Nikolay Katanov
Nikolay Fyodroviç Katanov, (Пора Хызыл оглу Kızıloğlu Pora; 6 Mayıs 1862 - 9 Mart 1922), Hakas, filolog, Türkolog.
Nikolay Fyodroviç Katanov | |
|---|---|
 Nikolay Fyodroviç Katanov | |
| Doğum | Pora Kızıloğlu 6 Mayıs 1862 Ashıs, Turak ulus, Yeniseysk Guberniyası |
| Ölüm | 9 Mart 1922 (59 yaşında) SSCB |
| Milliyet | Hakas |
| Vatandaşlık | Rus Çarlığı, SSCB |
| Meslek | Türkolog, filolog, folklorist |
| İmza | |
 | |
Türkoloji tarihinde kaynak toplamada en önemli isimlerden birisidir. Güney Sibirya, Orta Asya ve Doğu Avrupa’daki birçok Türk halkının da ağızlarını, günlük yaşamlarını, kültürlerini, dinlerini, gelenek ve göreneklerini inceledi.[1] Bilimsel gezileri sırasında din, dil, edebiyat, folklor, tarih, etnografya gibi farklı alanlardan, farklı dillerde çok büyük bir kütüphane oluşturdu. Yazılı mirasının büyük çoğunluğu ise İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü'nde saklanmaktadır. Kazan Üniversitesi'nde Sergey Malov, Zeki Velidi Togan gibi ünlü Türkologları yetiştirmiştir.
Yaşamı değiştir
6 Mayıs 1862 Sibirya'da, eski Yenisey guberniyasının güneyinde yer alan Ashıs kasabası yakınındaki Turahov (Üzüm) köyünde doğdu. Babası Abakan ırmağı boylarında yaşayan yarı göçebe Hakaslar’ın Sagay, aşiretine, annesi Kaçin aşiretine mensuptu.[2] Ailesi, ona "Pora" adını verdi. Sibirya'nın Şaman inançlı halkları Hristiyanlaştırılmış olduğundan resmî belgelerde, kilisede koyulan Nikolay adını kullandı. Nikolay'ın babasının Hakaslar arasındaki adı Hızıl (Kızıl); resmî belgelerdeki adı Fyodr idi. İlk eğitimini babasından aldı. İlköğrenim yıllarında, babasının ölümünden sonra amcasının himayesi altına girdi.[3] Amcasının Rus meclisi olan Duma’da yazman olarak görev yapıyor olması, ona Rus hat sanatı ile ilgilenme fırsatı verdi.
1869-1876 arasında Ashıs Okulu'na, ardından Krasnoyarsk Lisesi'ne devam etti.[4] Bu okulda Latince, Yunanca, Fransızca ve Almanca öğrendi. Türk dillerine olan ilgisi 12 yaşında bu okula kayıt olduğu sırada Ashıs'da Duma yazıcı yardımcılığı yaparken başladı. Öğrenciliği sırasında “Sagay Dilinin Grameri" adlı eserini meydana getirmeye başladı.
Liseden mezun olduktan sonra St. Petersburg'a gitti. 1884- 1888 arasında St. Pertersburg Üniversitesi Doğu Dilleri Fakültesi Arapça, Farsça, Türkçe, Tatarca bölümünde öğrenim gördü.[2] Üniversite öğrenciliği sırasında Rus arkeolog ve etnograf Nikolay Mihayloviç Yadrintsev'in evinde düzenlenen, öğrencilerin ve bilim insanlarının katıldığı toplantılar kişiliğinin şekillenmesinde etkili oldu. Bu toplantıların etkisi ile Sibirya halklarının dillerine ve kültürlerine yoğun bir ilgi duydu. Ortadoğu dilleri uzman Vasili Radlov'un evinde ondan Türk Dillerinin Fonetiği dersleri aldı.[3]
Üniversiteyi bitirir bitirmez Casteren’in Koybalca sözlüğünü ve örneklerini Rus alfabesine çevirdi ve yayımladı. Doğu Dilleri Fakültesi’nde yüksek lisansa başladı ve 1893 yılına kadar burslu olarak okudu. Lisansüstü eğitimine başladığı sırada Türk topluluklarının dili ve yaşam biçimini incelemek üzere İlimler Akademisi ve Rus Coğrafya Cemiyeti tarafından Doğu ve Batı Sibirya, Kuzey Moğolistan, Cungarya ve Doğu Türkistan'a gönderildi. 1889-1892 arasında gerçekleştirdiği bu araştırma gezisi sırasında yerli Türk boylarının folklor ve yaşayışları üzerine araştırmalar yaparak malzeme topladı. Saganor'da Uranhaylar’ın dillerini ve yaşam tarzlarını inceledi. Karagaslar'ı incelemek için Kansk ve Nijnevdinkd'e geçti. Semireçyan bölgesinde yaşayan Rus ve Çin Kırgızlarının, Sartların şivelerini inceledi. Çin şehri Çuguçak'ta Çin Sartlarının ve Dzungar Kırgızlarının şivelerini araştırdı. Hami, Urumçi ve Guçen şehirlerine, ardından Turfan'a geçti. Sadece Çin gezisinde 1891 Şubatından 1892 Mayısına kadar 120 masal, 90 hikâye, 500’ün üzerinde dörtlük, 153 şarkı, 600’den fazla atasözü, 70 civarında halk inanışı, 38 bilmece, 900’den fazla rüya yorumu ve başka birçok malzeme derledi.[3] Seyahati sırasında Radlov'a yazdığı mektuplar, “Sibirya ve Doğu Türkistan’dan Mektuplar” adıyla Türkçeye çevrilmiştir.
