Hareket işlem sistemi: Revizyonlar arasındaki fark

'''Hareket işlem sistemi''' (''İng.'' transaction processing system; kısaca TPS) bir [[işletme]]de meydana gelen yapılandırılmış ve sürekli yinelenen olguları kaydetmek, izlemek, saklamak, işlemek ve yayımlamak için kullanılan bir [[bilgisayar tabanlı bilişim sistemi]]dir. Bu olgularolgulara örnek olarak arasında sipariş almak, fatura ve irsaliye hazırlamak, mal ve hizmet teslim almak ya da etmek, bordro hazırlamak v.b. sayılabilirgösterilebilir. Bir işletmede kullanılan kaynakların, işletme içinde ve dışındaki çıkar ve ilgi gruplarının her biri açısından anlamlı olan ve zamanla meydana gelen her bir değişimine ''hareket'' (ya da işlem) denir. Hareketler bir kurumun işleyişi sürecindesırasında meydana gelen olgulardır. Bu olgular fiziksel, parasal ya da kavramsal kaynakların özelliklerinden birinin, bir bölümünün ya da tümünün değişimini içerir. Kimi zaman bir hareket başka hareketlerin meydana gelmesine neden olur.

Bilişim[[Bilgisayar teknolojileribilimleri]] açısından, hareket, bir [[bilgisayar]] sisteminin yerine getireceği birbiriyle ilişkili bir dizi işlemden ibarettir. Bu işlemler bir bütün olarak görülür ve sonuçta bir hareket ya başarıyla gerçekleşir ya da gerçekleşmeyerek hareketin başlamasından hemen önceki noktaya dönülür. Bu işlemlerin gerçekleştirilmesiyle bir [[veri tabanı]]nda yer alan bir dizi [[veri]] değişim geçirerek yeni değerler alır. Hareketin başarısı, tümTüm işlemlerin sonuçları kalıcı olacak biçimde gerçekleştirilmişgerçekleştirildiğinde olmasıhareketin bütünlüğü korunmuş ve hareket başarıyla gerçekleşmiş demektir.

Bu özellikler ACID (‘esid’ okunur; ''İng.'' A: atomicity; C: consistency; I: isolation; D: durability) özellikleri olarak bilinir. Hareket işlem sistemlerinin bu dört özelliği sağlayabilmesisağlayabilesi, hareketlerin her koşulda geçerliliğini, ve sonuçlarının öngörülebilirliğini sağlar; yönetim ve denetim yükünü azaltır. Aynı zamanda bu özellikler, hareket işlemeyi [[toplu veri işleme|toplu işlemden]] (''İng.'' batch processing) ayırır. Toplu işlem, hareketleri önce bir araya getirir vegetirirek gruplar. Gruplanan hareketler belirli aralıklarla ya da belirli olguların gerçekleşmesinden sonra veritabanınınveri tabanının güncellenmesi için kullanılır. Toplu işlem yaklaşımının işletmecilikte kullanım alanı daha çok bordro v.b. dönemsel hareketlerle sınırlıdır.

''Çevrimiçi hareket işlemleri'' (''İng.'' online transaction processing; kısaca OLTP) ise gerçek zamanlı olarak meydana gelir;. kurumsalKurumsal veriler sürekli güncelliğini korur. veKurumun kurumunişleyişinin haftanın yedi günü 24 saat süreyle (7 × 24) gerçek zamanlı olarak modellenebilmesine olanak verir. Böylelikle verilerin sürekli güncelliği sağlanır. Bu üstünlüğüne karşın, çevrimiçi hareket işlemciliğinin güvenlik ve devamlılık giderleri çok daha yüksektir.

HareketBirinci işlemözelliğin sistemlerininönemi, anakurumsal amacı[[rapor]]ların kurum içidoğruluğu ve dışındakiyönetim paydaşların[[karar]]larının gereksindiğiisabetliliğinin herhareket türlüişlem verisisteminin vetasarımının bilgiyi doğru, hızlıyetkinliğine ve ekonomikişleyişinin biçimdesağlıklılığına işlemekbağlı veolmasından sunmaktır. Bu veri ve bilgilerin bir bölümü yasa gereği saklanırken, diğer bölümü ise kurumsal politikalar çerçevesinde belirlenirkaynaklanmaktadır. Hareket işlem sistemi yasal ve kurumsal belge ve raporların hazırlanmasında olduğu gibi stratejik ve operasyonel kararların alınabilmesi için gereken verilerin bir bölümünü de içlerinde barındırır. Müşteriler, tedarikçiler ya da diğer ilgi ve çıkar grupları sistemlerle doğrudan ya da dolaylı olarak etkileşimde bulunduklarında, bu deneyimlerinden yola çıkarak işletmenin niteliği ve yönetiminin yetkinliği hakkında vardıkları yargıyı etkilemesi ikinci özelliği önemli kılmaktadır. İyi çalışan bir hareket işlem sistemi yalnızca veri doğruluğu, bütünlüğü ve güvenliğini sağlamakla kalmaz, müşteri hizmetlerinin daha hızlı ve etkin bir biçimde yürütülmesine olanak verir. Bu yolla müşterilerin işletmeye bağlılığının artmasına katkıda buludurbulunur.

