Çakırcalı Mehmet Efe

Çakırcalı Mehmet Efe (1872, Ödemiş - 17 Kasım 1911 Nazilli), İzmir'in Ödemiş ilçesine bağlı Türkönü köyünde doğmuş, Ege'deki efelik kültürünün en ünlü simalarından biridir. Çakırcalı Mehmet Efe'nin Hacı Mustafa tarafından öldürüldüğüne ve bir çatışma esnasında serseri kurşuna kurban gittiğine yönelik söylentiler bulunmaktadır. Belirtildiğine göre, zaptiyelerle başlayan müsademede öldürülmüştür. Kızanları başını keserek tanınmasını engellemişlerdir. Cesedi ilk karısı Iraz (Raziye) Hanım tarafından tanınmıştır. Başsız cesedi Nazilli'de gömülmüştür. 1948 senesinde en küçük kızı Hatice Akkaş tarafından Nazilli'den alınarak dedelerinin vakfı olan Ödemiş Kayaköy mezarlığına defnedilmiştir.

Efeliği süresince birçoğu kendisi tarafından tam 1080 kişiyi öldürdüğü öne sürülmektedir. Adına yakılmış meşhur İzmir'in Kavakları türküsünde Çakıcı olarak anılan Çakırcalı Mehmet Efe'dir (türküde "Kamalı Zeybek" şeklinde anılan da bir başka efedir). Çakıcı olarak da tanınan Çakırcalı Mehmet Efe, 1872 yılında İzmir'in Ödemiş ilçesine bağlı Türkönü Köyünde dünyaya geldi. Annesi Hatice, babası eski zeybeklerden Çakırcalı Ahmet Efe idi.

Baba oğul her iki zeybeğin de kullandıkları Çakırcalı lakabının, birtakım kaynaklarda mensup oldukları bir yörük aşiretinden gelme olduğu belirtilir. Babası eşkıyalığı bırakmış, düze inmiş, kendi halinde bir köylü olarak yaşarken bu durumdaki eski zeybeklerin yeniden dağa çıkmalarını önlemek amacıyla verilen gizlice öldürülmeleriyle ilgili bir emir doğrultusunda zaptiye çavuşu Boşnak Hasan Çavuş tarafından öldürüldü. Babası öldürüldüğünde Mehmet henüz 11 yaşındaydı. Uzun süre tütün kaçakçılığı yaparak yaşamını sürdürdü. Bu işte en büyük yardımcısı babası Ahmet Efe'ye de yardım etmiş olan Hacı Eşkıya Mustafa idi. Bir zaman sonra Hacı Eşkıya'nın geçmişte kendisini bırakarak başka bir gençle kaçan karısını ve kaçtığı genci Ödemiş'teki evinde öldürdü. Kısa bir süre sonra da babasını da tuzağa düşürerek öldüren Boşnak Hasan Çavuş tarafından yakalanarak hapse atıldı. Ancak delil yetersizliğinden dolayı mahkemede beraat ederek serbest kaldı.

Çakırcalı'nın bir gün başına bela olacağını bilen Hasan Çavuş'un yıllar önce işlenen bir hırsızlık olayını da ona mal edip takibe düşmesi ve köyüne baskın düzenleyerek annesi ve diğer akrabalarına türlü hakaretlerle işkence yapması Çakırcalı'yı çileden çıkardı. Bu olaylar ve babasının da öcünü almak amacıyla Çakırcalı, yanında Hacı Mustafa, Çoban Mehmet, Harmanlıoğlu Ahmet, Koca Mehmet, Arap Mercan, Kara Ali gibi yiğitlerle dağa çıktı ve Çakırcalı Mehmet Efe dağa çıktı, Osmanlı gelip de yakalasın diye Osmanlı'ya haber saldı. Halk arasında ün kazanan ve öyküsü destanlaşan Çakırcalı, diğer birçok efe gibi o da varlıklı kişilerden aldığı paraları kendisine yardım eden yoksullara dağıttı. Çevredeki birçok varlıklı kişiyi köprü, çeşme gibi yararlı işler yapmaya zorladı. Bu sayede halkın gözünde kısa bir sürede yüceldi. Çakırcalı, bir ara peşine düşmüş olan Hasan Çavuş ile Mülazım Hüsnü Efendi'yi de bir pusuda öldürdü.

1911'de Nazilli yakınlarındaki Karıncalıdağ mevkiinde yönetim güçlerince girdiği bir çatışma sonucu öldü. Kendisinin 'eğer bana bir şey olursa sizi öldürürler, o yüzden benim başımı yok edin' tembihiyle kafası kesik şekilde Nazilli'de gömülmüş. Adına yakılmış pek çok türkü bulunan Çakırcalı için söylenen en ünlü türkünün sözleri ise şöyledir.

İzmirin kavakları
Dökülür yaprakları
Bize de derler Çakıcı
Yar fidan boylum
Yakarız konakları.

Popüler Kültürde Çakırcalı Mehmet Efe değiştir

Çakırcalı Mehmet Efe adına pek çok sinema filmi çekilmiştir. Bunlar sırasıyla;

Çakırcalı Mehmet Efe, 1950 yapımı Faruk Kenç filmi.
Çakırcalı Mehmet Efe'nin Definesi, 1952 yapımı Faruk Kenç filmi.
Çakırcalı Mehmet Efe, 1969 yapımı Yılmaz Atadeniz filmi.
Çakırcalı Mehmet Efe, 1987 yapımı T. Fikret Uçak filmi.

Çakırcalı Mehmet Efe'nin hayatı pek çok araştırmacı ve romancı tarafından da ele alınmıştır.

Bu konuda ilk yayınlanan roman Zeynel Besim Sun'un Çakıcı Mehmet adlı eseridir. Yazarın köy köy dolaşarak efeyi tanıyan ve onun yanında bulunmuş kişilerin anılarından yararlanarak ele aldığı romanı bir belgesel niteliği de taşır.

Çakırcalı ve çetesinin takibindeki Osmanlı askerleri 1911
Çakırcalı ve çetesinin takibindeki Osmanlı askerleri 1911

Kaynakça değiştir

Çakıcı Efe, Zeynel Besim Sun, 1934, Ticaret Matbaası, İzmir, 640 sayfa
Sabri Yetkin, Ege'de Eşkiyalar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2003
Çakıcı Efe (Şeref Üsküp, Hür Efe Matbaası, Konak, İzmir, 2002)
Yaşar Kemal'in de, genç bir gazeteci olduğu dönemde, 1950'li yıllarda Cumhuriyet Gazetesinde Çakırcalı Mehmet Efe hakkında kapsamlı bir araştırması yayınlanmıştır. Kitabı da bulunmaktadır.
Türk Romanında Destan Etkisi, Muharrem Kaya, TC. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2004, Ankara