Haydar Aliyev
Haydar Alirıza oğlu Aliyev[1] (Azerice: Heydər Əlirza oğlu Əliyev, 10 Mayıs 1923 - 12 Aralık 2003) Azerbaycanlı siyasetçi, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin üçüncü cumhurbaşkanı, Nahçıvan Yüksek Meclisi'nin 3. Başkanı. Aynı zamanda Azerbaycan'ın görevdeki cumhurbaşkanı İlham Aliyev'in babasıdır. Azerbaycan'ın "ümummilli lider" ve "ulu önder" unvanlarını taşımaktadır.
| Haydar Aliyev | |
|---|---|
.jpg)
| |
| 3. Azerbaycan Cumhurbaşkanı | |
| Görev süresi 10 Ekim 1993 - 31 Ekim 2003 | |
| Başbakan | Suret Hüseynov Fuad Guliyev Artur Rasizade İlham Aliyev |
| Yerine geldiği | Ebulfez Elçibey |
| Yerine gelen | İlham Aliyev |
| Geçici Azerbaycan Cumhurbaşkanı | |
| Görev süresi 24 Haziran 1993 - 10 Ekim 1993 | |
| Yerine geldiği | Ebulfez Elçibey |
| Yerine gelen | Haydar Aliyev (Kendisi) |
| Geçici Millî Meclis Başkanı | |
| Görev süresi 15 Haziran 1993 - 5 Kasım 1993 | |
| Başkan | Ebulfez Elçibey Kendisi |
| Yerine geldiği | İsa Gamber |
| Yerine gelen | Resul Guliyev |
| Nahçıvan Yüksek Meclisi 3. Başkanı | |
| Görev süresi 5 Eylül 1991 - 23 Haziran 1993 | |
| Başkan | Ayaz Mutallibov Yakup Mammadov (geçici) İsa Gamber (geçici) Ebulfez Elçibey |
| Başbakan | Beyan Ferzaliyev (Nahçıvan) |
| Yerine geldiği | Ekper Aliyev |
| Yerine gelen | Vasif Talıbov |
| SSCB Bakanlar Kurulu Başkan Yardımcısı | |
| Görev süresi 24 Kasım 1982 - 23 Ekim 1987 | |
| Başkan | Vasili Kuznetsov (geçici) Yuri Andropov Vasili Kuznetsov (geçici) Konstantin Çernenko Vasili Kuznetsov (geçici) Andrey Gromıko |
| Başbakan | Nikolay Tihonov Nikolay Rijkov |
| Yerine geldiği | İvan Arhipov |
| Yerine gelen | Andrey Gromıko |
| Kişisel bilgiler | |
| Doğum | 10 Mayıs 1923 Nahçıvan, SSCB |
| Ölüm | 12 Aralık 2003 (80 yaşında) Cleveland, Ohio, ABD |
| Partisi | SBKP Yeni Azerbaycan Partisi |
| Evlilik(ler) | Zarife Aliyeva
(e. 1948; ö. 1985) |
| Çocuk(lar) | Sevil Aliyeva İlham Aliyev |
| Dini | Şii İslam |
| Ödülleri |                     
|
| İmzası | 
|
| Askerî hizmeti | |
| Takma adı | Heydər Baba (Haydar Dede) |
| Bağlılığı |  Sovyetler Birliği
|
| Branşı | KGB |
| Hizmet yılları | 1941-1969 |
| Rütbesi |  |
1969-1982 yılları arasında fiilen Azerbaycan'ı yönetmiş, 1993-2003 yılları arasında ise Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı vazifesinde bulunmuştur.
Yaşam öyküsü değiştir
İlk yılları değiştir
10 Mayıs 1923'te günümüzdeki Azerbaycan'ın özerk bölgesi Nahçıvan'da doğmuştur. 1939'da Nahçıvan Pedagoji Teknik Lisesi'ni bitirdikten sonra Azerbaycan Sanayi Enstitüsü, Mimarlık Fakültesi'nden mezun olmuştur. 1957'de ise Azerbaycan Devlet Üniversitesi tarih bölümünü bitirmiştir. 1948'de Aliyev Zarifa Aliyeva ile evlendi.[2] 12 Ekim 1955'te kızları Sevil Aliyeva dünyaya geldi. 24 Aralık 1961'de oğulları İlham dünyaya geldi. Zarifa Aliyeva 1985 yılında kanserden öldü.
