Ön Türkçe
Bu madde, İngilizce Vikipedi'de yer alan aynı konulu maddeden Türkçeye çeviri yapılarak genişletilebilir. (Eylül 2021) Başlıca çeviri yönergeleri için [genişlet] düğmesine tıklayınız.
|
İlk Türkçe, İlk Ön Türkçe, Erken Ana Türkçe ya da En Eski Türkçe, Türk dilleri ailesinin Şaz ve Oğur dallarına ayrılmadan önceki dönemlerine ait varsayımsal bir anadildir. Ana Bulgarca ve Ana Türkçe gibi alt kuramsal dillere ayrılır.[3][4][5] Diğer anadiller gibi, geçmişteki konuşma dili ile birebir aynı olmayabilir.[6] "ilk" ve "ön" anlamlarına gelen preliminary sözcüğünde ifade edildiği gibi, ilk Türkçe dönemi olarak da görülebilir.[3][7][8][9]
| Ön Türkçe | |
|---|---|
| Bölge | Moğolistan (tahmini) |
| Dönem | M.Ö. 3000-500[1][2] |
| Dil ailesi | Altay?
|
| Dil kodları | |
| ISO 639-3 | – |
Kapsam
değiştirİlk Türkçe (Pre-Türkçe), alt yapılandırma dilleri olan Ana Türkçe ve Ana Bulgarcanın atasıdır.[3][9]
Ana Türkçe
değiştirAna Türkçe ya da Ön Türkçe (Proto-Türkçe), Şaz grubunda yer alan Türk dillerinin yapılandırılmış varsayımsal ata dilidir.[3][9] Bu dil milat başlarından Göktürk dönemine kadar olan sürede Ön Türkler tarafından konuşulmuştur.[10]
Türkçenin elde olan en eski yazılı kaydı; 682-691 yıllarında yazılmış olan Çoyr Yazıtıdır.[11] Fakat bu yazıt Orhun yazıtları kadar hareketlilik ve canlılık göstermediğinden çoğu zaman Orhun Yazıtları Türkçenin ilk yazılı kaynağı kabul edilir. Orhun Yazıtları Türk dillerinin doğu kolunun özelliklerini gösterir. Geçmişte Ana Türkçenin oluşturulma çalışmaları daha çok Eski Doğu Türkçesi ve Oğuz dillerine dayanıyorken günümüzde yaşayan tüm yazılı ve sözlü Türkî dillerin kapsamlı olarak incelenmesine başlandı.[12] Eski doğu Türkçesinin Runik, Uygur ve Mani belgeleri yeniden oluşturulma çalışmalarında etkili olurken, Eski Batı dilleri ile ilgili yazılı kaynaklar yetersizdir.[12]
Ana Bulgarca
değiştirAna Bulgarca ya da Ön Bulgarca (Proto-Bulgarca), Lir grubunda yer alan Türk dillerinin yapılandırılmış varsayımsal ata dilidir.[3][9] Bu dili milat başından 6.yy.a kadar Ön Bulgarların konuştuğu kabul edilir. 5-6.yy.larda Macarcanın atası olan dile pek çok ödünç kelime vermiştir.[10] Ana Bulgarca yapılandırmalarda Çuvaşçadan, İdil Bulgarcasından, Tuna Bulgarcasından ve başka dillere geçmiş Oğurca kelimelerden yararlanılır. Hazarların, Avarların ve Avrupa Hunlarının bu dili konuşup konuşmadığı konusu verilerin yetersiz olmasından dolayı tartışmalıdır.[13]
Zaman aralığı
değiştirDünyadaki tüm ana dillerin bir üst zaman sınırı yani yaklaşık başlangıç noktası vardır ve bu aralık genellikle Orta Taş Çağı'nın sonu veya Cilalı Taş Devri'nin başıdır.[14] Neolitik Devrim denen dönemde oluşan toplumsal-dilsel koşullar, bugün bildiğimiz anlamda dillerin ortaya çıkması sonucunu doğurmuştur.[14] Ana Türk dili, Ana Türkler tarafından konuşulan, Türk dillerinin ortak atasıdır. İlk Türkçe, Ogur (batı) ve Şaz (doğu) kollarına ayrıldı. İlk Türkçenin en son 2,500 yıl önce Doğu Asya'da konuşulduğu düşünülüyor.[15]
