Tevfik Esenç
Tevfik Esenç (Batı Çerkesçesi: Зэйшъуэ Тэуфикъ; 1904, Hacıosman, Manyas - 7 Ekim 1992, Hacıosman, Manyas), Ubıhçayı konuşan son kişi olarak bilinmektedir.[1][2] Esenç, "81 sessiz harften oluşan bir Kafkas dilini dünyada konuşan tek kişi" olarak Guinness Dünya Rekorları Kitabı'na girmiştir.[3]
Tevfik Esenç | |
|---|---|
 Tevfik Esenç'in mezar taşı | |
| Kendi dilinde adı | Зэйшъуэ Тэуфикъ |
| Doğum | 1904 Hacıosman, Manyas |
| Ölüm | 7 Ekim 1992 Hacıosman, Manyas |
| Milliyet | Ubıh Çerkes |
| Vatandaşlık |  Osmanlı İmparatorluğu Türkiye |
| Meslek | Devlet memuru |
| Tanınma nedeni | Ubıhçayı anadil olarak konuşan son kişi |
| Evlilik | Emine Esenç |
Tevfik Esenç, Ubıhça'nın yanı sıra Adigece ve Türkçe biliyordu.[4] 1992'deki ölümünden sonra aktivistlerin çabalarına rağmen Ubıhça ölü dil haline gelmiştir. Bu ölü dil günümüzde Tevfik Esenç'in kaynak kişi olduğu çalışmalar sayesinde bilinmektedir.
Yaşamı değiştir
Ataları Türkiye'ye Çerkes Soykırımı sonucunda gelen Esenç, Hacıosman (Ubıhça: Lak°'ạ́ṡ°a ; Batı Çerkesçesi: Хьунджэхьаблэ) köyünde Ubıhça konuşan ebeveynleri tarafından büyütülmüş ve bir dönem muhtarlık yapmıştır. Ardından İstanbul'da memurluk yapmış, bu dönemde Fransız dilbilimci Georges Dumézil ve Gürcü Kafkasolog Giorgi Şaraşidze ile Ubıhça hakkında çalışma fırsatı bulmuştur. Bu dönemde Dumezil ve Şaraşidze, Esenç'in Ubıhça hakkındaki bilgisini yazıya geçirdiler ve Ubıhça konuşurken sesini kaydettiler.[2] Esenç ile Ubıhça hakkında Norveçli Hans Vogt,[5] İngiliz George Hewitt,[6] Abhaz Vyaçeslav Çirikba ve Türk A. Sumru Özsoy da çalışmalar yapmıştır.[7]
"Bir rüya gördüm, anlatsam da anlamazsınız" sözüyle bilinen Esenç,[8] iyi bir hafızaya sahipti. Onu ziyarete gelen dilbilimcilerin hedeflerini hızlı bir şekilde anlayan Esenç, yalnızca Ubıh dilinin değil, aynı zamanda Ubıh-Çerkes mitolojisinin, kültür tarihinin ve geleneklerinin de birincil kaynağıydı. Ubıhça'nın yanı sıra Adigece konuşuyor olması iki akraba dil arasında kıyasları kolaylaştırdı. Esenç, Ubıhça'nın temiz bir versiyonunu konuşuyordu, onun Ubıhca lehçesi, Dumézil tarafından var olan standart "edebi" Ubıh diline en yakın şey olarak görülüyordu.[2]
Ubıh dili ile ilgili çalışmalarını bitirdikten sonra son kaydında şunları söylemiştir:[4]
“Büyük dostum Profesör Şaraşidze...
Çok Laf Yalansız Olmaz, Çok Mal Çobansız Olmaz (Ubıh Atasözü). Hata yaptımsa da kusura bakmayın. Ubıhçanın sonunu böyle bitiriyorum. Bundan sonra benden fazla Ubıhça bilen birisini bulursam yine onunla da konuşurum. Ubıhça bugünden sonra sensin. Bugünden sonra anlatacak, konuşacak sensin. Bunları okuyanlara sesleniyorum; daha doğrusunu, daha gerçeğini bilen varsa söylesinler, çok memnun olurum. Allah size iyilikler, güzellikler versin!
Ubıh dili burada sona eriyor.
— Tevfik Esenç
Esenç, 7 Ekim 1992 gecesi 88 yaşındayken öldü; eşi Emine ile birlikte doğum yeri olan Hacıosman'ın köy mezarlığına defnedildi.
Etkileri ve hakkında yapılan çalışmalar değiştir
İsmet Arasan, Tevfik Esenç'i ve Ubıh dilinin trajedisini anlatan Son Sesler adlı belgesel filmi Eylül 1987'de tamamladı. Bagrat Shinkuba’nın The Last of the Departed kitabı da 1990 yılında Son Ubıh adıyla Türkçe yayınlandı.
Kaynakça değiştir
- Dumezil, Georges 2000. Kafkas Halklarının Mitolojisi (çeviren: Musa Yaşar Sağlam). Ankara: Ayraç Yayınları.
- Shinkuba, Bagrat 1990. Son Ubıh - Bir Çağa Tanıklık (özgün adı: The Last of the Departed, çeviren: Hande Canlı). İstanbul: Tümzamanlar Yayıncılık.
- ^ "29 yıl önce yok olan bir dilin ve son temsilcisi Tevfik Esenç'in hikayesi: "Bir Rüya Gördüm, Anlatsam da Anlamazsınız"". Independent Türkçe. 18 Mart 2021. 18 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2021.
- ^ a b c circassianworld (4 Eylül 2013). "Tevfik Esenç – the last person able to speak the Ubykh language". Circassian World (İngilizce). 19 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2021.
- ^ "Türk Bayrağı Guinness Rekorlar Kitabı'nda". arsiv.ntv.com.tr. 9 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2023.
- ^ a b Duvar, Gazete (10 Eylül 2020). "Bir dilin ölümüne tanıklık etmek: Tevfik Esenç'in anısına". Gazeteduvar. 11 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2021.
- ^ (see his ‘Dictionnaire de la Langue Oubykh 18 Nisan 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.’, 1963, Universitetsvorlaget)
- ^ the recordings are available 22 Nisan 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. on the Net; his account of his meetings in 1974 has been published — 'Encountering Ubykh(s)’, in Arxeologija i ètnografija pontijsko-kavkazskogo regiona 5, 195-204, 2016: Krasnodar; see also his 'The labialised sibilants of Ubykh (North West Caucasian)’, in Revue des Etudes Géorgiennes et Caucasiennes, 2, 1986, 21-30)
- ^ E. F. K. Koerner (1 Ocak 1998). First Person Singular III: Autobiographies by North American Scholars in the Language Sciences. John Benjamins Publishing. s. 33. ISBN 978-90-272-4576-2.
- ^ "29 yıl önce yok olan bir dilin ve son temsilcisi Tevfik Esenç'in hikayesi: "Bir Rüya Gördüm, Anlatsam da Anlamazsınız"". Independent Türkçe. 18 Mart 2021. 18 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2023.
Dış bağlantılar değiştir
- Circassian World'deki Tevfik Esenç sayfası
- Ubıhça'ya ait örnek ses dosyaları, Lacito Archive'den
- YouTube: Tevfik Esenç Ubıhça bir öykü anlatıyor23 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Tevfil Esenç hakkında dilbilirim e-dergi'de yer alan yazı
- Ubıhlar ve Ubıhça üzerine kapsamlı bir web kaynağı. 8 Ağustos 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Son Sesler belgeseli, 1. 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ve 2. bölüm.