Instituto Nacional de Lenguas Indígenas

Instituto Nacional de Lenguas Indígenas («Yerli Dilleri Milli/Ulusal Enstitüsü» kısaltması INALI), Meksika'da konuşulan ve 11 dil ailesinde (familias lingüísticas) ve 68 dil grubunda (agrupaciones lingüísticas) toplanan 364[1] yerli Kızılderili dil ve lehçesinin (variantes lingüísticas) yok olmasını önlemek üzere devlet başkanı Vicente Fox Quesada tarafından 13 Mart 2003 tarihinde yürürlüğe konan Ley General de Derechos Lingüísticos de los Pueblos Indígenas («Yerli Halklarının Dil Haklarının Genel Yasası») gereği kurulan federal kamu kurumudur.

Araştırılan diller değiştir

Meksika'da 11 dil ailesinde (familias lingüísticas) toplanan 68 dil grubuna (agrupaciones lingüísticas) ait 364 yerli dil/lehçenin (variantes lingüísticas) araştırması ve eğitim-öğretimi yapılır ve korunup kollanır.[1][2]

Dil aileleri değiştir

Dil aileleri (familias lingüísticas) ve buna bağlı dil grupları (agrupaciones lingüísticas):

  1. Algonkin-Yurok dilleri (Álgica): Kikapuca
  2. Uto-Aztek dilleri (Yuto-nahua): Güney Tepehuancası, Huiçolca, Koraca, Kuzey Tepehuancası, Mayoca, Nahuatlca, Papagoca, Pimaca, Tarahumaraca, Varihoca,
  3. Yuma-Koçimi dilleri (Cochimí-yumana): Kilivaca, Kukapaca, Kumeyayca, Paypayca, Tipayca
  4. Seri dilleri (Seri):
  5. Oto-Mange dilleri (Oto-mangue): Amuzgoca, Çatinoca, Çinantekçe, Çoçoltekçe, İşkatekçe, Kuikatekçe, Matlatzinkaca, Mazahuaca, Mazatekçe, Miştekçe, Otomice, Pamece, Popolokaca, Tlahuikaca, Tlapanekçe, Trikice, Yonaz Çiçimekacası
  6. Maya dilleri (Maya): Akatekçe, Avakatekçe, Çuhça, Çolca, Hakaltekçe, İşilce, Kakçikelce, Kanhobalca, Kekçice, Kiçece, Lakandonca, Mamca, Moçoca, Tabasco Çontalcası, Tektitekçe, Toholabalca, Tzeltalca, Tzotzilce, Vastekçe, Yukatek Mayacası
  7. Totonak-Tepehua dilleri (Totonaco-tepehua): Tepehuaca, Totonakça
  8. Taraska dilleri (Tarasca):
  9. Mihe-Zoke dilleri (Mixe-zoque): Ayapanekçe, Mihe dilleri, Olutekçe, Sayultekçe, Sierra Popolukacası, Texistepec Popolukacası, Zoke dilleri
  10. Tekistlatek dilleri (Chontal de Oaxaca): Oaxaca Çontalcası
  11. Huavece (Huave)

Dil grupları ve diller değiştir

 
Konuşanı 20 binden az olan diller

Dil grupları (agrupaciones lingüísticas) ve buna bağlı diller/lehçeler (variantes lingüísticas):

