Geç Hititler: Revizyonlar arasındaki fark

Geç Hitit Devletlerinin yayılım sahası, kısaca [[Tuz Gölü]]’nün güneydoğusu ile [[Fırat]] Nehrinin batısı arasında kalan bölgedir. ''[[Tabal]]'' ülkesinin yayılım sahası klasik dönemin Kapadokya'sıdır(Kappadokia). [[Kayseri]], [[Aksaray]], [[Niğde]] ve [[Nevşehir]] illerini içine alır. Tabal ülkesi batıda [[Frigya]] ile, doğuda [[Arslantepe Höyüğü|Milid]] ülkesi, güneyde de Hilakku ile sınır komşusuydu. [[Tabal]] başlangıçta 24 yerel krallığın oluşturduğu bir konfederasyondu. ''[[Arslantepe Höyüğü|Milid]]'' ülkesinin başkentin kalıntıları [[Malatya]]’nın 7 km. Güneydoğusundaki [[Arslantepe Höyüğü|Arslantepe]]’de ortaya çıkarılmıştır. Melid, batıda [[Tabal]], doğuda [[Urartu]], güneyde [[Asur]] devleti’nin komşusuydu ve bu ülkeleri birbirine bağlayan yol üzerinde bulunuyordu. ''Gurgum'' ülkesi, Maraş bölgesidir. Bu ülke [[Asurlular]] tarafından ele geçirilince Marqasi Eyaleti adını alacaktır. ''Sam'al'' krallığının başkenti [[Gaziantep]] ilinin [[İslahiye]] ilçesi yakınlarındaki Zincirli harabeleridir. ''Sakçagözü'', Zincirli’nin kuzeydoğusunda Keferdiz köyü yakınlarındadır. Burada birçok kabartma ve heykeller bulunmasına rağmen, bu eserler üzerinde yazı olmadığı için bu krallığın o dönemki adını bilemiyoruz. ''[[Kargamış]]'' kentinin kale ve yukarı şehir kalıntıları [[Gaziantep]] ili [[Kargamış]] ilçesinde yer alırken; aşağı şehir [[Suriye]]’de Cerablus’da bulunmaktadır. En güçlü Geç-Hitit devleti olan Kargamış’ın önemi Mezopotamya, Anadolu ve Mısır’ı bağlayan yolların kavşak noktasında bulunmasından ileri geliyordu. ''Kummuh'' ülkesi, klasik dönemin Kommagene bölgesidir ve yaklaşık olarak [[Adıyaman]] ili topraklarını kapsar. Kuzeyden [[Arslantepe Höyüğü|Milid]], batı ve güneybatıdan Gurgum, Sam’al ve Arpad, güneyden ise [[Kargamış]] Krallığı ile komşu idi. ''Pattin'' krallığının ismi yakın zamanlara kadar yanlış olarak Hattina biçiminde okunurken bugün Pattin adı kullanılmaktadır. Pattin ülkesi [[Hatay]] ilinde [[Antakya]] ve Amik ovasını kapsamakta idi. Bu ülke [[Arami]] etkisine girdikten sonra Unqi adını almıştır. ''Keveh'' ülkesi, Ovalık Kilikya olarak bilinen Çukurova’dır. Bu ülke yazıtlarda Danuna ülkesi olarak da adlandırılmaktadır. Keveh, şehir krallıklarından oluşan bir konfederasyondu. [[Adana]] ve [[Tarsus]] şehirleri, Que ülkesindeydi. Asur belgelerinde Keveh ülkesi olan geçen bu ülke [[Luvice]] Hiyeroglif yazıtlarda Hiyawa Ülkesi olarak geçmektedir. ''Azatiwataya'', [[Karatepe, Kadirli|Karatepe]] kentidir. [[Karatepe, Kadirli|Karatepe]]-Arslantaş, Kilikya Ovasının kuzeydoğu köşesinde, Ceyhan nehrinin batı yakasında, [[Osmaniye]] ili [[Kadirli]] ilçesi’ne 20 km mesafede yer alır. Sumer ve Akkad belgelerinde Amanum, [[Hitit]] belgelerinde Amana, [[Asur]] yazıtlarında Hamanu”, [[Yunanca]] Amanos ve [[Latince]] “Amanus” adlarıyla geçen Amanos Dağları (Nur Dağları), Sam’al ve Azatiwataya (Karatepe) arasında doğal bir engel