Sesbilimi
değiştirÜnsüzler
değiştir| Dudaksıl | Dişsil/Dişyuvasıl | Artdişyuvasıl | Damaksıl | Artdamaksıl | Küçükdilsil | Gırtlaksıl | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Sıradan | Damaksıllaşmış | ||||||||
| Genizsil | /m/ (*m) | /n/ (*n) | /nʲ/ (*ń) | /ŋ/ (*ŋ) | (/ɴ/) | ||||
| Kapantılı | Ötümsüz | /p/ (*p) | /t/ (*t) | /k/ (*k) | (/q/) | ||||
| Ötümlü | /b/ (*b) | /d/ (*d) | /g/ (*g) | (/ɢ/) | |||||
| Yarı kapantılı | /t͡ʃ/ (*č) | ||||||||
| Islıklı | /s/ (*s) | /h/ (*h) | |||||||
| Sürtünmesiz | Yanal | /l/ (*l) | /lʲ/ (*ĺ) | ||||||
| r-sesli | /r/ (*r) | /rʲ/ (*ŕ) | |||||||
| Yarı ünlü | /j/ (*y) | ||||||||
Küçükdilsil ünsüzler artdamaksıl ünsüzlerin arka ünlüler çevresinde aldığı biçimlerdir. Örneğin *k sesi *eke (eci, abla) sözcüğünde /k/ iken *āk (batı; ak, beyaz) sözcüğünde /q/ idir.
/h/ sesinin İlk Türkçede varlığı tartışmalıdır. Halaçça'da sözcük başında oldukça sık ve düzenli bulunmasından dolayı İlk Türkçe'den gelmiş ve sözcük başı *h sesini koruyan tek Türk dilinin Halaçça olabileceği düşünülmektedir, ancak bu Halaçça'ya özgü sonradan bir icat da olabilir.
Ünlüler
değiştir| Ön | Arka | |||
|---|---|---|---|---|
| Düz | Yuvarlak | Düz | Yuvarlak | |
| Kapalı | /i/, /iː/ (*i, *ī) | /y/, /yː/ (*ü, *ǖ) | /ɯ/, /ɯː/ (*ï, *ï̄) | /u/, /uː/ (*u, *ū) |
| Orta | /e/, /eː/ (*ẹ, *ẹ̄) | /ø/, /øː/ (*ö, *ȫ) | /ɤ/, /ɤː/ (*ạ, *ạ̄) | /o/, /oː/ (*o, *ō) |
| Açık | /ɛ/, /ɛː/ (*e, *ē) | /a/, /aː/ (*a, *ā) | ||
Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi tüm ünlülerde kısalık-uzunluk ayrımı söz konusudur. Uzun ünlüler uzatma işareti ile gösterilir, örneğin kısa /a/ *a iken uzun /a/ *ā idir. Yalnızca ünlü uzunluğu ile ayrımsanan sözcükler de söz konusudur, örneğin "at" (at) ile "āt" (ad).
Ayrıca Çağdaş Türkçede olduğu gibi İlk Türkçede de büyük (ön-arka) ve küçük (düz-yuvarlak) ünlü uyumları vardır.
R-Z ayrımı
değiştirTürkçenin *r ve *z ağızlarına ayrılması daha Altay döneminde olmuştur ve en azından M.Ö. 2 bin yıllarına dayanmaktadır. Kimi araştırmacılar Türkçedeki bu ses değişiminde r'nin z'den önce olması düşüncesindedirler. Karşı görüşte olanlar da vardır.[16]
Sözcük bilgisi
değiştirAdıllar
değiştir| İlk Türkçe | Oğur Türkçesi | Genel Türkçe | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ana Bulgarca | Çuvaşça | Ana Genel Türkçe | Türkçe | Azerice | Türkmence | Kazakça | Karahanlı Türkçesi | Özbekçe | Başkurtça | Kırgızca | Sahaca (Yakut) | |
| *bẹ,[17][18] *ben-[19] | *bi[19], *men- | e-pĕ, man- | *ben[19], *ben- | ben, ben-, ban- | mən, mən- | men | men, ma- | men, man- | men | min | men | min |
| *sẹ,[17][20] *sen-[19] | *si[19], *sen- | e-sĕ, san- | *sen[19], *sen- | sen, sen-, san- | sən, sən- | sen | sen, sa-, siz | sen, san- | sen, siz | hin | sen, siz | en |
| *an-, *o-l | *an-, *ol | un-, văl | *an-, *ol | on-, ol | on-, o | ol | on-, o-l | an-, ol | u | ul | al | kini, ol[21] |
| *biŕ | *bir | pir | *biz | biz | biz | biz | biz | biz | biz | beð | biz | bihigi |