  1. Akatekçe (akateko)
  2. Amuzgoca (amuzgo) : amuzgo del norte, amuzgo del sur, amuzgo bajo del este, amuzgo alto del este
  3. Avakatekçe (awakateko)
  4. Ayapanekçe (ayapaneco)
  5. Çatinoca (chatino) : chatino occidental alto, chatino occidental bajo, chatino central, chatino oriental bajo, chatino oriental alto, chatino de Zacatepec
  6. Çinantekçe (chinanteco): chinanteco del norte, chinanteco central bajo, chinanteco del sureste alto, chinanteco del sureste bajo, chinanteco del oeste central alto, chinanteco de la Sierra, chinanteco del noroeste, chinanteco del oeste, chianateco del oeste central bajo, chinanteco del sureste medio, chinanteco central
  7. Çoçoltekçe (chocholteco): chocholteco del oeste, chocholteco del sur, chocholteco del este
  8. Çuhça (chuj)
  9. Çolca (ch'ol): ch'ol del noroeste, ch'ol del sureste
  10. Güney Tepehuancası (tepehuano del sur): tepehuano del sur alto, epehuano del sur bajo, tepehuano del sur central
  11. Hakaltekçe (jakalteko)
  12. Huavece (huave): huave del oeste, huave del este
  13. Huiçolca (huichol): huichol del norte, huichol del sur, huichol del este, huichol del oeste
  14. İşkatekçe (ixcateco)
  15. İşilce (ixil): ixil chajuleño, ixil nebajeño
  16. Kakçikelce (kaqchikel)
  17. Kanhobalca (q'anjob'al)
  18. Kekçice (q'eqchí' )
  19. Kiçece (k'iche' ): k'iche' oriental, k'iche' occidental, k'iche' central
  20. Kikapuca (kickapoo)
  21. Kilivaca (kiliwa)
  22. Kumeyayca (kumiai)
  23. Koraca (cora): cora de Rosarito, cora de Dolores, cora meseño, cora de Jesús María, cora francisqueño, cora tereseño, cora presideño, cora corapeño
  24. Kuikatekçe (cuicateco): cuicateco del centro, cuicateco del norte, cuicateco del oriente
  25. Kukapaca (cucapá)
  26. Kuzey Tepehuancası (tepehuano del norte)
  27. Lakandonca (lacandón)
  28. Mamca (mam): mam de la frontera, mam del norte, mam del sur, mam de la Sierra, mam del Soconusco
  29. Matlatzinkaca (matlatzinca)
  30. Mayoca (mayo)
  31. Mazahuaca (mazahua)
  32. Mazatekçe (mazateco): mazateco del noreste, mazateco de la presa bajo, mazateco del este bajo, mazateco del sur, mazateco del sureste, mazateco de Eloxochitlán, mazateco del centro, mazateco del suroeste, mazateco de Huehuetlán, mazateco de Tecóatl, mazateco de la presa alto, mazateco del oeste, mazateco del norte, mazateco de Ocopetatillo, mazateco de Acatepec, mazateco de Puebla
  33. Mihe dilleri (mixe): mixe alto del norte, mixe alto del centro, mixe alto del sur, mixe medio del este, mixe medio del oeste, mixe bajo
  34. Miştekçe (mixteco): mixteco de Guerrero del noreste central, mixteco de Atlamajalcingo, mixteco de Chochoapa, mixteco de Coapanatoyac, mixteco de Igualapa, mixteco central de Guerrero, mixteco de Guerrero del este medio, mixteco de Tlacoachistlahuaca, mixteco de Tlalixtaquilla de Maldonado, mixteco de Guerrero del norte, mixteco de Guerrero del norte central, mixteco de Xochistlahuaca, mixteco de Tlahuapa, mixteco de Guerrero central alto, mixteco de Xochapa, mixteco de Zoyatlán de Juárez, mixteco de Xonacatlán, mixteco de Ayutla, mixteco de San Luis Acatlán, mixteco de Guerrero de la costa este, mixteco de Guerrero de la costa occidental, mixteco de Guerrero de la costa central, mixteco de Villa de Tututepec, mixteco de Santa María Huazolotitlán, mixteco de Ixtayutla, mixteco de Oaxaca de la costa central, mixteco de Oaxaca de la costa noroeste, mixteco de Oaxaca de costa central baja, mixteco de Sierra sur oeste, mixteco de Santiago Amoltepec, mixteco de Santa Cruz Itundujia, mixteco de Yosondúa, mixteco de Santa Lucía Monteverde, mixteco del sur bajo, mixteco de Yosonotú, mixteco del sur medio, mixteco de San Pedro Molinos, mixteco de Santa María