Erken kariyer değiştir
İkinci Dünya Savaşı sırasında, Sovyetler Birliği'nin kendi kuvvetleri üzerinde istihbarat operasyonları yürüten ve firar eden veya yeterince sert savaşmayan askerleri infaz eden Smersh taburunun komutanı olarak görev yaptı.[3] 1944 yılında Azerbaycan SSC Devlet Güvenlik Halk Komiserliği'ne (NKGB) katıldı ve SSCB Devlet Güvenlik Komitesi Kıdemli Personel Eğitim Okulu'ndan mezun olduktan sonra 1950 yılında Azerbaycan SSC Devlet Güvenlik Komitesi'nin daire başkanı oldu.[4] 1954 yılında, hükümet reformunun bir parçası olarak, daha önce Devlet Güvenlik Bakanlığı (MGB) olarak adlandırılan NKGB, bu kez KGB olarak yeniden adlandırıldı. Kaynaklar Aliyev'in Azerbaycan KGB'sinin İran ve Orta Doğu'yu da kapsayan Doğu Bölümü'nde çalıştığını gösteriyor.[5] Bu süre zarfında Aliyev, Semyon Tvsigun'un yakın arkadaşıydı.[5] Aliyev 1960 yılında Azerbaycan KGB'sinin başına geçti [6] ve sonunda tümgeneral rütbesini aldı.[7][8] Aliyev, Sovyet gizli servisinde görev yaptığı süre boyunca Azerbaycan'da çoğunlukla tanınmıyordu.[7]
Azerbaycan Komünist Partisi Merkezi Komitesi'nin 1969 Temmuz toplantısında Haydar Aliyev Azerbaycan Komünist Partisi Merkezi Komitesi'nin genel sekreteri seçilerek ülkenin rehberi olmuştur. Bu kararla beraber Aliyev, Sovyet Azerbaycanı'nın fiilen lideri olmuştur. Aliyev, 1976'da Sovyet Politbüro'nun aday (oy hakkı olmayan) üyesi oldu. Yuri Andropov'un onu SSCB Bakanlar Konseyi Birinci Başkan Yardımcılığına terfi ettirdiği ve Politbüro'nun tam üyesi yaptığı Aralık 1982'ye kadar bu görevi sürdürdü.[9][10] Aliyev ayrıca 1974-1979 yıllarında Bakanlar Kurulu'nda birinci başkan yardımcısı olarak görev yaptı.[4]
Aliyev, 1979'da Sovyetlerin Afganistan'ı işgalini destekledi [11] 1981 Parti Kongresinde Aliyev, Brejnev'i bolca övdü.[12] 22 Kasım 1982'de Andropov, Aliyev'i adaylıktan Sovyet Politbüro'nun asil üyeliğine terfi ettirdi [10] ve onu SSCB Bakanlar Kurulu'nun ulaşım ve sosyal hizmetlerden sorumlu Birinci Başkan Yardımcılığı görevine atadı.[13] Böylece Aliyev, bir Azerbaycanlının Sovyetler Birliği'nde ulaştığı en yüksek makama ulaştı.[14]
13 yıl aradan sonra, 1982 yılının Aralık ayında Sovyet İttifakı Komünist Partisi Merkezi Komitesi Siyasi Bürosu'nun üyesi seçilmiş, SSCB Bakanlar Kurulu başkanının birinci yardımcısı vazifesine yükseltilmiş ve SSCB'nin rehberlerinden biri olmuştur. Haydar Aliyev yirmi yıl süresince SSCB milletvekili olmuş, 5 yıl ise SSCB Bakanlar Kurulu Başkan Yardımcılığı yapmıştır.
Aliyev, 1987 yılında Mihail Gorbaçov tarafından Başbakan Birinci Yardımcılığı görevinden ve Politbüro'dan resmi olarak sağlık gerekçesiyle görevden alındı,[14][15] ancak ikisi Gorbaçov'un yolsuzlukla mücadele kampanyası nedeniyle anlaşmazlığa düşmüşlerdi.[11][16][17] Aliyev, Gorbaçov'la arasını bozulmuştu ve Gorbaçov'un Perestroyka'sının bir parçası olarak temizlenenlerden biriydi.[18] Aliyev, 1987 yılında zorunlu emekliliğinin ardından 1990 yılına kadar Moskova'da kaldı. Bu sırada kalp krizi geçirdi.
SSCB sonrası değiştir
Haydar Aliyev 20 Ocak 1990'da SSCB'nin Bakü'de yaptığı kanlı baskın ile ilgili olarak ertesi gün Azerbaycan'ın Moskova'daki konsolosluğunda[19] beyanatla karşı çıkarak, Azerbaycan halkına karşı işlenmiş cinayetin teşkilatçılarının ve faillerinin cezalandırılmasını talep etmiştir. O, SSCB'nin dağıldığını görerek 1991 Temmuz ayında Sovyetler Birliği Komünist Partisi'ni terk etmiştir.