Günümüzde işletme operasyonlarının sürekliliği ve başarısı, hareket işlemlerinin sürekliliğine neredeyse tümüyle bağımlı duruma gelmiştir. Hareket işlem sistemlerinin bu niteliği onlarda üç temel yeteneğin aranmasına neden olmuştur:

''İki aşamalı üstlenim'' (''İng.'' two-phase commit) bir hareketin iki aşamada oluştuğunu ifade eder. Birinci aşamada hareket için gereken tüm kaynakların oluşacak değişliklikleri üstenmeye hazır olup olmadıkları belirlenir. Bu aşamada gerekiyorsa harekete konu olan veriler kilitlenerek başka bir hareket tarafından kullanılmaları engellenebilir. Eğer veriler kilitlenmemişse ve hareket süresince başka hareketler tarafından değiştirilebiliyorsa hareket tamamlandığında bu durum hesaba katılmalıdır. İkinci aşamada tüm kaynaklar gereken değişiklikleri ve dolayısı ile de hareketi yerine getirirler. İki aşamalı üstlenim hareketin neden olduğu tüm değişikliklerin gerçekleşmesini sağlar; hareket başarısız olursa tüm kaynaklar hareket öncesi duruma dönerler.

''Endüstriyel güçteki yazılımlar'', çok miktarda verinin pek çok kullanıcı tarafından eşzamanlı olarak ve hatasız biçimde işlenebilmesini gerektirir. Program kusursuz çalışabilmeli ve sistem aksaklıklarından kaynaklanabilecek hatalara olanak vermemelidir. Veri tabanı yönetim sistemlerinin endüstriyel güçte olmalarını sağlayan, bu iki aşamalı üstlenim (two-phase commit) özelliğidir. İki aşamalı üstlenim bir hareket işlem protokolüdür: Birinci aşamada harekete konu olacak tüm veri kaynaklarının varlığından ve hazır olduğundan emin olunur; bu kaynaklar kilit altına alınır. İkinci aşamada sistem hareketi gerçekleştirmek için gerekli operasyonları yerine getirir. Operasyonların tümü başarılı olursa tüm kaynaklar güncellenir ve güncellenen kaynaklar tekrar kullanıma hazır hale getirilir. Operasyonlardan en az biri başarısız olursa, tüm kaynaklar birinci aşama öncesi durumlarına geri döndürülür ve tekrar kullanıma hazır hale getirilir.

Hareket işlem sistemleri doğaları gereği büyük miktarlarda veri barındırır ve barındırdıkları bu verileri neredeyse sürekli olarak işlerler. Verilerin çoğunluğu kurum içinden kaynaklanır ve kullanıcılar da çoğunlukla kurumsaldır. Veriler hareketlerin ayrıntılarını betimler ve son derece biçimlenmiştir; tüm girdiler ve hemen hemen tüm çıktılar hareketlerin ayrıntılarını gösterigösterir. Hareketlerin mantıkları görece basit olduğundan, işlemsel karmaşıklık düzeyleri oldukça düşüktür. Yüksek miktarda veriyi barındırmak için veri depolama kapasitelerinin yüksek olması gerektiği gibi, bu verileri işleyerek çok sayıda hareketi gerçekleştirmek zorunda olduklarından yüksek hızlara da gereksinme duyarlar. Son olarak, kurumsal operasyonların sürekliliği, doğruluğu ve geçerliliğini sağlayabilmek için hareket işlem sistemlerinin güvenilirlik, bütünlük, süreklilik ve yararlanılabilirliklerinin yüksek olması gerekir.