| *siŕ | *sir | sir | *siz | siz | siz | siz | sender, sizder | siz | sizlar | heð | siler, sizder | ehigi |
| *an-lar[22] | - | vĕsem, vĕsen- | *anlar | on-lar | onlar | olar | olar | olar | ular | ular | alar | kiniler, ollor |
Sayılar
değiştir| İlk Türkçe | Oğur Türkçesi | Genel Türkçe | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| İdil Bulgarcası[23] | Çuvaşça | Türkçe | Azerice | Türkmence | Karahanlı Türkçesi | Kazakça | Özbekçe | Başkurtça | Kırgızca | Yakutça (Sahaca) | ||
| 1 | *bīr | بير (bīr) | pĕr | bir | bir | bir | bīr | bir | bir | ber | bir | biir |
| 2 | *ẹki | اَكِ (eki) | ikĕ | iki | iki | iki | ikkī | eki | ikki | ike | eki | ikki |
| 3 | *üç | وج (več) | viśĕ | üç | üç | üç | üč | üsh | uch | ös | üč | üs |
| 4 | *dȫrt | تُوات (tüvēt) | tăvată | dört | dörd | dö:rt | tȫrt | tört | to'rt | dürt | tört | tüört |
| 5 | *bēĺ | بيال (byēl) | pilĕk | beş | beş | bä:ş | bḗš | bes | besh | biş | beş | bies |
| 6 | *altï | اَلطِ (altï) | ultă | altı | altı | alty | altï̄ | altı | olti | altı | altı | alta |
| 7 | *yẹti | جىَاتِ (čyēti) | śičĕ | yedi | yeddi | ýedi | yétī | zheti | yetti | yete | jeti | sette |
| 8 | *sekiŕ | ڛَكِڔ (sekir) | sakăr | sekiz | səkkiz | sekiz | sekiz | segiz | sakkiz | higeð | segiz | aаğıs |
| 9 | *tokuŕ | طُخِڔ (tuxïr) | tăhăr | dokuz | doqquz | dokuz | tokūz | toğız | to'qqiz | tuğıð | toguz | toğus |
| 10 | *ōn | وان (vān) | vună | on | on | ōn | ōn | on | o'n | un | on | uon |
| 20 | *yėgirmi | جِيِرم (čiyirim) | śirĕm | yirmi | iyirmi | ýigrimi | yegirmī | zhıyırma | yigirma | yegerme | jıyırma | süürbe |
| 30 | *otuŕ | وطر (vutur) | văḍăr | otuz | otuz | otuz | ottuz | otız | o'ttiz | utıð | otuz | otut |
| 40 | *kïrk | حرح (xïrïx) | hĕrĕh | kırk | qırx | kyrk | kïrk | qırıq | qirq | qırq | kırk | - |
| 50 | *ellig | الو (ellüv), اَلُّ (ellü) | allă | elli | əlli | elli | ellig | eliw | ellik | ille | elüü | - |
| 60 | *altmïĺ | [kaydedilmedi] | utmăl | altmış | altmış | altmyş | altmïš | alpıs | oltmish | altmış | altımış | - |
| 70 | *yẹtmiĺ | [kaydedilmedi] | śitmĕl | yetmiş | yetmiş | ýetmiş | yetmiš | zhetpis | yetmish | yetmeş | jetimiş | - |
| 80 | *sekiŕ ōn | سكر وان (sekir vān) | sakărvun | seksen | səksən | segsen | seksȫn | seksen | sakson | hikhän | seksen | ağıs uon |
| 90 | *dokuŕ ōn | طوخر وان (toxïr vān) | tăhărvun | doksan | doxsan | togsan | toksōn | toqsan | to'qson | tuqhan | tokson | toğus uon |
| 100 | *yǖŕ | جُور (čǖr) | śĕr | yüz | yüz | ýüz | yǖz | zhüz | yuz | yöð | jüz | süüs |
| 1000 | *bïŋ | [kaydedilmedi] | pin | bin | min | müň | miŋ | mıŋ | ming | meŋ | miñ | muŋ |
Ayrıca bakınız
değiştir
Kaynakça
değiştir- ^ The Turkic Languages Lars Johanson, Éva Á. Csató · 2015
- ^ The Turks in World History Carter V. Findley · 2005, s.17
- ^ a b c d e Karademir, Fevzi (15 Haziran 2016). "TÜRK DİLİNİN TARİHÎ DÖNEMLERİNİ ADLANDIRMA SORUNU". Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi. 5 (4): 0-0. doi:10.7884/teke.589. ISSN 2147-0146.