1992'nin başlarında , Dağlık Karabağ'da Azerbaycanlıların yaşadığı son kasaba olan Şuşa'nın düşmesinin ardından Birinci Dağlık Karabağ Savaşı'nda şiddetin arttığı görüldü. Bu olaylar Mutallibov'un istifası ve ardından Abulfez Elçibey liderliğindeki Azerbaycan Halk Cephesi'nin iktidara gelmesiyle sonuçlandı. Elçibey, 1992 yılında Azerbaycan'ın ilk özgür ve adil seçimlerinde cumhurbaşkanı seçildi.[20]
Elçibey'in iktidarda olduğu bir yıl boyunca Aliyev, Bakü'deki resmi hükümete hiçbir saygı göstermeden Nahçıvan'ı yönetmeye devam etti. Halk Cephesi İçişleri Bakanı İsgandar Hamidov'un Nahçıvan'da Aliyev'i zorla devirme girişimi, bölgesel havaalanındaki yerel milisler tarafından engellendi. Aynı dönemde Aliyev, Nahçıvan'da dönemin Ermenistan Cumhurbaşkanı Levon Ter-Petrosyan ile bağımsız olarak ateşkes anlaşması müzakere etti. Aliyev, 21 Kasım 1992'de Nahçıvan'da düzenlenen kuruluş kongresinde Yeni Azerbaycan Partisi'nin genel başkanlığına seçildi.[4]
1993 yılında Elçibey'in görevden aldığı askeri komutan Surat Huseynov liderliğindeki Rusya destekli askeri darbeyle Elçibey iktidardan uzaklaştırıldı.[20][21] Aliyev Cumhurbaşkanı olarak atandı,[20][22] ve Aliyev de Hüseynov'u başbakan olarak atadı.[23] Tarihçi Audrey Altsadt ve Thomas de Waal'a göre Aliyev'in darbede doğrudan bir rolü yok gibi görünüyor.[23][24][25] Ağustos 1993'te ülke çapında yapılan referandumla Elçibey'in cumhurbaşkanlığı görevinden alındı.
Aliyev, Elçibey'in Halk Cephesi partisine bağlı 33 taburu dağıttı.[26] Bu kargaşanın ortasında Azerbaycan, Dağlık Karabağ ihtilafında Ermenistan'a çok büyük topraklar kaptırdı ve Birinci Dağlık Karabağ Savaşı'nı fiilen kaybetmiş oldu.[26]
Aliyev, 3 Ekim 1993'te 1993 Azerbaycan cumhurbaşkanlığı seçimini düzenledi ve burada bilinmeyen iki adayın kendisine karşı yarışmasına izin verdi.[23] Yüzde 98,8 oyla Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı seçildi.[27] [28] 11 Ekim 1998'de oyların yüzde 77'sini alarak yeniden seçildi.[29] Aliyev 2003 cumhurbaşkanlığı seçimlerinde aday gösterildi ancak sağlık sorunları nedeniyle seçimlere katılmayı reddetti.[4]
Haydar Aliyev 21 Nisan 2003 günü Bakü'deki Cumhuriyet Sarayı'nda düzenlenen törende rahatsızlanmıştır. Tedavisi için önce Türkiye'ye getirilmiş; daha sonra Ağustos 2003'te gittiği ABD'nin Ohio eyaletinin Cleveland şehrinde, 12 Aralık 2003'te kalp yetmezliği sebebiyle ölmüştür. Aliyev, 1999 yılında Atatürk Barış Ödülü'ne layık görülmüştür.
Kaynakça değiştir
- ^ "Heydar Aliev". 8 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2017.
- ^ "Remembering Zarifa Aliyeva - wife, mother, scientist". AzerNews. 28 Nisan 2015. Erişim tarihi: 16 Ekim 2020.
- ^ "Heydar Aliyev, Azerbaijan's Hard-Nosed 'Savior,' Dies". Washington Post. 2003.
- ^ a b c d "Heydar Alirza oglu Aliyev". en.president.az. Erişim tarihi: 28 Şubat 2018.
- ^ a b Cornell, Svante E. (2015). Azerbaijan Since Independence (İngilizce). Routledge. ss. 42-43. ISBN 978-1-317-47620-7.
- ^ "Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace and War", Black Garden (İngilizce), New York University Press, s. 106, 2013, doi:10.18574/nyu/9780814770825.001.0001, ISBN 978-0-8147-7082-5 Birden fazla yazar-name-list parameters kullanıldı (yardım); Yazar
|ad1=eksik|soyadı1=(yardım) - ^ a b "A Soviet Politician's Rise: Talent and Guile Pay Off". Washington Post. 1984.
- ^ Nikolaij Nor-Mesek, Wolfgang Rieper. The Defense Council of the USSR, Institut für Sowjet-Studien, 1984, p. 9
- ^ Perkin, Harold James (1996). The Third Revolution: Professional Elites in the Modern World. Routledge. ss. 204. ISBN 0415143373.