Hareket işlem sistemi yönetiminde temel amaç sistemin performansının yanı sıra güvenilirlik, bütünlük, süreklilik ve yararlanılabilirliğinin kurumsal hedeflere uygun düzeylerde olmasının sağlanmasıdır. Sistemlerin kritiklikleri ve işletmelerin olanakları ölçüsünde farklı politika ve yordamlar uygulanarak, bu amaçların gerçekleştirilmesi gerekir. Alınacak önlemlerin en temel olanı, yerinde ve uzakta veri yedeklemedir. Doğal veya insan eliyle meydana gelecek yıkımlar karşısında sistemin en kısa sürede ve en az iş yitimiyle devreye girmesini sağlayacak yıkım onarımı planları hareket işlem sistemi yönetiminin bir parçasıdır. Yıkım onarımı seçenekleri arasında uzak bir yerde—örneğin bir başka kentte—başka bir işletme tarafından sağlanan sistemin ve ofis düzeninin çalışır durumda bir benzeri olan ''sıcak tesisler''; veya diğer işletmenin yalnızca bilişim altyapısını sağladığı, yazılım ve donanımın bizzat işletmenin kendisi tarafından sağlandığı ''soğuk tesisler'' sayılabilir.

Anabilgisayar mimarisinde tüm iş kuralları ve veriler bir tek merkezi bilgisayarda toplanır; veriler bu bilgisayarda işlenir. Kullanıcılar anabilgisayarla bir ya da daha çok [[uçbirim]] (terminal) aracılığıveya ile[[kişisel etkileşirler.bilgisayar]]larında Uçbirimlerinçalışan işlevi[[bir klavyeuçbirim ileemülatörü]] girilenaracılığı verileriile anabilgisayara iletmek ve anabilgisayardan gelen bilgileri göstermekten ibarettiretkileşirler. Bilgisayar ağları üzerinden ana bilgisayara bağlanan iş istasyonları da emülatörler vasıtası ile yalnızca birer uçbirim işlevi görürlergörür. Uçbirimlerin ve emülatörlerin işlevi, klavye ile girilen verileri anabilgisayara iletmek ve anabilgisayardan gelen bilgileri göstermekten ibarettir. Anabilgisayar mimarisi grafik kullanıcı arayüzü kullanımını kısıtladığı gibi çoklu ve dağıtılmış veri tabanlarının kullanımına olanak vermez.

Hareket işlem sistemlerinde en yaygın olarak kullanılan mimari yaklaşım istemci-sunucu modelidir. İstemci-sunucu mimarisi iki bilgisayar programı arasındaki hizmet talebi ve hizmet arzı ilişkisine dayanır. İstemci sunucudan bir hizmet ya da veri talep eder; sunucu da istemciye talep ettiği hizmet ya da veriyi arzeder. İstemci belirli bir uygulama için özel olarak tasarlanmış ve o uygulamaya özgü bir kullanıcı arayüzü olabildiği gibi bir Web sayfası da olabilir. [[Web sayfası|Web sayfaları]], iş mantığından daha çok kullanıcı arayüzü öğelerini içerdiğinden, ''zayıf istemci'' olarak adlandırılır. Buna karşılık bir ''şişman istemci'', veri işlemlerinin hemen tümünü yerine getirir; yalnızca iletişim ve depolama için veri iletimine gerek duyar. Kullanıcı, istemci arayüzü aracılığı ile bir uygulama sunucusu ya da veritabanından gereksindiği hizmet ya da verileri alır, işler ve kimi zaman da geri dönerek sunucuyu günceller.

Üç katmanlı istemci-sunucu mimarisi modelinde, sunuş ve veri katmanlarının arasında bir uygulama katmanı bulunur. Uygulama katmanı iş mantığını barındırır ve iş mantığının verilerden ve istemci arayüzünden ayrılmasını sağlar. Bu katmanda yer alan bir uygulama sunucusu, belirli uygulama yazılımlarını üzerinde bulunduranbarındıran bir platformdur. Zayıf istemcili istemci-sunucu uygulamaları üç katmanlı model çerçevesinde oluşturulur. Bu modelde uygulama katmanı, sunuş ve veri katmanları arsındaki geçişi sağlar.

DörtZayıf istemcili istemci-sunucu uygulamaları dört katmanlı model çerçevesinde oluşturulur. Bu modelde uygulama katmanı, sunuş ve veri katmanları arsındaki geçişi sağlar. [[Web tarayıcısı]]nın meydana getirdiği sunuş ve veri tabanı sunucusunun meydana getirdiği veri katmalarının arasında Web ve uygulama katmanları bulunmaktadır. Kullanıcı arayüzü olarak Web tarayıcısından yararlanıldığından, dört katmanlı model zayıf istemci-sunucu kategorisine girmektedir. Genel istemci-sunucu modeli ise çok katmanlı (n-katmanlı) olarak nitelendirilir.