Yosoyúa, mixteco de San Mateo Peñasco, mixteco de San Agustín Tlacotepec, mixteco de San Antonio Sinicahua, mixteco del sureste central, mixteco central, mixteco del suroeste central, mixteco del suroeste, mixteco de Ñumi, mixteco de oeste central, mixteco del norte bajo, mixteco de San Miguel Piedras, mixteco de San Antonio Huitepec, mixteco de Santa María Peñoles, mixteco bajo de Valles, mixteco alto de Valles, mixteco del este, mixteco de Santa Inés de Zaragoza, mixteco del este central, mixteco del noroeste medio, mixteco del oeste alto, mixteco de Santo Domingo Tonalá, mixteco del noroeste central alto, Mixteco del noroeste central bajo, mixteco de San Juan Tamazola, mixteco del noreste, mixteco de San Pedro Tidaá, mixteco de Mitlatongo, mixteco de Coatzóspam, mixteco de Sierra sur noroeste, mixteco de San Pablo Tijaltepec, mixteco del oeste de la costa, mixteco de Oaxaca de la costa oeste central, mixteco del noroeste, mixteco de Cañada bajo, mixteco de Cañada central, mixteco de Yutanduchi de Guerrero, mixteco del noreste bajo, mixteco de San Juan Teita, mixteco de la frontera Puebla-Oaxaca, mixteco del suroeste de Puebla, mixteco de Tlaltempan, mixteco de Zapotitlán
  35. Moçoca (qato'k): mocho', tuzanteco
  36. Nahuatlca (náhuatl): náhuatl de la Sierra, noreste de Puebla, náhuatl del noroeste central, náhuatl del Istmo, náhuatl de la Huasteca veracruzana, náhuatl de la Huasteca potosina, náhuatl de Oaxaca, náhuatl de la Sierra negra, sur, náhuatl de la Sierra negra, norte, náhuatl central de Veracruz, náhuatl de la Sierra oeste de Puebla, náhuatl alto del norte de Puebla, náhuatl del Istmo bajo, náhuatl del centro de Puebla, mexicano bajo de occidente, mexicano del noroeste, mexicano de Guerrero, mexicano central de occidente, mexicano central bajo, mexicano de Temixco, mexicano de Puente de Ixtla, mexicano de Tetela del Volcán, mexicano alto de occidente, mexicano del oriente, mexicano del oriente central, mexicano del centro bajo, mexicano del centro alto, mexicano del centro, mexicano del oriente de Puebla, mexicano de la Huasteca hidalguense
  37. Oaxaca Çontalcası (chontal de Oaxaca): chontal de Oaxaca alto, chontal de Oaxaca bajo, chontal de Oaxaca de la costa
  38. Olutekçe (oluteco)
  39. Otomice (otomí): otomí de la Sierra, otomí bajo del noroeste, otomí del oeste, otomí del oeste del Valle del Mezquital, otomí del Valle del Mezquital, otomí de Ixtenco, otomí de Tilapa o del sur, otomí del noroeste, otomí del centro
  40. Paypayca (paipai)
  41. Pamece (pame): pame del norte, pame del centro
  42. Papagoca (pápago)
  43. Pimaca (pima): pima del norte, pima del sur, pima del este
  44. Popolokaca (popoloca): popoloca del norte, popoloca del centro, popoloca de oriente, popoloca del poniente
  45. Sayultekçe (sayulteco)
  46. Serice (seri)
  47. Sierra Popolukacası (popoluca de la Sierra)
  48. Tabasco Çontalcası (chontal de Tabasco): chontal de Tabasco central, chontal de Tabasco del este, chontal de Tabasco del sureste, chontal de Tabasco del norte
  49. Tarahumaraca (tarahumara): tarahumara del oeste, tarahumara del norte, tarahumara de Cumbres, tarahumara del centro, tarahumara del sur
  50. Taraska dilleri (tarasco): purépecha
  51. Tektitekçe (teko):
  52. Tepehuaca (tepehua): tepehua del sur, tepehua del norte, tepehua del oeste
  53. Texistepec Popolukacası (texistepequeño)
  54. Tipayca (ku'ahl)
  55. Tlahuikaca (tlahuica)
  56. Tlapanekçe (tlapaneco): tlapaneco del sur, tlapaneco del oeste, tlapaneco central bajo, tlapaneco del suroeste, tlapaneco del este, tlapaneco del centro, tlapaneco del norte, tlapaneco del noroeste alto, tlapaneco del noroeste bajo
  57. Toholabalca (tojolabal)