12 Ocak 1894'te Kazan'a geldi ve Kazan Üniversitesi'nde göreve başladı. Üniversitede Türkçe-Tatarca, Türk-Tatar Kabilelerinin İcmali, Türk-Tatar Edebiyatı Tarihi, Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Grameri ve Metin Okuması derslerinin açılmasını sağlayarak bu alanlarda dersler verdi.[3] Arkeoloji, Tarih ve Etnografya Cemiyeti’ne gridi ve 1898-1914 arasında başkanlığını yaptı. Tatar aydınlarından Kayyum Nasirî ve Şihabettin Mercanî ile dostluk kurdu.
1903 yılı sonunda "'Uryanhay Dilinin Türkçe Kökenli Diğer Dillerle Akrabalık İlişkisini Gösteren Bir Araştırma Denemesi'' başlıklı doktora tezi ile doktorasını tamamladı. 1889-1892 arasındaki seyahati sırasında edindiği bilgiler, çalışmasının temelini oluşturdu.[3] Doktora tezi Katanov’a büyük bir ün getirdi.[1] Eserde 48 tane ölmüş ve yaşayan Türk dil ve lehçelerinin karşılaştırmalı analizine yer verdi.
1907 yılı sonunda Kazan Üniversitesi'nde Karşılaştırmalı Dilbilim alanında ikinci doktora derecesini aldı.[2] 1910 yılında Kazan İlahiyat Akademisi Misyoner Kürsüsü’nde de görev aldı ve 1915’te profesör oldu. 1907-1916 arasında Kazan’da kurulan “Yayın İşleri Komitesi”nin başına getirildi; basılan kitapların kontrolü ve sansür edilmesi görevini yürüttü.
1917'deki Rus Devrimi'nden sonra Kazan Üniversitesi ve diğer yükseköğrenim kurumlarında çalıştı. Komünist dönemin ilk yarısında çarlık idaresinin sansürcüsü olarak karalandı.[2] “Rus olmayan” olarak görüldü ve bu yüzden ötekileştirildi.[1] Ailesinin geçimini sağlamak için ağaç kesme, yük taşıma, bahçe ile ilgilenme, yiyecek kuyruklarında saatlerce bekleme gibi işlerle de uğraşmak zorunda kaldı ve bilimsel araştırmalar ile ilgilenemedi. Son yıllarında 9000 ciltlik kütüphanesini satışa çıkarmak zorunda kaldı. 5000 kadar kitabı 1914’te Osmanlı hükûmeti tarafından satın alındı; İstanbul Üniversitesi bünyesindeki Türkiyat Enstitüsü onun kişisel kitaplığına dayanarak kuruldu.[1][2] Mart 1922'de felç oldu ve göğsünden rahatsızlandı. 10 Mart 1922'de Kazan'da öldü.
İsmi ve eserleri Stalin’in ölümünden sonra yeniden gündeme gelmiştir.
Akademik çalışmaları değiştir
Katanov, Birçok modern Batı ve Doğu dilinin yanı sıra bazı ölü dilleri de biliyor, Göktürk ve Uygur yazılarından başka Sümer çivi yazısını, Mısır hiyerogliflerini, Çin, Arap ve Ârâmî yazılarını okuyabiliyordu.[4] İki yüzün üzerinde yayımlanmış eseri ve günümüzde Rusya Federasyonu’ndaki çeşitli arşivlerde saklanmakta olan 15.000 sayfalık müsvedde çalışması vardır.[4]
Katanov'un yetiştirdiği öğrenciler arasında Sergey Malov, Zeki Validi Toğan gibi önemli Türkologlar vardır.[5] Çuvaş dilbiliminin kurucusu Nikolay Aşmarın'in yetişmesinde katkısı oldu.
Ayrıca bakınız değiştir
Dış bağlantılar değiştir
Kaynakça değiştir
- ^ a b c d İnalcık, Gülcan (2020). "Nikolay Fedoroviç Katanov'un Kütüphanesinin Türkiye'ye Getirilmesine Dair Bir İnceleme". Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 24 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b c d e "Türk Dünyası Öncüleri Kitabı Cilt 1". TURKSOY. 2018. 20 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2021.
- ^ a b c d e Özsoy, Emre (2017). "Ölümünün 96. Yili Münasebetiyle Türk Asilli Türkolog Nikolay Fedoroviç Katanov". ANASAY. 23 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2021.
- ^ a b c "KATANOV, Nikolay Fyodoroviç". TDV İslam Ansiklopedisi. 20 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2021.
- ^ Togan, Zeki Velidi. Prof Zeki Velidi Togan, Memoirs: National Existence and Cultural Struggles of Turkistan and Other Muslim Eastern Turks (2011) Full Text translation form the 1969 original. 16 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2021.