Bereketzade Çeşmesi
Bereketzade Çeşmesi, İstanbul'un Beyoğlu semtinde yer alan bir duvar çeşmesidir.
 | |
 | |
| Genel bilgiler | |
|---|---|
| Durum | İşlevsel |
| Konum | Beyoğlu, İstanbul, Türkiye |
| Koordinatlar | 41°01′33″K 28°58′27″D / 41.02583°K 28.97417°D |
| Yaptıran | Bereketzade Hacı Ali |
| Tamamlanma | 1732 ya da 1733 |
Lale Devri üslûbunun bir şaheseri kabul edilen[1] çeşme, halkın su ihtiyacını karşılamak üzere 1732 yılında şu anki konumundan farklı bir yerdeki (Bereketzade Sokağı'ndaki) küçük eski bir çeşmenin yerine yaptırılmıştı. 1844'te Sultan Abdülmecid'in annesi Bezmialem Valide Sultan'ın isteği ile tamir edilmiş; 20. yüzyılda yeniden onarım görmüş ve bugünkü yerine taşınmıştır.
Tamamen mermer malzemeden inşa edilmiş olan çeşmenin cephesi, kitabeler ve barok mimarinin etkisinde çok zengin natüralist süslemelerle kaplıdır. Şu anda Galata Kulesi'nin Beyoğlu yönündeki yarım daire planlı avlusunu kuşatan duvarın üstünde; Büyükhendek caddesiyle Fırçıçı sokağının kesiştiği köşede yer almaktadır.[2]
Geçmişi değiştir
Çeşme I. Mahmud devrinde 1732 yılına yaptırılmıştır. Hafız adlı şairin yazdığı 12 beyitlik yapım kitabesinde açıklandığına göre "Galata ve Tophane semtlerindeki halkın çektiği su sıkıntısını sarayın öğrenmesi üzerine padişah I. Mahmud'un annesi Saliha Sultan tarafından Galata'ya bol su akıtılması için gerekli tedbirleri alınmış ve şıkk-ı evvel defterdarı (başdefterdar) Mehmed Efendi'nin bir 15. yüzyıl çeşmesinin yerine bugün görüleni yaptırmıştır".[3] Söz konusu 15. yüzyıl çeşmesi, Bereketzade Ali Efendi Cami adlı caminin yanında Fatih döneminde Galata Kulesi'nin dizdarı Bereketzade Hacı Ali tarafından yaptırılmış ancak harap hale gelmiş çeşmedir.
Bereketzade Sokağı'ndaki eski küçük çeşmesinin yerine yapılmış olduğu için "Bereketzâde Çeşmesi" adıyla anılagelmiş olsa da I. Mahmud devrinde padişahın annesi Saliha Sultan namına bu çeşmeyi yaptıran Defter-i Şıkk-ı evvel Mehmet Bey'dir.[4] Çeşmedeki yedi beyitlik Nazîf imzalı tamir kitâbesinde belirtildiğine göre, çeşme 100 yıl sonra yeniden harap oldu ve Sultan Abdülmecid'in annesi Bezmiâlem Vâlide Sultan'ın isteği doğrultusunda hazinedar Azm-i Cemâl'in hayratı olarak 1844'te bir daha ihya edildi.[3]
Çeşme 20. yüzyılda yeniden harap olmuş ve İstanbul Şehri Muhipleri Cemiyeti tarafından 1910 yılına doğru onarılmıştır. Celal Esat Arseven'in kitabında şu bilgiler verilir: "Bir zamanlar çok harab bir hale gelmiş olan bu çeşme İstanbul Muhipler Cemiyeti tarafından yapılan teşebbüs ile Evkaf Nezareti ser Mimarı Ziya Bey'in nezareti altında tamir edilmiştir. Çeşmenin kırık mermerleri ve çalınmış olan dilimli müsenna kurnaları yeniden yapılmış ve üzerinde bir saçak inşa edilmiştir.",[5] Hakkı Göktürk ise, "Birinci Cihan Harbinden az evvel Bereketzade Çeşmesi tesadüf eseri bir alaka ile zamanın sanat konularından biri oldu, Fransa'nın Türkiye Büyük elçisinin zevcesi Madam Pompar İstanbul'un tabiat güzellikleri ile İstanbul'un sanat eserlerinin hayranı ve Türk dostu pek münevver bir