibi geniş bir kapta rengeyiğinin sırt tarafından çıkarılan [[donyağı]]nı ince ince doğrayarak ya da ezerek içine fok yağı akıtıp beyaz püre hâline gelecek kadar elle çırparlar ve içine rengeyiğinin arka butundan ufak et parçacıkları ile ''[[Vaccinium uliginosum]]'' meyvesini katarak yaparlar<ref >Jill Elizabeth Oakes, Roderick R. Riewe, Lydia Apatiki (2007), [http://books.google.com.tr/books?id=33hayxkqNYgC&pg=PA14&lpg=PA14&dq=%22inupiat%22+%22Eskimo+ice+cream%22&source=bl&ots=IIANE1tlOu&sig=qepfYbCe8mwOh0qD8dVTWP3aRf4&hl=tr&sa=X&ei=PS--UMzCD8q1tAbrg4DABg&ved=0CHgQ6AEwBw#v=onepage&q=%22inupiat%22%20%22Eskimo%20ice%20cream%22&f=false Alaska Eskimo Footwear]</ref>.
*Alaska'da denizden uzak içbölgede yaşayan [[Nunamiutlar|Nunamiut İnyupikleri]] '''''akutuq''''' adını verdikleri Eskimo dondurmasını, hemen yenmek üzere rengeyiğinden elde edilen donyağını ısıtarak içine geyiğin etinden parçalar katar ve köpürüp beyazlanıncaya kadar eliyle iki saat kadar çırparak yaparlar. Başka bir tarifi de donyağı, balina yağı (kıyı bölgelerdeki balina avcısı olan Taġiuġmiut İnyupikleriyle yapılan ticarette değiş tokuş yöntemiyle alınır) ve meyvelerle yapılır<ref name="refSpencer">Robert F. Spencer (1959), [http://hdl.handle.net/10088/15465 The North Alaskan Eskimo, a study in ecology and society], Smithsonian Institution, Bureau of American Wthnology Bulletin 171</ref>.
*Kanada'da [[Batı Kanada İnuitleri]] ([[Uummarmiut]] İnyupikleri dahil), '''''akutuq''''' adını verdikleri Eskimo dondurmasını, [[rengeyiği]] eti ve [[donyağı]], [[kemik iliği]] ve suyunu homojen olana kadar karıştırıp sonra da köpürüp kabarana kadar elle çırparlar ve donduktan sonra yerler<ref >http://www.irc.inuvialuit.com/culture/foods.html</ref>.
*Kanada'da [[Utkuhiksalik İnuitleri]] '''ᐊᑯᑕᖅ''' '''''akutaq''''' adını verdikleri yemeği [[donyağı]] ile balık yağından yaparlar<ref name="refUtkuhik">[http://homes.chass.utoronto.ca/~inuit/UIDP/raq-gaq.html Dictionary of Utkuhiksalingmiut Postbases]</ref>.
| |||