oluşturuyordu. Azatiwataya, Que ülkesine bağlı şehir krallıklarından biriydi. '''Hilakku''' ülkesi Dağlık Kilikya’dır. Kilikia adının Hilakku’dan geldiği kabul edilmektedir. Bugün bu bölgeye Taşeli Platosu adı verilmektedir. Bölgenin doğu sınırını yakın bir zamana dek Lamas çayı denilen Limonlu Çayı (antik Lamos çayı) oluşturur. Bu çaya [[Hititler]] döneminde Lamiia Nehri deniliyordu. Hilakku, kısaca ''Keveh'' ülkesinin kuzey ve kuzeybatısındaki dağlık bölgedir. Batıda Göksu Havzası, kuzeyde Kapadokya’nın güneyi, doğuda Kilikya geçitleri ile sınırlıdır. Assur askeri seferlerinin batı sınırını Silifke Çayı adı da verilen Göksu Nehri (antik Kalykadnos / Hititler döneminde Hulaia Nehri) oluşturur. II. Şarrukin’in yıllıklarında Göksu’nun batısındaki bölge ve şehirler ile ilgili hiçbir bilgiye rastlanmamaktadır.

== Geç Hitit Devletleri'nin listesi ==

Danuna (Keveh) Devletinin işgali altında bulunan Sam’al kralı Kilamuwa, Assur Devletinden yardım ister. III. Şulmanu-aşared, Keveh Seferlerini başlatır. Keveh Kralı Kate, Asurlularla savaşır. III. Şulmanu-aşared’in Birinci Keveh Seferi ile (839), Keveh’de ilk Assur İstilası gerçekleşir. Keveh kralı Kate’ye ait Kisuatni, Lusanda ve Abarnani adlı şehirler ele geçirilir. 838 yılında III. Şulmanu-aşared, Fırat’ı yeniden geçtiğini, Hatti ülkesinin tümünden haraç aldıktan sonra Tabal ülkesine indiğini, kral Tuatti’nin şehirlerini yakıp yıktığını anlatır. Bu dönemde [[Tabal]] Ülkesi, 24 yerel krallıktan meydana gelen bir konfederasyondur. III. Şulmanu-aşared, İkinci Keveh Seferine çıkar(837). Keveh kralı Kate mağlup ve esir edilir. Kate, kızını Assur kralına vererir ve Assur Devletine bağlılık gösterir. Timur ve Pahri şehirleri tahrip edilir. III. Şulmanu-aşared, aynı yıl [[Tabal]]’a gene bir sefer düzenler ve Tabal ülkesi kralları kendisine sunduğu hediyeleri kabul eder. Bir yıl sonra (836) aynı ülke üzerine yeni bir sefer düzenler. Bu sefer sırasında [[Fırat]]’ı geçerek, [[Arslantepe Höyüğü|Milid]] ülkesinden de haraç alır. 835 yılında III. Şulmanu-aşared, [[Fırat]] nehrini bir kez daha geçer ve [[Arslantepe Höyüğü|Milid]] kralı Lalli’nin elindeki Uetash şehrini fetheder. [[Arslantepe Höyüğü|Milid]] ülkesi; Assur, [[Urartu]] ve Batı Anadolu’nun kesiştiği bir noktada olduğundan, Geç-Hitit Devletleri döneminde büyük önem taşımıştır.Kuzey [[Suriye]]’yi Anadolu’ya bağlayan yollar buradan geçiyordu. Bölgede [[demir]] ve [[bakır]] yatakları bulunuyordu. 834 yılında Üçüncü Keveh Seferi'ni düzenleyen III. Şulmanu-aşared’in, Dördüncü Keveh Seferinde (833), bölgenin yerel krallardan Tulli’nin kraliyet şehri Tanakum kuşatılır. [[Tarsus]] (Tarsa/ Tarzi) fethedilir, başına Kate’nin oğlu Kirri geçirilir. Keveh ülkesine yapılan seferler, askeri ve politik gerekçelerin yanında, sedir ağacı temin etmek gibi ekonomik bakımdan da önem taşıyordu. Assurlular bu seferlerle [[Akdeniz]] ticaretini tehditlerden kurtardıkları gibi [[Toroslar]]da bulunan [[gümüş]] ve [[mermer]] yataklarının kontrolünü de sağlıyorlardı. Keveh ülkesi, [[Tabal]] ülkesine düzenlenen seferler için bir üs durumundaydı. 