- ^ a b Alexander Hopkins McDannald. The Americana Annual: An Encyclopedia of Current Events, Americana Corporation, 1983, p. 524
- ^ a b Lewis, Paul (13 Aralık 2003). "H.A. Aliyev, K.G.B. Officer And Azeri Leader, 80, Dies". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331.
- ^ Taubman, Philip; Times, Special To the New York (28 Şubat 1986). "A SOVIET LEADER IN A WIDE-RANGING NEWS SESSION". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331.
- ^ Martin McCauley. Who's Who in Russia Since 1900, Routledge, 1997, 0-415-13898-1, p. 13
- ^ a b Roger East, Richard Thomas, Alan John Day. A Political and Economic Dictionary of Eastern Europe, Routledge, 2002, 1-85743-063-8, p. 34
- ^ "Azerbaijan: Biography Of Deceased Former President Heidar Aliyev". eurasianet.org (İngilizce). 14 Aralık 2003. Erişim tarihi: 4 Ekim 2021.
- ^ Ray, Don. "Forged in fire: the making of an investigative reporter - Corruptistan". OCCRP (İngilizce). Erişim tarihi: 2 Ocak 2024.
- ^ "In Armenia, Azerbaijani Leader's Ancestral Village Lies Abandoned". Eurasianet. 2018.
- ^ Brennan, Dan (15 Aralık 2003). "Heydar Aliev". The Guardian (İngilizce). ISSN 0261-3077.
- ^ "Biografi". Heydər Əliyev fondunun saytı (Azerice). heydar-aliyev-foundation.org. 20 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2015.
- ^ a b c "Freedom in the World 2009 - Azerbaijan". Freedom House. 2009.
- ^ Cornell, Svante E. (2015). Azerbaijan Since Independence (İngilizce). Routledge. s. 78. ISBN 978-1-317-47620-7.
The evidence that Surat Husyenov‘s coup was engineered in Moscow is as incontrovertible as it gets.
- ^ United States Library of Congress Country Studies Azerbaijan - The Coup of June 1993.
- ^ a b c Parrott, Bruce; Dawisha, Karen, (Ed.) (1997), "Azerbaijan's struggle toward democracy", Conflict, Cleavage, and Change in Central Asia and the Caucasus, Democratization and Authoritarianism in Post-Communist Societies, Cambridge University Press, ss. 110-155, ISBN 978-0-521-59731-9 Birden fazla yazar-name-list parameters kullanıldı (yardım); Yazar
|ad1=eksik|soyadı1=(yardım) - ^ Altstadt, Audrey L. (2017). Frustrated Democracy in Post-Soviet Azerbaijan. Columbia University Press. s. 62. doi:10.7312/alts70456. ISBN 978-0-231-70456-4.
- ^ "Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace and War", Black Garden (İngilizce), New York University Press, s. 227, 2013, doi:10.18574/nyu/9780814770825.001.0001, ISBN 978-0-8147-7082-5 Birden fazla yazar-name-list parameters kullanıldı (yardım); Yazar
|ad1=eksik|soyadı1=(yardım) - ^ a b Waal, Thomas De (2018). The Caucasus: An Introduction (İngilizce). Oxford University Press. ss. 122-123. ISBN 978-0-19-068308-5.
- ^ De Waal 2003.
- ^ International Foundation on Election Systems (April 1994). "Elections Today". Elections Today. 4 (Number 2-3): 28. ISSN 1073-6719.
- ^ "IFES Election Guide | Elections: Azerbaijan Pres 11 Oct 1998". www.electionguide.org (İngilizce). Erişim tarihi: 28 Şubat 2018.
Dış bağlantılar değiştir
- Haydar Aliyev'in sesi[ölü/kırık bağlantı]
- Haydar Aliyev biyografisi 7 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Haydar Aliyev'in resmi internet sitesi
| Siyasi görevi | ||
|---|---|---|
| Önce gelen: Ebulfez Elçibey |
 Azerbaycan Cumhurbaşkanı 1993-2003 |
Sonra gelen: İlham Aliyev |
| Önce gelen: Ekber Aliyev |
Nahçıvan Yüksek Meclisi Başkanı 1991-1993 |
Sonra gelen: Reşid Hasanov |
| Parti siyasi görevi | ||
| Önce gelen: Yeni makam |
Yeni Azerbaycan Partisi Genel Başkanı 1992-2003 |
Sonra gelen: İlham Aliyev |
| Önce gelen: Veli Ahundov |
Azerbaycan Komünist Partisi Birinci Sekreteri 1969-1982 |
Sonra gelen: Kamran Bağırov |
 | Azeri siyasetçi ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz. |