Zayıf istemcili sistemler, daha ucuz ve kolay yönetilebilir olmalarına karşın, hem iş hem de sunuş verilerini aynı zamanda gereksindiklerinden [[bilgisayar ağı]] üzerinde daha yüksek veri iletim hızlarına gereksinim duyarlar. Zayıf istemcilere hizmet veren sunucular diğerlerinden daha masraflı olmakla birlikte, sunuş katmanı her bir istemci üzerinde ayrı ayrı değil de, bir defaya mahsus olmak üzere yalnızca [[Web sunucusu]] üzerinde kurulur ve güncellenir. Arayüzdeki değişimler kurum içi ve dışındaki tüm kullanıcılara eşzamanlı olarak yansır.

Yerel ve yalın hareket işlem uygulamalarda, uygulama sunucusu hareketin sınırlarını belirleyip denetleyebilir. Fakat bir [[bilgisayar ağı]] üzerinde dağıtılmış sistemlerde karmaşıklığın azaltılamasıazaltılması ve alt sistemlerin eşgüdümlenmesi için daha yetkin bir uygulama ortamına gereksinme duyulmaktadır.

Büyük işletmelerde çok katmanlı sistemler çok sayıda veri, uygulama ve Web sunucusu ile kurum içi ve dışı kullanıcılara şişman ve zayıf istemciler üzerinden hizmet verirler. Kurumsal veriler ve iş mantığı sistemi oluşturan sunucular arasında dağıtılır. Sonuçta sunucular arasında karmaşık bir ilişkiler yumağı ve veri alışverişi ortamı meydana gelir. Bu durum, sistemden yararlanan iç ve dış kullanıcı sayısının dönem dönem azalıp artmasıyla daha da karmaşık bir hal alır. Sunuculardan veri ve hizmet talebinin düzensiz ve öngörülemez olması, bilgisayar ağı üzerinde iletişim ve işlem yükünün dengelenmesini, sunuculara olabildiğince eşit ölçüde dağıtılmasını önemli kılar. Bir sunucuya olan talebin aşırı artması, benzer taleplerin aynı işleve sahip başka bir sunucuya yönlendirilmesini gerektirir.

Hareketlerin işlem sırasında bir aşamadan diğerine geçişini gözeten, yönlendiren, hareketlerin kaybolmasını ya da hatalı oluşmasını engelleyen, ve sistemde yük dengesi oluşturan arayazılımlarına[[ara yazılımı|ara yazılımlarına (''İng.' middleware) hareket işlem yöneticisi (''İng. '' transaction processing monitor) denir. Bir hareket işlem yöneticisi üç amaca hizmet eder:

Kavramsal olarak bir hareketin bağlamı, o hareket hakkındaki bilgileri içeren bir veri yapısıdır. Hareket bağlamı, hareketin özgün bir tanımını, kapsamını ve nehangi zamankoşullarda zaman aşımına uyrayacağınıuğrayacağını içerir. Gerekirse hareketi parallel görevlere böler ve; işlemin parallel ilmekler halinde gerçekleşmesini sağlar. Birden fazla hareket işlem yöneticisinin yer aldığı ortamlarda, bağlamın bir yöneticiden diğerine aktarılabilmesi gerekir.

Hareket işlem yönetimi teknolojisi iletilerin sıraya sokulmasını, işlem zamanlaması ve işlem önceliklerinin belirlenmesini sağlar. İstemciler, uygulama sunucuları ya da veritabanlarıveri tabanları yerine, önce hareket işlem yöneticisine bağlanırlar. Yönetici işlem sorumluluklarını üzerine alarak istemciyi serbest bırakır; hareket tamamlanıncaya dek tüm işlemlerin gerçekleşmesini gözetir; birden çok veritabanınıveri tabanını günceller; hareketin başarılı ya da başarısız olduğunu istemciye iletir. Hareket işlem yönetimyönetimi programlarıyazılımları bir hareket işlem sisteminin ölçeklenebilirliğini büyük ölçüde artırır. Sistem herbiri farklı hareketleri gerçekleştiren binlerce kullanıcıya aynı anda hizmet verebilir. Yönetici büyük ölçekli çevrimiçi hareket işlem uygulamalarının etkin ve güvenilir biçimde çalışmasını sağlar.