kadındı. "İstanbul Şehri Muhibleri Cemiyeti" adı ile bir cemiyetin kurulmasında büyük himmet göstermişti. Bir gün bu cemiyetin azalarından birkaç kişi ile şehri dolaşırken Bereketzade Çeşmesini gördü. Cephesi tamamen alçak kabartmalarla bir biblo gibi işlenmiş sanat eserinin metruk, perişan halinden son derece üzüntü duydu; evvela yarısı Türkçe yarısı Fransızca bir risale neşredildi, icab eden yerlere dağıtıldı ve cemiyet adına teşebbüse geçerek toplanan para ile güzel çeşme tamir edildi."[6] şeklindeki cümlelerle Arseven'in söz ettiği onarımı daha ayrıntılı anlatmaktadır.[7]
Bereketzade Ali Efendi Camii 1948-1952 yıllarında belediye tarafından yıkıldı; yanındaki harap durumda çeşmenin ise 1957'de bulunduğu yerden sökülerek Galata Kulesi dibindeki sur duvarı parçasına yapıştırılması uygun görüldü.[3]
Çeşmenin şu an tek cephesi bulunmaktadır. Ancak, Süheyl Ünver koleksiyonunda bulunan, İbrahim Hilmi Tanışık tarafından,"Bereketzade Çeşmesinin 150 sene önceki gravürü",[8] ibaresiyle yayınlanan fotoğraf, yapının birkaç cepheli meydan çeşmesi olarak inşa edildiğini düşündürmektedir.[9]*Bu gravürde çeşmenin bulunduğu yer farklı görünmektedir. Bugünkü çeşmenin cephesi Galata Kulesine bakmaktadır. Çeşmenin monte edildiği duvar, gravürde yer almamakta ayrıca bir cephenin arkasında Galata Kulesi seçilmektedir. Burada Galata Kulesi, Beyoğlu yönünde değil Haliç yönünde yer almaktadır. Oysa günümüzde Bereketzade Çeşmesi kulenin karşısındaki bir duvar üzerindedir.[10]
Yapı özellikleri, süslemeleri ve kitabeleri değiştir
Çeşme Lale Devri üslûbunun bir şaheseri kabul edilir.[1] Tamamen mermer malzeme ile inşa edilmiştir. Yüksekliği 4 metre genişliği ise 3,65 metre olan yapının cephesinde biri ortada büyük, diğerleri bunun iki yanında daha küçük birer çeşme vardır. Çeşmenin etrafına 0,44 metre genişliğinde kesme taşların koyulması ile cephe genişliği 6,02 metreye ulaşmıştır.[11] Ana kullanım alanı 0,16 metre derinliğinde, 1,51 metre genişliğinde dilimli kemerle sonlanan nişten oluşur. Üzeri yarım bir çatıyla örtülüdür.
Çeşmenin cephesi, kitabeler ve barok mimarinin etkisinde çok zengin natüralist süslemelerle kaplıdır.[11] Üst kısmında içi incir dolu iki tabak; incir tabaklarının iki yanında ise ayaklı birer yemiş tabağı içinde armutlar vardır. İncirler ortadan yarıktır. Yemiş tabaklarının arası çiçeklerle kaplanmıştır.
Meyvelerden oluşan natürmortlarla süslenmiş panonun altında yapım kitabesi yer alır. Sülüs hatlı yapım kitabesinde altı kıtalık bir manzume ile çeşmenin tarihi anlatılmıştır. Şairin, düşürdüğü tarihlerle ün salmış Galatalı Hafız olduğu sanılmaktadır.[12] Kitabede her bir kartuşun arasına bir çiçek motifi yerleştirilmiştir.[11]
Kitabe ve panonun iki yanında içinden çiçekler çıkan, sehpa üstüne yerleştirilmiş uzun boyunlu vazolar işlenmiştir. Sehpalı vazoların altında iki sıra yazı şeridi, onların da altında şişkin ve dilimli tabanı olan uzun boyunlu vazodan çıkan gül, gonca, krizantem gibi çiçeklerden oluşan birer natürmortlu pano yerleştirilmiştir.