832 yılında Dimaşk (Şam) kuşatılırsa da alınamaz. 832 yılından sonra Assur devletinin batıdaki seferleri kral yeri ordu komutanı (turtanu) Dayyan-Aşşur tarafından yönetilir. 829 yılında Pattin Kralı II. Lubarna, Surri tarafından devrilir ve öldürülür. III. Şulmanu-aşared, Surri’yi öldürtür ve kendi adamı Sasi’yi, Pattin Kralı yapar. Bu dönemden sonra Pattin Devleti hızla [[Arami]]leşerek “Unqi” adını alır. Aynı yıl Asur Devleti, [[Tabal]] üzerine yeni bir sefer düzenler. III. Şulmanu-aşared’in son dönemlerinde, eyalet valileri yönetim bölgelerinde yerel krallar gibi davranmaya başlamışlardı. Bu durum Asur devletinin, bu eyaletler üzerindeki kontrolünü zayıflatmıştı. Bu ortam dan yararlanan ve tahtı ele geçirmek isteyen III. Şulmanu-aşared’in kardeşi Aşşur-danin-apla’nın önderliğindeki isyana 27 büyük kent katılmıştı. III. Şulmanu-aşared öldüğünde (824) bile isyanlar henüz bitmemişti. Bu dönemde toplanamayan vergiler ve çevre krallıklardan alınamayan haraç ve ganimetler nedeniyle ekonomi gittikçe kötüleşmişti. III. Şulmanu-aşared’in ölümüyle Assur Devleti yüzyıllık bir duraklama dönemine girer. V. Şamşi-Adad (823-811), Nairi ve Babil’e seferler düzenlemiş, Kuzey Suriye’de kaybedilen toprakların bir bölümü yeniden kazanılmakla birlikte, devletin zayıflaması sürmüştür. Bu dönemde Sam’al kralı Kilamuwa, Danuna (Keveh) saldırısına karşı V. Şamsi-Adad’ı yardıma çağırır. III. Adad-nerari(810-783) tahta çıktığında henüz çocuk yaştaydı. Hükümdarlığının ilk beş yılında naip olarak üleyi yöneten annesi Şammuramat, daha sonra da ülke yönetiminde etkili olmuştu. Yunanca '''Semiramis''' olarak bilinen Şammuramat, [[Herodot]]os Tarihi’nde bu adla anılır. Hamath-Arpad sınırı belirlenir. Daha sonra Assurlular Arpad’a saldırır. 808 yılında Bit-Bahiyani’nin başkenti Guzana elegeçirilir ve burası bir eyalet haline getirilir. MÖ 805 yılında III. Adad-nerari, aralarında [[Gurgum]] Kralı Palalam oğlu Qalparunda’nın da bulunduğu sekiz kralın oluşturduğu bir ittifakı yener. Kummuh-Gurgum sınırını, Kummuh Kralı Uspilulume lehine düzenler. Assur Devleti zayıflarken, kuzeydeki [[Urartu]] Devleti güç kazanmış ve bütün [[Doğu Anadolu]]’ya hakim olmuştu. [[Arslantepe Höyüğü|Milid]] ve Kummuh krallıkları bu dönemde [[Urartu]] Devleti tarafından haraca bağlanmışlardı. [[Urartu]] Devleti kral Minua (MÖ 810-786) ve oğlu kral I.Argişti’nin (786-764) yönetiminde en parlak dönemini yaşıyordu. [[Malazgirt]](Manavazkert/ Manzikert) kenti adını kurucusu Urartu kralı Minua’dan almaktadır. Minua, [[Arslantepe Höyüğü|Milid]] ülkesine karşı bir sefer düzenler. 