Karafatma
Karafatma[1][2][3] (Blaps spp.), kara böcekgiller (Tenebrioniddae) familyasından karanlık yerleri seven ve ışıktan kaçınan gececi böcek cinsidir.
| Karafatma | ||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||||||||||||
| Biyolojik sınıflandırma | ||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||
|
Metne bakınız. |
Evlerde (karyola altında bile), kiler, mahzen, hangar, ahır, ambar ve kuş yuvası olan çatılarda bulunurlar. Tahıl, kepek ve diğer tahıl ürünleri başta olmak üzere bitkisel ve hayvansal döküntülerle beslenirler. Tel kurdu (Elateridae) larvalarına çok benzeyen larvaları toprak içinde derinlerde bitkisel döküntülerle beslenen karafatmalar, aynı boyutta ve onlar gibi kara olan Doğu hamam böceği (Blatta orientalis) ile karıştırıldıklarından karafatma adı yanlışlıkla ve çoğu kez hamam böceği için kullanılır.
Morfoloji değiştir
Uzunlukları genelde 1 mm ile 5 cm arasında değişen Tenebrionidae familyasının en irileri 2–3 cm lik boylarıyla karafatmalardır. Bütünüyle mat siyah renktedirler. Fazlasıyla uzun bacaklarıyla da örümceğimsi bir görüntü sergilerler. Bu uzun bacaklılık ailenin çölde yaşayan türlerinde gözlemlenen tipik anatomik farklılaşmadır. Çünkü sıcak çöl kumlarından vücudu korumanın yolu zeminden yükselmeyi sağlayacak olan uzun bacaklarla mümkün olur.
İnsanla karşılaşması değiştir
Elle ya da karyola altını süpürürken süpürgeyle dokunulunca pis bir koku salmalarıyla tanınırlar. En tipik savunma hareketleri arka ayakları üzerine vücudunun alt bölümünü kaldırıp [a sort of headstand[4]] karın ucunu yukarı doğru uzatmaları ve savunma silahı olan kötü kokuyu salmalarıdır.
Kullanımı değiştir
Moğolistan'da Ayurveda tıp kitaplarında da yer alan Blaps femoralis türünden geleneksel Moğol tıbbında kullanılır[5]
İnsan sağlına zararları değiştir
Salgıladıkları kimyasalların (= kinonların), deride yanma, kabarcık ya da esmerliğe sebep olduğu Avrupa ve Orta Doğu'da biliniyor.[6]
Savunma değiştir
Saldırıya maruz kalınca arka bacakları üzerine bir tür amuda kalkması tipik korkutma hareketidir. Eğer saldırı devam ederse, karın ucunu dikerek, anüs çevresindeki bir bezden salgılanan ve p-benzokinon içeren sarımsı-kahverengi bir sıvıyı birkaç santimetrelik mesafeye fışkırtırlar. Saldırganı (insan derisinde yanma yapar) etkisiz kılan bu silahı pis bir kokuya dönüşür.[4]
Düşmanları değiştir
İçeriğindeki p-benzokinon kimyasalından dolayı tahriş edici özelliği olan savunma sıvıları (insana koku olarak da gelir) diğer böcekler için caydırıcı olsa da bazı asalak böcekler karafatmalara zarar verirler.[7][8]
Türler değiştir
|
|
Adlandırma değiştir
Latince cins adı Blaps, Yunanca βλάπτειν (blaptein 'zarar vermek') fiilinden türetilmiştir.[15]
Türkiye'de halk dilinde yerel olarak karaheççe, kara böcek, osurgan böceği, tıstan adları da verilen karafatmanın Türkçe kaynaklarda görülen "ölü böceği, ölüm böceği" adları Almanca Totenkäfer sözünden, "mezarlık böceği" adı ise İngilizce churchyard beetle sözünün birebir çevirilmesiyle oluşmuştur.
- Renginden (ve belki de çıkardığı kokudan) dolayı:
- Türkçe karafatma
- NOT: Türkçedeki karafatma adı yanlışlıkla hamam böceğinin sinonimi olarak kullanıldığı gibi kitaplarda Carabidae üyeleri için de kullanılmaktadır.