Yapım kitabesinin altında, ayna taşının üstünde palmet ve kıvrık dallardan oluşan arabesk motifi vardır. Hemen altında "Allahın dileği olur" yazan kitabe yer alır.
Ayna taşının üstünde talik hattı ile yazılmış üç buçuk kıtalık tamir kitabesi vardır. 19. yüzyıl şairi Nâzif tarafından kaleme alınmıştır.[13] Tamir kitabesinin altında üzerinde sülüs hatla yazılmış Enbiya Suresi'nin 30. ayeti yazan kitabe bulunmaktadır:[11] "…ve her şeyi sudan hayat verdik. Hala inanmayacaklar mı?"
Ayna taşının iki yanında birer adet şişkin ve dilimli tabanı olan uzun boyunlu vazodan çıkan gül, gonca, krizantem gibi çiçeklerden oluşan natürmortlu pano yerleştirilmiştir. Vazolardan birinin iki yanında birer erik, diğerinin iki yanında birer armut vardır. Musluğun iki yanında ise birer servi motifi işlidir.
Çeşmenin iki yanında kareye yakın birer panoda ortasında çiçek bulunan rozetler işlidir. Üstünde yazı şeridi ve istiridye ile sonlanan bir niş bulunur. Sağ taraftaki yazı şeridi Besmele kitabesidir, sol taraftaki ise İnsan Suresi'nden bir ayet içerir (Bu orada bir pınardır ki, adına "selsebil" denir.') Her iki taraftaki nişin altında birer dilimli kurna vardır.
Ayrıca bakınız değiştir
Kaynakça değiştir
- ^ a b "Çeşme hakkında bilgi". Su Vakfı web sitesi. 22 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2021.
- ^ Barışta, H.Örcün. İstanbul Çeşmeleri, Bereketzade Çeşmesi, s.1
- ^ a b c Eyice, Semavi. Galata, TDV İslam Ansiklopedisi, c.13, s.312, İstanbul, 1996
- ^ Tanışık, İbrahim Hilmi, İstanbul Çeşmeleri, Cilt II, Beyoğlu ve Üsküdar Cihetleri, T.C. Milli Eğitim Bakanlığı, Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları, Seri II, Sayı 3, 1943, s.79
- ^ Arseven, Celal Esat., Türk Sanat Tarihi, Maarif Basımevi, VII. Fasikül, s.499
- ^ Göktürk, Hakkı., İstanbul Ansiklopedisi, Cilt:5, Fasikül: 60, istanbul, 1961, s.25-36
- ^ Barışta, H.Örcün. İstanbul Çeşmeleri, Bereketzade Çeşmesi, s:17
- ^ Tanışık, İbrahim Hilmi. s.251
- ^ Barışta, H.Örcün. İstanbul Çeşmeleri, Bereketzade Çeşmesi, s:11
- ^ Barışta, H.Örcün. İstanbul Çeşmeleri, Bereketzade Çeşmesi, s:12 (*'dan itibaren)
- ^ a b c d Bayfidan, Dilek. "19. yüzyıl Beyoğlu Çeşmeleri". amukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yüksek lisans tezi, 2018. Erişim tarihi: 4 Mart 2021.
- ^ H. Aynur, K. Hayashi, H. Karateke. "Yapım Kitabesi". Osmanlı kitabeleri projesi. 22 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2021.
- ^ H. Aynur, K. Hayashi, H. Karateke. "Tamir kitabesi". Osmanli kitabeleri projesi. 22 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2021.
Dış bağlantılar değiştir
- İstanbul Muhipleri Cemiyeti, Bereketzade Çeşmesi 29 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (çev. Mehmet Yavuz, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 6, Sayı 25, Yıl 2013.)