796 yılında Assur’a karşı oluşturulan bir ittifakta Gurgum Krallığı yine yer almıştır. Yine aynı yıl Dimaşk([[Şam]]) kralı Bar-Hadad, Que, Unqi, Gurgum, Sam’al, [[Arslantepe Höyüğü|Milid]] ve Arpad Krallıkları; Hamath ''([[Hama]])'' kralı Zakkur’a karşı bir ittifak oluşturur. Ancak bu savaşı Hamath kralı Zakkur kazanır. Zakkur döneminde Hamath krallığı hızla [[Arami]]leşir. MÖ 782 yılında [[Urartu]] kralı [[I. Argişti]], [[Arslantepe Höyüğü|Milid]] kralı Hilaruada’yı yenilgiye uğratır. [[Urartu]] Devleti bu savaş sonunda [[Tabal]] Devleti ile sınırdaş olur. III. Adad-nerari’den sonra gelen üç kral döneminde de Assur Devleti gerilemeye devam etmiş, kral V. Aşşur-nirari ve tüm ailesi çıkan bir isyanda öldürülmüştür(MÖ 746). [[Urartu]] Kralı II.Sarduri (MÖ 764-735) de yine aynı [[Arslantepe Höyüğü|Milid]] kralı Hilaruada’yı yenilgiye uğratmıştır. II.Sarduri, [[Arslantepe Höyüğü|Milid]] seferinden sonra Kummuh üzerine yürüyerek Kummuh kralı Kuştaşpi’ye boyun eğdirmiştir. Urartular da, yenilgiye uğrattıkları Geç-Hitit Devlerini vassal hale getirmişler ve onlardan ağır vergi ve haraç almışlardır. Kargamış Krallığının başına da Urartuların desteği ile Yariris geçer. Yine bu döneme ait [[Halep]]’te ele bulunmuş bir stelde [[Kargamış]] Kralı Kamanis için: "[[Kargamış]] ve Malizi şehirlerinin yöneticisi" olarak bahsedilir. Malizi, [[Malatya]]’nın ([[Arslantepe Höyüğü|Milid]]) diğer bir adı olduğu için, bu dönemde burada Kargamış egemenliği söz konusudur. Assur Devletini Ön Asya’nın en önemli siyasi gücü haline getiren III. Tukulti-apil-Eşarra ("Tiglatpileser", 745-727), 743 yılında Urartu Devletini ve müttefiklerini ([[Tabal]] kralı Wassusarma, Gurgum kralı Tarhulara, [[Arslantepe Höyüğü|Milid]] kralı Sulumal, Kummuh kralı Kuştaşpi, Keveh kralı Urukki, Arpad kralı Mat’ilu, Kargamış kralı Pisiris), Kummuh ülkesindeki Halpa’da ([[Adıyaman]]-Gölbaşı) yapılan savaşta yener. 73 bin esir alınır. Kummuh kralı Kuştaşpi, Assur hakimiyetini tanır. [[Arslantepe Höyüğü|Milid]] kralı Sulumal, Gurgum kralı Tarhulara ve Kummuh kralı Kuştaşpi affedilir. Savaştan önce bu koalisyon, kendileriyle birlikte hareket etmeyen Sam’al kralı Barşur’u öldürtmüşlerdi. Koalisyonu dağıtan Assur kralı, Sam’al krallığının başına II. Panamuwa’yı getirir. Ancak ondan da haraç alır. Geç-Hitit Devletleri böylelikle Assur’un üstünlüğünü kabul eder. Ayrıca bu ittifakta Unqi’nin yer almaması bu devletin Assur yanlısı olduğunun bir göstergesidir. Halpa yenilgisi Urartu Devleti’nin Doğu Akdeniz ve Kuzey Suriye ticaretinden ve bölgenin maden kaynaklarından yoksun bırakmıştır. Özellikle Kargamış üzerindeki Urartu etkisi kırılmış ve bu ülkenin kralı Pisiris, Assur’a vergi vermeyi kabul ederek ülkesinin devamını sağlamıştır. Arpad’ı kuşatan III. Tukulti-apil-Eşarra, bu kenti ele geçirir(741). Böylelikle Bit-Agusi devleti sona erer. Böylelikle yalnızca haraç almaya yönelik eski politikalar terkedilmiş, ele geçirilen bölgeler doğrudan Assur eyaleti haline getirilmeye başlanmıştır. Unqi kralı Tutamnu’nun vergi vermeyi reddetmesi üzerine Assurlular bu bölgeye sefer düzenler. Unqi Devleti, Assur Egemenliğine boyun eğer ve bir Assur eyaleti haline getirilir(738).