  58. Totonakça (totonaco): totonaco del sureste, totonaco central del norte, totonaco del cerro Xinolatépetl, totonaco central alto, totonaco de la costa, totonaco del río Necaxa, totonaco central del sur
  59. Trikice (triqui ): triqui de San Juan Copala, triqui de la media, triqui de la alta, triqui de la baja
  60. Tzeltalca (tseltal): tseltal del occidente, tseltal del norte, tseltal del oriente, tseltal del sur
  61. Tzotzilce (tsotsil): tsotsil del este alto, tsotsil del noroeste, tsotsil del norte bajo, tsotsil del centro, tsotsil del este bajo, tsotsil del norte alto, tsotsil de los Altos
  62. Varihoca (guarijío) guarijío del norte, guarijío del sur
  63. Vastekçe (huasteco): huasteco del occidente, huasteco del centro, huasteco de oriente
  64. Yakice (yaqui)
  65. Yonaz Çiçimekacası (chichimeco jonaz)
  66. Yukatek Mayacası (maya)
  67. Zapotekçe (zapoteco): zapoteco de Texmelucan, zapoteco de la Sierra sur, noroeste bajo, zapoteco de la Sierra sur, noroeste, zapoteco de San Antonino el Alto, zapoteco de la Sierra sur, oeste bajo, zapoteco de la Sierra sur, noroeste alto, zapoteco de San Miguel Aloápam, zapoteco serrano, del noroeste, zapoteco serrano, del oeste, zapoteco serrano, bajo, zapoteco serrano, del noroeste bajo, zapoteco de Santa María Temaxcalapa, zapoteco del oeste de Tuxtepec, zapoteco de Santiago Yaveo, zapoteco serrano, del este, zapoteco serrano, del sureste, zapoteco serrano, del sureste medio, zapoteco serrano, del sureste alto, zapoteco de Santiago Laxopa, zapoteco serrano, del sureste bajo, zapoteco serrano, del oeste medio, zapoteco de Valles del sur, zapoteco de San Vicente Coatlán, zapoteco de la Sierra sur, del este bajo, zapoteco de la costa oeste, zapoteco de la costa central, zapoteco de la Sierra sur, central, zapoteco de la Sierra sur, noreste, zapoteco de la Sierra sur, noroeste medio, zapoteco de Quiavicuzas, zapoteco de la Sierra sur, del norte, zapoteco de la costa noreste, zapoteco de Mixtepec, zapoteco de la Sierra sur, del sureste bajo, zapoteco de la Sierra sur, del sureste alto, zapoteco de Santa María Quiegolani, zapoteco de San Bartolo Yautepec, zapoteco de Asunción Tlacolulita, zapoteco de la costa este, zapoteco de Valles, oeste, zapoteco de San Felipe Tejalápam, zapoteco de Valles, noroeste, zapoteco de Valles, norte, zapoteco de Valles, del noroeste medio, zapoteco de Valles, del noroeste bajo, zapoteco de Valles, del suroeste medio, zapoteco de Zimatlán de Álvarez, zapoteco de Valles, del oeste central, zapoteco de Valles, del centro, zapoteco de Valles, de suroeste alto, zapoteco de Valles, del suroeste central, zapoteco de Valles, del centro bajo, zapoteco de Valles, del norte central, zapoteco de Valles, del este central, zapoteco de San Baltazar Chichicapam, zapoteco de Valles, del este medio, zapoteco de Sierra sur, del noreste alto, zapoteco de Valles, del noreste, zapoteco de la montaña del Istmo, alto, zapoteco de la montaña del Istmo, bajo, zapoteco de Petapa, zapoteco de la planicie costera
  68. Zoke dilleri (zoque): zoque del centro, zoque del sur, zoque del este, zoque del norte alto, zoque del norte bajo, zoque del noroeste, zoque del sureste, zoque del oeste

Kaynakça değiştir

  1. ^ a b INALI [Instituto Nacional de Lenguas Indígenas] (14 January, 2008). Catálogo de las lenguas indígenas nacionales: Variantes lingüísticas de México con sus autodenominaciones y referencias geoestadísticas 16 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  2. ^ INALI : Catálogo de las Lenguas Indígenas Nacionales 8 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Variantes lingüísticas de México con sus autodenominaciones y referencias geoestadísticas

Dış bağlantılar değiştir