- İzlandaca (svertingi) zenci (<svartur 'siyah' + -ingi)
- Türkçe karafatma
- Bıraktığı pis kokudan dolayı:
- Avrupa'daki "göründüğü evden ölü çıkar" biçiminde özetlenebilecek bir halk inanışından kaynaklanan ve Blaps mortisaga türünün epitetinde [mortisaga: ölüm kehanetçisi] de yer alan bu inanç böceğin kötü şöhretli olmasına yolaçar:
- Almanca (Totenkäfer) ölüm böceği
- Felemenkçe (dodenkever) ölüm böceği
- İsveççe (dödsbud) ölüm böceği
- Danca (dødningebille) ölüm böceği
- Norveççe (dødningsbille) ölüm böceği
- Esperanto (mortoskarabo) ölüm böceği
- Macarca (halálbogár) ölüm böceği
- Çekçe (smrtnik) ölümcü
- Slovakça (smrtník) ölümcü
- Hırvatça (mračnjak) ölümcü
- Bulgarca (вестител на мъртвите) ölüm habercisi
- Slovence (mrtvaški sel) ölüm habercisi
- Almanca (Totenansager) ölüm habercisi
- İtalyanca (annunciatore della morte) ölüm habercisi
- Fransızca (blaps annonce-mort) ölüm habercisi Blaps
- Esperanto (mortodora tenebrio)
- İspanyolca (la leyenda de la muerte) ölüm menkıbesi
- Fransızca (socière de mort) ölüm cadısı
- İngilizce (churchyard beetle) kilise mezarlığı böceği
- İspanyolca (escarabajo de cementerio, gorgojo de cementerio) mezarlık böceği
- Estonca (kalmumardikas) mezarlık böceği
- Macarca (gyászbogár) yas böceği
- Macarca (halottbűzű bogár) kaza kokusu böceği
- Bulunduğu karanlık mekândan dolayı:
- İngilizce (cellar beetle) kiler böceği
- Felemenkçe (kelderkever) kiler böceği
- Letonca (pagrabu melnulis) kiler böceği
- Ağır hareketinden dolayı:
- Rusça (медляк) yavaşçı
- Belirsiz:
- Rumence (borză)
- ?
- Lehçe (pokątnik) (?< pokątnie 'illicitly')
- ?
- İngilizce (Avustralya; B. polychestra) (Egyptian beetle) Mısır böceği
Kaynakça değiştir
- ^ Türk Ansiklopedisi [Blaps maddesi]
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2010.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 9 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2010.
- ^ a b [1] 30 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Domestic Beetles
- ^ [2] 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Disan Gunbilig & Wilhelm Boland (2009), Defensive Agents of Blaps femoralis, a Traditional Mongolian Medicinal Insect
- ^ Gary R. Mullen & Lance A. Durren (2009), Medical and Veterinary Entomology
- ^ [3][ölü/kırık bağlantı] Pierfilippo Cerretti & Maurizio Mei (2001), Eugymnopeza braueri (Diptera, Tachinidae) as parasitoid of Blaps gibba (Coleoptera, Tenebrionidae), with description of the preimaginal instars, Italian Journal of Zoology, 68: 3, 215 - 222
- ^ A. Filipponi, Stylocephalus (Gregarinida) parasites of Tenebrionidae (Blaps); method of study
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 6 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2010.
- ^ [4] 23 Mart 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Tenebrionidae of Libya
- ^ [5] 13 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Collection of Siberian Zoological Museum (curator - Sergei E. Tshernyshev)
- ^ [6] 13 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Egyptian Fauna
- ^ [7][ölü/kırık bağlantı] Jonathan's Check-List of Israeliinsects
- ^ [8][ölü/kırık bağlantı] New species of the genus Blaps found in Siberia S. E. Tshernshev & V. G. Mordkovich (2002)
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Nisan 2010.
Dış bağlantılar değiştir
- [9]16 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. M. C. Cartagena & E. Galante (2003, Barcelona) Ecología del género Blaps en el Sudeste Ibérico
- [10][ölü/kırık bağlantı] Tenebrionidae present in the Entomological Museum of Lund University (2009)