- ^ Olmez, Mehmet (1 Ocak 2003). "Age of Turkish and Turkic languages / Türkçenin ve Türk Dillerinin Yaşı Konusu". Toplum ve Bilim, 96, Bahar, 62-74.
- ^ Tekin, Talat (1 Ocak 1989). "Türk Dili Diyalektlerinin Yeni Bir Tasnifi". Erdem. 5 (13): 141-168. ISSN 1010-867X.
- ^ The Turkic Languages Lars Johanson. s 67. 1998. ISBN 0-415-08200-5
- ^ Róna-Tas, András (1991). (Translator: İsa Sarı) Türkolojiye Giriş (An Introduction to Turkology). Ankara: Nobel Yayınları. p.49
- ^ Janhunen, Juha (1 Ocak 2016). "Towards Pre-Proto-Turkic: Issues of definition and terminology". Festgabe ffür Claus Schönig.
- ^ a b c d Olmez, Mehmet (2003). "Age of Turkish and Turkic languages / Türkçenin ve Türk Dillerinin Yaşı Konusu". Toplum ve Bilim, 96, Bahar, 62-74.
- ^ a b Tekin, Talât; Ölmez, Mehmet (1999). Türk Dilleri - Giriş. Bilgesu Yayincilik. ss. 12-16. ISBN 978-9944-795-62-3.
- ^ Ölmez, Mehmet. "Türkçenin ve Türk dillerinin yaşı konusu" (PDF). turkoloji.cu.edu.tr/. Çukurova Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Merkezi. 31 Ocak 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2016.
- ^ a b Johanson, Éva Ágnes Csató; Johanson, Lars (1 Eylül 2003). The Turkic Languages (İngilizce). Taylor & Francis. ISBN 978-0-203-06610-2.
- ^ Marcantonio, Angela (1 Nisan 2018). The state of the art of Uralic studies: tradition vs innovation (İngilizce). Sapienza Università Editrice. ISBN 978-88-9377-066-8.
- ^ a b The Turkic Languages Lars Johanson. s 68. 1998. ISBN 0-415-08200-5
- ^ Janhunen, Juha (2013). "Personal pronouns in Core Altaic". In Martine Irma Robbeets; Hubert Cuyckens (eds.). Shared Grammaticalization: With special focus on the Transeurasian languages. 27 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. p. 223. ISBN 9789027272140
- ^ "Karadeniz Araştırmaları, Sayı 3 (Güz 2004), s.71-77. Fuzuli BAYAT: Oğuz kelimesinin etimolijisi. UZ ~ ĞUZ ~ OĞUZ ~ KAVIM ADININ ETIMOLOJISI. sayfa 74" (PDF). 20 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 19 Ağustos 2014.
- ^ a b Georg, Stefan (22 Aralık 2004). "Review of Starostin, Dybo, Mudrak, Gruntov & Glumov (2003): Etymological Dictionary of the Altaic Languages". Diachronica. 21 (2): 445-450. doi:10.1075/dia.21.2.12geo. ISSN 0176-4225.
- ^ "Turkic etymology : Query result". starling.rinet.ru. 12 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2021.
- ^ a b c d e f Juha Janhunen (2013), ss. 218-220
- ^ "Turkic etymology : Query result". starling.rinet.ru. 12 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2021.
- ^ In Sakha (AKA Yakut), kini(ler) is used for animate referents whereas ol(lor) is used for inanimate referents. While the latter is cognate with other third person forms given here, the former descends from Proto-Turkic *gẹntü, *kẹntü '(him/her)self' and is thus cognate, for example, with Turkish kendi.
- ^ This pronoun are constructed by adding a plural suffix to *o-l "he/she/it". However, an Oghur language Chuvash uses a completely different plural suffix that lacks vowel harmony, -sem. According to Róna-Tas (1998), -sem is a late replacement to *-lAr.
- ^ Tekin, Talât (1988). Volga Bulgar kitabeleri ve Volga Bulgarcası. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 978-9-751600-660. 2 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2022.